Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

6 
 
тебірене сипаттаған және адам өмірін әрбір кезеңге сай санамалап суреттеу әдісін мұнда да 
қолданады (құлын, тай, құнан, дөнен, бесті, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он жасына орай). 
Жыраулар  адам  жан  дүниесін  аса  терең,  жан-жақты  суреттеуден  гөрі  қысқа  да  шола 
суреттеуді, сол кездегі оқиғаға байланысты бейнелеуді машық еткен. 
Сондай-ақ  Шәлгез  толғауларындағы  «Арқаның  құба  жонында»  сегіз  жол  үзіндінің 
өзінде  елдік,  бірлікті  көксеген,  қызғыштай  болған  есіл  ер  де,  шолақ  ақылмен  шорт  кесер 
тоңмойын топас та көз алдыңызға келеді. Сонымен қатар мұнда қимыл мен әрекет те, уақыт 
пен кеңістік те айқын сезіледі. 
Ақын-жырауларда  табиғат  бейнесін  суреттеуге  арналған  толғау-өлеңдер  кездеспейді. 
Әйтсе  де  қоршаған  ортаның  жануарлар  дүниесі  мен  өсімдік  әлемін,  ауа  райының  кейбір 
құбылыстарын  елестетерлік  ойдым-ойдым  әсерлі  де  әрлі  жолдар,  образды  тіркестер  мол 
табылады.  Ақын-жыраулар  ондай  бейнелеулерді  суреттеп  отырған  адамның  көңіл-күйімен 
салыстыра беру үшін, не өткенді еске алу барысында қолданады. 
Ақын-жыраулар поэзиясындағы суреттеу әдісі әрқилы. Өз атынан бірінші жақта сөйлеу 
өте  сирек  ұшырайды  (Доспамбет:  «Тоғай,  тоғай,  тоғай  су»,  Шал:  «Пасыл  да,  пасыл, 
пасылман»  т.б.).  Ал,  екінші-үшінші  жақта  суреттеу  –  ақын-жыраулардың  ең  көп  қолданар 
әдісі  (екінші  жақта  –  Доспамбет:  «Озушылар,  озмаңыз»,  Бұқар:  «Садыр,  қайда  барасың», 
Көтеш:  «Абылай,  Ботақанды  сен  өлтірдің»,  үшінші  жақта  –  Доспамбет:  «Қалаға  қабылан 
жаулар  тигей  ме»,  Шәлгез:  «Арқаның  құба  жонында»  т.б.).  Әсіресе,  ақын-жыраулардың 
көбірек қолданған әдісі – үшінші жақтағы бейтарап суреттеу. 
Жыраулардың  бейнелеу  әдістерінде  юморлық,  сатиралық,  трагедиялық,  қаһармандық, 
романтикалық образдарға тән нышан – элементтер де байқалады. 
Жау жағадан алғанда, 
Ит етектен алғанда, 
Ер Абылай қорыққан жоқ, 
Әншейін еңкейе бере жылысты.  (Тәтіқара) 
Қалмақпен шайқас кезіндегі  Абылай әрекетін  бейнелеуде осылайша  зілсіз, жеңіл  ғана 
әжуамен сынап өтеді. Ал, Асанның  «Ай, хан, мен айтпасам білмейсің», Бұқардың  «Атаңды 
білмес  құл  едің»,  Шалдың  «Басеке,  мал,  жануар  басқа  бітер»  деп  басталатын  өлеңдерінде 
сатиралық  образ  детальдары  елес  береді.  Ал,  Доспамбеттің  «Арғымаққа  оқ  тиді» 
тирадасында  жауынгер  жырауды  бейнелеуде  әрі  трагедиялық,  әрі  қаһармандық,  Үмбетей, 
Бұқар жырларындағы Бөгембайды суреттеуде қаһармандық образ көріністері аңғарылады. 
Әлемді түгел көрсе де, 
Алтын үйге кірсе де, 
Аспанда жұлдыз арайлап, 
Ай нұрын ұстап мінсе де, 
Қызыққа тоймас адамзат! 
Бұл жыраулық тебіреніспен көтеріңкі рухта келетін романтикалық сипаттағы бейнелеу. 
Осынау жолдардағы бұрын қиял, арман көрінген бірқатар жайттар қазіргі дәуірде қол жеткен 
шындыққа айналды. Әр дәуірдегі озық ой, қисынды қиял, асыл арман осылайша келешекпен 
табысып, ақиқатқа айналып отырған. 
Ойды  шашыратпай  жүйелі  айту,  толғау  құрылысының  мазмұны  мен  идеясына  лайық 
келуі  –  ХҮ-ХҮІІІ  ғасырлардағы  біз  қарастырған  жыраулар  мен  ақындарға  тән  көркемдік 
әдістердің бірі. Ақындар ман жыраулар поэзиясының композициялық ерекшеліктері арнайы 
зерттеу  обьектісіне  айнала  бастады.  Жыраулар  мен  ақындар  толғауын  ой,  мазмұн  жағынан 
бірнеше бөлімге жүйелеуге болады. Әдетте, сол кезде өтіп жатқан оқиға, әрекет суреттеледі 
де, жырау оған өз қатынасын білдіреді, яки қорыта шешім айтады. «Қырында киік жайлаған» 
деп басталатын Асан толғауының алғашқы бөлімінде Жем мен Ойылды қоныс етпей Еділге 
келген  Жәнібек  мінезін  мінеп,  бірақ  көнбес  сыңай  таныған  жырау  соңғы  жолдарда  Еділ, 
Жайықтың  елге  тиімдігіне  келіскендей  пікір  білдіреді.  Мұндай  сипаттар  Шәлгездің  «Би 
Темірді  қажы  сапарынан  тоқтатуға  айтқаны»  толғауында  да  бар.  Шәлгез  өлеңнің  алғашқы 
бес жолында  

7 
 
Кебеге кетпек болған Би Темір әрекетін баяндап, оған жалғас бес жолда бұл әрекетке өз 
қатынасын (өз пікірі мен сұрағы), оған жалғас он бес жолда Би Темір әрекетіне елдің әсерін 
(Би  Темір  сапарына  қайғыруын)  суреттейді.  Одан  кейінгі  қырық  алты  жолда  жырау  Би 
Темірге баға береді, өзінің бағы жүріп дәуірлеген кезін еске алады. Шәлгез Би Темір әрекетін 
екі  дүркін  қайталап  суреттеп,  арасында  өз  пікірін  білдіріп,  сұрақ  қойып,  иесіз  қалар  елінің 
халін  баяндап,  Темірді  тебіренте  мадақтағанмен  негізгі  қорытынды  ойын  (қажы  сапарынан 
тоқтату) соңғы он бір жолда ғана білдіреді. Демек, алдыңғы Асан толғауына қарағанда мұнда 
ой, мазмұн жүйесінде біраз күрделілене түскендік байқалады. 
Өмір  көрінісін,  болмысты,  сол  дәуірде  өткен  оқиғаны,  әрекетті  айтып,  оған  ақын, 
жырау қатынасын, көзқарасын, пікірін көрсететін бағзы дәстүр ХҮ-ХҮІІІ ғасыр поэзиясында 
негізінен  сақтала  тұрса  да,  толғаулардың  ой,  мазмұн  жүйесі  –  композициялық  құрылысы 
ғасырлар  өткен  сайын  күрделілене  түскен.  Бұған  Асаннан  үш  ғасыр,  Шәлгезден  екі  ғасыр 
кейін  өмір  сүрген  Үмбетей  жыраудың  «Бөгембай  өлімін  Абылай  ханға  естірту»  толғауы 
толық  дәлел  бола  алады.  Толғауды  ой,  мазмұн  жағынан  шартты  түрде  болса  да  бірнеше 
бөлімге бөліп қарастыруға болады: 1. Әуелі қатқылдау, қаратпа сұрақ («Ей, Абылай, Абылай, 
Абылай ханым бұл қалай?»), сосын сыпайылау тілек («Бұл қалайдан сескеніп, сөзімді қойма 
тыңдамай»), оған жалғас өткен дәуренді шоли еске алу («Өтіп еді-ау жасыңнан, қиын,қызық 
әрбір жай»). Бұлар толғаудың кіріспесі іспетті.  
2.  Жырау  негізгі  айтпақ  ойына  апаратын  байланысқа  көбірек  орын  берген.  Бұл 
бөлімдегі  тоғыз  шумақтың  тоғызында  да  жырау  Абылай  басынан  өткен  жайлар  мен  сол 
дәуірді  суреттейді  (жастық  шағы,  жігіттік  кезі,  ерлігі,  қалмақтармен  шайқасуы,  хан  болуы, 
қалмақ  ханы  Қалданның  қолына  түсіп  құтылуы,  Абылай  тұсындағы  батырлар  мен  билер  – 
Керей  батыр  Жәнібек,  Қаз  дауысты  Қазыбек,  Қу  дауысты  Құттыбай,  Қаракерей  Қабанбай, 
Қанжығалы  Бөгенбай),  сол  дәуірді  мадақтау,  Абылайдың  дәуірлеген  кезі,  жолы  болған 
жорықтар.  Жырау  шумақ  соңында  өткен  күндер  оқиғасын  айта-айта  келіп,  «Ұмыттың  ба 
соны, Абылай» - деп ойын бекітіп, әрі өткен тарихты Абылайдың есіне салып отырады. 
3.  Бөгембай  өлімін  сездіру  –  оқиғаның  шарықтай  түсуі  («дүние  кезек,  Абылай!... 
Табылар батыр тағы да-ай, сондай ерлер көп тусын, деп тілей бер, а құдай!»). 
4. Естірту – шиеленіс һәм шешілу іспетті («Батырың өлді – Бөгембай»). 
5.  Толғаудың  аяқталу  сәтін  де  (яки  қорытынды  бөлімі)  бірнеше  жүйеге  бөліп  қарауға 
болады.  Бұл  бөлімде  жырау  өз  парызын  өтегенін  толғап,  көңіл  айтады  («Қазаға  жақсы 
қасқарар, Ойбайлап жаман бас салар, көзінің жасын тыя көр, жақсылық бата қыла көр»), игі 
тілек білдіріп, бата береді («Береке берсін артына-ай, сабыр берсін халқына-ай»).  
Демек,  жырау  әуелі  ханды  сабасына  түсіріп  әріден  қозғап,  бағзы  тарихын  баяндап 
байырқатып  алып,  қайғыны  сатылап  сездіріп  барып  естіртеді.  Сосын  дағдылы  мұң-шер 
өлеңдеріне  тән  дәстүрде  жұбату,  бата  айтады.  Осының  бәрін  жырау  рет-ретімен,  жүйелі 
жеткізген. 
Жыраулар әрбір шумақ соңында негізгі айтпақ ойын қайталап, бекітіп отырады. Бұқар 
жыраудың  Абылайға  Бөгембай  өлімін  естірту  толғауында  алты  шумақтың  алтауы  да 
«Батырың  өтті,  Бөгембай!»  деген  жолмен  аяқталады.  Жырау  әр  шумақтың  алғашқы 
жолдарында батырдың қадір-қасиетін еске алып, соңғы жолды айтуға негіз жасайды.   
Жыраулар  поэзиясындағы  дәстүрге  айналған  бір  көркемдік  тәсіл  –  санамалап,  нақпа-
нақтап суреттеу, жеке-жеке мінездеу. Ер Шобан толғауындағы әрбір батырды мінездеу тәсілі 
кейінгі көптеген ақын-жырауларға үлгі болған. Бұл дәстүрді Қалнияз «Ер Қармыс» жырында, 
Мұрат «Шәлгез» толғауында жалғастыра, дамыта түскен. 
Толғауларда  ақын,  жырау  болған  істі,  әрекетті  ғана  суреттеп  қоймайды,  өз  болжамы 
мен пікірін де қоса білдіреді. 
Кейбір  толғаулардың  алғашқы  жолы  сұрақпен  басталып,  қалған  жолдары  жауап 
күйінде келеді (Асан қайғы: «Бұл заманда не ғарып?»). Бұл өрнекті Асаннан бес ғасыр кейін 
өмір сүрген Қашаған ақын «Бұл дүниеде не жетім?» толғауында қолданған. Ақын-жыраудың 
негізгі ойы – толғау мазмұны жауап бөлімінде қамтылады. 
Ақын-жыраулар  толғауды  ақыл,  нақыл  күйінде  өтіп  жатқан  оқиғадағы  құбылысты