Семинар-тренингте білім бе ру мазмұнын жаңарту жөніндегі мектеп үйлестірушілері, 5 пен

17

№23-24 (132-133) 19 июня 2018 г.

bilimdi_el@mail.ru

Читайте нас на сайте www.bilimdinews.kz

Жақында жерлесіміз, 

тарих ғылымда-

рының кандидаты 

Меңдігереев Көпжа-

сар Болатұлының 

«Батыс Қазақстан 

аумағындағы балық 

шаруашылығының 

даму тарихы» атты 

ғылыми еңбегі жа-

рық көрді. Ғылыми 

басылымға қойыла-

тын талаптар негізін-

де шыққан еңбекке 

тарих ғылымдары-

ның докторы Аққа-

ли Ахмет және өзім 

пікір жазып, ғылыми 

редакциясын профес-

сор Қылышбай Сүн-

детұлы басқарды. 

Ұзақ  уақыт  бойы  идеоло-

гиялық  шырмауда  болып  кел-

ген  тарих  ғылымында  жабулы 

жатқан  тақырыптар  әлі  де  бар-

шылық.  Осындай  кешенді  зерт-

теуді  талап  ететін  мәселердің 

бірі  –  Қазақстанның  жеке  ай-

мақтарының  жан-жақты  дамуы, 

соның  ішінде  оның  әлеуметтік- 

экономикалық өмірінің тарихы.

Отан  тарихының  XIX  ғасыр-

дан  бастап  XX  ғасырдың  ба-

сына  дейінгі  кезеңін  зерттеу  − 

Ресей  империясының  құрамын-

да  болған  Қазақстанның  сая-

си-әкімшілік  және  әлеуметтік- 

экономикалық өмірін жан-жақты 

танып  білуге,  жалпы  тарихи- 

географиялық  аймақты  арнайы 

да тереңдете зерттеу, оның өзін-

дік ерекшеліктерін анықтап қана 

қоймай,  қазақ  даласының  сол 

кезеңдегі  даму  заңдылықтарын 

ғылыми  тұжырымдауға  мүмкін-

дік беретіні сөзсіз.

Тарихта  әр  дәуірдің  өзіндік 

ізі  бар,  ХІХ  ғасыр  мен  XX  ға-

сырдың  бас  кезі  Қазақстанның 

батыс  өңірінің  саяси-экономи- 

калық және әлеуметтік дамуын-

дағы  күрделі  кезеңдердің  бірі 

болды.  Өйткені,  бұл  өлкеге 

Ресей  капиталының  енуі  жер-

гілікті  халықтың  әлеуметтік- 

экономикалық  өміріне  өзгеріс 

енгізбей  қойған  жоқ.  Әсіресе, 

балық  кәсіпшілігіне  зор  ықпал 

етті.  Каспий  теңізінің  Солтүстік 

және  Солтүстік-Шығыс  аумағы-

на  патша  өкіметінің  отаршыл- 

дық  саясатының  орнығуының 

өзіндік себебі бар еді. Яғни, Ре-

сей жағалауларын жуып жатқан 

ашық теңіз бен өзендердегі мол 

балық  байлығына  қарамастан, 

су  бассейндерінде  балық  аулау 

ісі өте баяу дамыды және XIX ға-

сырдың 60-жылдары жалпы ба-

лық  аулау  көрсеткішінің  тек  5,5 

пайызын ғана құрады.

Ал, Ресейдің балық кәсіпшілігі 

орналасқан су қоймаларына қа-

рағанда, Каспий теңізі ауланған 

балықтың  саны  жағынан  ғана 

емес, сапасы жағынан де бірінші 

орынды алатын. 1915 жылы В.А.

Кевдин:  «Қазіргі  уақытта  балық 

кәсіпшілігінің  басты  орталығы  − 

Каспий теңізі, онда жалпы импе-

рияда  ауланған  балықтың  жар-

тысы  немесе  жартысынан  аса 

бөлігі ауланады», – деп жазды.

Аталған  деректер  болашақта 

Каспий  теңізі  және  оған  құятын 

өзендердің  Ресей  экономика-

сында ең маңызды орын алаты-

нын  көрсетеді.  Жалпы  алғанда, 

Қазақстанның  батыс  өңіріндегі 

балық кәсіпшілігінің дамуы қазақ 

даласындағы капиталистік қаты-

настарының  алғашқы  тетіктерін 

калыптастырып, ақша-тауар ай-

налымын  жүйеге  келтіруде  өз 

септігін  тигізіп,  өлке  экономика-

сын одан әрі дамытты.

Балық  кәсіпшілігі  сауданы 

дамытуда  да  қозғаушы  күшке 

айналып, Ресейдің ішкі нарығы-

на  ғана  емес,  алыстағы  Еуро-

па  мемлекеттерінің  нарығына 

да  жол  салды.  Сонымен  қатар, 

балық  кәсіпшілігінің  дамуының 

нәтижесінде  қазақ  даласында 

көлік  қатынастарының  жүйесі 

мен темір жолдардың және көп-

теген  өнеркәсіп  орындарының 

инфрақұрылымдарының  салы-

нуына негіз болды.

Сондай-ақ,  балық  шаруашы- 

лығы казақ халқының этникалық 

және  мәдени  біртұтастығына 

зор  нұқсан  келтіріп,  кәсіп  ізде-

ген  казак-орыстар  мен  жерсіз 

қалған  Ресей  шаруаларының 

қазақ даласына қарай ағылуына 

жол ашты. Оның салдарынан қа-

зақтардың тұрмысы күрт нашар-

лап ғасырлар бойы қалыптасқан 

қоғамдық  жер  иеленуді  дағда-

рысқа  ұшыратты.  Бұл  қазақтар-

дың көшпенді шаруашылығының 

ыдырауына,  руаралық  қатынас-

тардың бұзылуына әкеп соқтыр-

ды.  Ірі  меншік  иелері  мен  жал-

дамалы  жұмысшы  күштерінің 

пайда  болуына  жағдай  жасап, 

әлеуметтік теңсіздікті одан әрі те-

реңдетіп, саяси қайшылықтарды 

қалыптастырды.

Жалпы,  балық  өнеркәсібі 

тарихына  қатысты  «Батыс  Қа-

зақстан  аумағындағы  балық 

шаруашылығының  даму  та-

рихы»  ғылыми  еңбегінен  басқа 

да  бұрын  біршама  зерттеулер 

болды.  Соның  ішінде  Отан  та-

рихнамасына қосылған қомақты 

үлес  ретінде,  Ж.Б.  Бақиев- 

тің  «Қазақстанның  балық  ша-

руашылығын  социалистік  жол-

мен  қайта  құру  (1917-1937 

жж.)» тақырыбымен 1972 жылы 

қорғалған  кандидаттық  диссер-

тациясы  ерекше  орын  алады. 

Жұмыстың  бірінші  тарауында 

Қазақстанда 1917 жылға дейінгі 

кезеңде  балық  шаруашылығы-

ның  дамуына,  көптеген  мәсе-

лелерге тоқталып, тың пікірлер 

жасаған.  Аталған  ғылыми  жұ-

мыста ХVІІ ғасырдан бастап ХХ 

ғасырға  дейінгі  кезеңде  Батыс 

Қазақстан  аумағында  балық 

шаруашылығының қалыптасуы-

на  шолу  жасалып,  сол  кезең-

дегі  ірі  балық  аулау  орындары 

туралы,  ол  жерлерді  отаршыл-

дардың  жаулап  алуы  жөнінде 

әңгімеленеді. 

Сонымен бірге, балық шару-

ашылығын  басқа  шаруашылық 

түрлерімен  салыстыра  келе, 

оның  ел  тұрмысында  елеулі 

рөл атқарып, осы аумақтағы ха-

лықтың  негізгі  шаруашылығы-

ның  түрі  екендігін  атап  өтіп, 

жергілікті  халықтың  табыс  көзі-

не  айналғандығын  айқындай-

ды.  Капиталистік  қатынастар-

дың  дамуы  барысында  қазақ 

еңбекшілері балық аулау орын-

дарына  жұмысқа  жалданып, 

кәсіпқой балықшылар тобын то-

лықтырып, бұл саланың дамуы-

на  өзіндік  үлесін  қосқандығы 

көрсетілген. Шет елдерге шыға-

рылатын  Қазақстанның  қазба 

байлықтары  қатарында  балық 

та негізгі тауарға айналғандығы 

мұрағат  деректері  негізінде 

дәлелденеді. 

Қазақстан  тәуелсіздік  алған-

нан  бері  қарай  Қазақстанның 

батыс  өңіріне  байланысты 

отандық  тарихнамада  біршама 

ғылыми  еңбектер  жарық  көрді. 

Солардың  бірі  Р.А.  Ідірісовтың 

«XIX  ғасырдың  бірінші  жарты-

сындағы  Батыс  Қазақстанның 

тарихи  географиясы»  атты 

ғылыми  еңбегінде  балық  ша- 

руашылығына  біршама  тоқ- 

талған.  Онда  Жайық  және 

Орынбор  казактарының  балық 

кәсіпшілігін  талдайды.  2008 

жылы  Болат  Нығыметов  балық 

өнеркәсібінің  кеңестік  кезеңін-

дегі  даму  тарихына  арналған 

диссертациясын қорғады. 

Дегенмен,  жоғарыда  келті- 

рілген  еңбектер  Көпжасар  Бо-

латұлы еңбектің кіріспе бөлімін-

де атап өткендей ғылыми құнды 

екенін,  қарастырылып  отырған 

тақырып  бүгінге  дейін  арнайы 

зерттеу  нысанына  айналмаған-

дығын дәлелдейді. 

Сондықтан  пайдаланылған 

басқа да дереккөздері зерттеліп 

отырған  тақырыптың  мәні  мен 

мазмұнын  ашуға  бұл  жөнінде 

үлкен мүмкіндік береді.

Лесқали БЕРДІҒОЖИН, 

тарих ғылымдарының

 докторы

Бүгінгі таңда әлем 

көз ілеспес жылдам-

дықпен өзгеріп жа-

тыр. Мектепке дейінгі 

тәрбие мен оқыту 

мазмұнының сапа-

сын арттыру – заман 

талабы. 

Жаһандану  үрдісі  етек  алған 

кезеңде  бүлдіршіндерді  жаңа 

заман  талабына  сай,  ұлттық 

дәстүр  негізінде  тәрбиелеп, 

игі  нәтижелерге  жету  жолын-

да  аянбай  еңбек  ету  керек.  Ол 

үшін  өзімізді  үнемі  қамшылап, 

ұдайы  алға  ұмтылуымыз  қажет. 

Бабалардан  мирас  болып  келе 

жатқан  мәңгі  өлмейтін  асыл 

қазынамызды  жаңғырту  бала-

бақша  табалдырығынан  бастау 

алады. Ғасырдан ғасырға жалға-

сып келе жатқан бабалар амана-

тын орындап, жалғастыру біздің 

еншімізде.  Жаңғыру  жолында, 

Мәңгілік  ел  болып  қалыптасу-

да  ұрпаққа  дұрыс  тәрбие  беру 

–  ойландырып-толғандыратын 

өзекті  мәселелердің  бірі.  Дүние 

есігін ашқан әрбір нәресте отба-

сында  ата  мен  әженің,  әке  мен 

ананың,  бауырлардың  махаб-

баты  мен  жылулық  шапағатына 

бөленіп  өседі.  Әр  отбасындағы 

тәрбие  әртүрлі,  бала  өздерінің 

қалыптасқан  отбасылық  құн-

дылықтары,  үлкендердің  өмір 

жолдары  арқылы  тәрбиеле-

неді.  Ал,  білім  мен  тәрбие  бе-

ретін  орындарда  жаңашылдық 

пен  заманауилықты  ұштастыра 

отырып  тәрбиелеуге  үлкен  жа-

уапкершілікпен  қарайды.  Ары 

қарай,  өмірдің  өсу  сатысында 

білім  мен  тәрбие  ұйымдарын-

да  қалыптасқан  бірізділік  жүйе 

арқылы  баланың  өз  көзқарасы, 

өзіндік «Мені» қалыптасып, қор-

шаған  ортада  жеке  тұлға  ретін-

де  өз  орнын  табады.  Балабақ-

шада  дұрыс  тәлім-тәрбие  бере 

алсақ,  мектепте  саналы  түрде 

сапалы  білім  алуға  тырыса-

ды.  «Ел  есінде  бір  жыл  қалғың 

келсе  –  ас  бер,  он  жыл  қалғың 

келсе  –  ағаш  отырғыз,  ал  мәңгі 

қалғың келсе – бала тәрбиеле» 

дейді  дана  халқымыз.  Баланың 

ой-өрісін  дамытуға,  олардың 

қиялына  қанат  бітіріп,  тіл  бай-

лықтарының молаюына тәрбие-

шілердің  сіңірер  еңбегі  орасан. 

Сондықтан  да  сөзі  түзу,  еңсесі 

биік, рухы мықты ұрпақ тәрбие-

леуде  ықпалы  зор  тәрбиеші 

мамандығын  ұлықтай  білейік. 

Ұрпағымыздың  тамырына  нәр 

беретін  мамандық  екендігін 

естен шығармайық.

Болашақтың  қақпасы  –  әр-

бір  балабақша  табалдырығын 

аттаған  бүлдіршіннің  қадамына 

ертеңге  деген  нық  сенім,  жүре-

гіне  жалындаған  патриоттық 

сезім ұялататын, білім мен тәр-

бие  беретін  алтын  қақпа  болуы 

тиіс.  Қазіргі  заман  талабына 

сай  өнерлі,  шығармашылыққа 

бай,  жан-жақты  дамыған,  өзінің 

жағымды  жақтарын  көрсете 

білетін,  өз  ойын  ашық  айтатын 

ұрпақ  тәрбиелеу  –  мәңгілік  ел 

болып  қалыптасудың  алғашқы 

қадамдары деп білемін.

Шын  білімдінің  зейін-зердесі 

кең,  алыстан  қарасаң  –  кербез, 

жақыннан  қарасаң  –  кішіпейіл, 

жүзіне  үңілсең  –  мейірімді,  жа-

нына үңілсең – шуақты көрінбек. 

Бүлдіршінге  «Мың  рет  өсиет 

айтқаннан  бір  рет  өнеге  көрсет-

кенің»  артық  екенін  ұғынып,  Ел-

басы салған сара жолдан таймай, 

аты өшпес халықтың ұрпағын тәр-

биелеуге атсалысайық! 

Сәуле ОРАЗАЛИНА,

№29 «Нұрсая» б/б  

І санатты әдіскері

Атырау қаласы

АтырАу облысы

Жерлес ғалымның зерделі зерттеуі

Рухани жаңғыру – тәрбие мен білімнен бастау алады