Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

18 
 
Филологиялық зерттеулерде ХХ ғасыр соңында мәтінмен қатарласа «дискурс» термині 
де қолданыла бастады.  
Қазіргі  филологиялық  аспектіде    дискурсқа  қатысты  пікірлер  әр  түрлі.  «Дискурс» 
ұғымы тілдік қызметті, мәтінді, ой-толғамды да білдіретін көп сипатты термин.  
«Дискурс»  термині  көп  мағыналы  екенін  естен  шығармаған  жөн.  Дискурс  теориясы 
антикалық риторикадан бастау алып, дербес сала ретінде ХХ ғ. 60 жылдарында қалыптасты. 
Бұл терминді ғалымдар мынадай мағыналарда қолданады: Дискурс (франц. Discours, ағылш. 
Discoursе)  дегеніміз:  1)  байланысқан  мәтін;  2)  мәтіннің  айтылымдағы  түрі;  3)  диалог 
(сұхбат);  4)  мағыналары  жағынан  өзара  байланысқан  сөздер  тізбегі;  5)  жазбаша  немесе 
ауызша түрдегі сөйлеу шығармасы [1, 479].  
Т.А.  Ван  Дейк  тұжырымына  назар  аударсақ,  дискурс  әлеуметтік-мәдени  қарым-
қатынастың маңызды бөлшегі, оған тән ерекшелік белгілер – мақсат пен стиль [2]. 
М.Л.Макаров  дискурсты  формальді,  функционалды  және  ситуациялық  интерпретация 
көзқарасы тұрғысынан түсіндіреді [3]. 
Теоретиктер  мәтін  мен  дискурс  айырмасын  талқылағанда,  «мәтін  дискурстың  ең  кіші 
әрі негізгі бірлігі» деген көзқарасқа көбірек тоқталады [4, 176]. 
Дискурс  өзін  түзіп  шығаратын  нақты  мәтіннен  тыс  әрекет  етсе  де,  түрлі  мәтіндердің 
көмегі арқылы танылады. Мұндай жағдайда мәтінді  «дискурсты тұтастық» және дискурстың 
материалды жүзеге асырылуы ретінде қарастыру дұрысырақ.  
Сонымен,  дискурс  құрылымына  жанрлық  ерекшеліктен  бастап,  нарративтілік,  яғни 
оқиға  баяны,  сол  оқиғаға  қатысушылар,  оқиға  өтетін  мекеншақ,  кейіпкерлерге  берілетін 
мінездемелер  кіруі  заңды.  Дискурсты  талдау  барысында  мәтіннен  шығармаға  дейінгі 
аралықтағы  барлық  тілдік-бейнелілік  сипат  қамтылады.  Бұл  жерде  мәтін  –  мәнмәтін  – 
шығарма  байланысындағы негізгі желілер талқылаудың өзегіне айналады. 
XX-ХХІ  ғасырдағы  қазақ  прозасы  өзінің  даму  үдерісінде  заман  шындығы  мен  адам 
тағдырына терең үңіле отырып, олардың арасындағы үндестік пен қарама-қайшылықты түрлі 
пішінде  баяндады.  Солардың  ішінде  тәуелсіздік  жылдары  дүниеге  келген  прозалық 
туындыларда  заман  шырғалаңына  тап  болған  адамның  азап  кешуі  түрлі  тәсілдермен 
бейнеленді.  ХХ  ғасырдың  бас  кезіндегі  Ж.Аймауытовтың,  Б.Майлиннің,  М.Әуезовтің 
прозасынан  бастау  алып,  кейінгі  Ә.Кекілбаев,  О.Бөкей,  М.Мағауин,  Т.Әбдіктің 
шығармаларында жалғасын тапқан заман мен адам қатынасы ұлттық әдебиетіміздегі арқалар 
жүгі  ауыр  тақырып  болды.  Заман  мен  адам  қатынасында  тұлғаланған  кейіпкерлік  өріс 
(персоносфера) аталмыш қаламгерлер туындылары арқылы айқындалды.  
Кейіпкерлік  өріс,  яки  персоносфера  дегеніміз  –  фольклорлық,  әдеби,  тарихи,  діни 
кейіпкерлер  «кеңістігі».  Бұл  жерде  тек  бір  ғана  ұлттық  кейіпкерлік  өріс  емес,  жекелеген 
адамның,  әлеуметтік  топтың,  сондай-ақ  күллі  адамзаттық  кейіпкерлік  өріс  туралы  айтуға 
болатыны ерекше назарға алынады  [5,136]. 
Зерттеушілердің  пікірінше,  кейіпкерлік  өрісті  (персоносфераны)  концептілік  өрістен 
(концептосферадан)  бөліп  тұратын  негізгі  екі  ерекшелік  бар.  Олардың  біріншісін  айтар 
болсақ,  кейіпкерлік  өріс  –  кескін-келбеті  анықталған,  дара  сипатқа  ие  болған  тұлғалар. 
Оқырманның  бұл  тұлғалардың  ерекше  қасиеттерін  өздеріне  өнеге  тұтып,  оларға  тән 
қасиеттерді  өз  бойыңа  орнықтыру  мүмкіндігі  де  бар.  Ал,  екінші  ерекшелік  сипат  ретінде 
поэтика  мен  риторикада  «антономасия»  деп  аталатын,  құбылысқа,  белгілі  бір  жағдаятқа 
ерекше назар аудару мәселесі айтылады.  
Көркем  прозадағы  кейіпкерлік  өріс,  ХХ  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  әдеби 
үдеріске қатысты сөз қозғасақ,  Қамар сұлу, Жамал, Ғайша, Шұға бейнелерінен бастау алып, 
Шолпан,  Қарагөз,  Ұлжан,  Зере,  Әйгерім,  т.б.  түрлі  сипатта  көрінетін  әйелдер  образдары 
галереясын,  көркем  тұлғаланған  Абай,  Құнанбай,  Әбдірахман,  т.б.  көптеген  орталық 
қаһармандар  бейнесімен  айқындалады.  Ал  кешегі  кеңестік  империяның  шынайы  бет-
бейнесін айқара ашқан  «Тамұқтан келген адам»  (авторы – А.Смайыл) романы мен «Тұғыр 
мен  ғұмыр»  (авторы  –  Т.Әбдік)  повесінде  адам  баласы  тартқан  азап  пен  көрген  зәбірдің 
айғағы баяндау, суреттеулер арқылы шынайы көрсетіледі. Бұл аталған шығарма кейіпкерлері 

19 
 
заман зобалаңын, қылышынан қан тамған кесапат күндердің қатыгез де қанішер кейпін жан-
жүрегімен  сезініп,  басынан  өткерген  жандар.  Қаламгерлер  кейіпкердің  ортамен  қарым-
қатынасы,  көзқарасы,  күйініші,  қасірет  шегуі  арқылы  ащы  шындықты  жеткізеді.  Кейiпкер, 
өзімізге  белгілі,  көркем  шығармада  әрекет  ететін  тұлға,  ол кейде  оқиғаға  тiкелей  қатысады 
немесе  эпизодтарда  ғана  көрінуі  мүмкін.  Әдеби  туынды  құрылымындағы  аса  маңызды 
дискурстық элементтердің бірі де бірегейі де кейiпкер тағдыры болады.  
Мәтіннің  мазмұнын  ширыққан  оқиға  желісі  құрайды.  Ол  оқиғаның  барынша 
шиеленіскен  тұсында  кейіпкер  болмысы  мен  мінезі,  әрекеті,  қасіреті  көрінеді.  «Тұғыр  мен 
ғұмыр» повесінің көркемдік-бейнелілік құрылымындағы кейіпкер арқылы кешегі бір заманда 
халық  басынан  кешкен  ауыр  кезең  көрініс  береді.  Мұндай  кейіпкерлер  қатарында  Әлібек 
Жүнісов,  Әділбек  Жүнісов,  Хакім  Жүнісов  (Х.Есенжанов:  «Жүнісовтер  трагедиясы»), 
Пахриддин,  Шеге,  Хансұлу  (С.Елубаев:  «Ақ  боз  үй»,  «Мінәжат»),  Бәйкен,  Асқар  (Т.Әбдік: 
«Өліара»), Смайыл, Арыстан (А.Смайыл: «Тамұқтан келген адам»), т.б. кейіпкерлерді атауға 
болады.  Бір  дәуірдің  шындығын  көркем  кеңістікке  жинақтаған  туындылардағы  аталған 
кейіпкерлер  тобы  ұлттық  прозадағы  жаңа  бір  кейіпкерлер  жүйесін,  басқаша  айтар  болсақ, 
«заман зобалаңына тап келіп, азап шегуші» санаттағы кейіпкерлік өрісті түзеді. 
Мәтін  қүрылымы  мен  шығарма  мазмұны,  оның  көркемдік-эстетикалық  нысаны  – 
дискурсты  талдауда  назарға  алынатын  негізгі  мәселелердің  бірі.  Осы  талқылауда  басты 
орында тұратын – кейіпкер тұлғасы. Өйткені, кез келген әдеби туынды – адам тағдырының, 
оның рухани бітімінің «алтын ордасы».   
Көркем туындыда оқырманға негізі  айтар ойын мәтін астары  арқылы жеткізу әдебиет 
сахнасында  әр  кезеңде  көрініс  тауып  жатты.  Бірақ,  ХХ  ғасырдың  басында  ұлттық 
әдебиетіміздегі  көркем  шығармада  қаламгер  ұстанымы  мәтін  астары  арқылы  көрініс  табуы 
тарихи-әлеуметтік  жағдайға  байланысты  еді.  Сол  кезеңде  халқымыз  тап  болған 
қиыншылықтарға  көз  жұмып  қарай  алмаған,  ұлтты  ояту  мақсатында  шығармаларында 
ағартушылық  бағытты  ашық  немесе  мәтін  астары  арқылы  жеткізген,  қайтпас  қайсарлық 
көрсеткен, ұлттық сананы, әдебиетті биікке көтерген – Алаш қайраткерлері-тін. Ә.Бөкейхан, 
А.Байтұрсынұлы,  М.Дулатұлы,  М.Жұмабайұлы,  С.Торайғырұлы  және  тағы  да  басқа  есіл 
боздақ  дара  ақындарымыздың  шығармалары  «цензура»  бақылауында  болғандықтан, 
оқырманға  айтар  ойын  терең  мәтін  астары  арқылы  жеткізіп  отырған.  Әрине,  тәуелсіздік 
алғалы  бері,  міне,  жиырма  жылдан  астам  уақыт  өтті.  Осы  соңғы  жылдары  ұлттық 
руханиятымыздағы  жаңғырулар  халқымызды  биік  бір  шыңға  жетелеп  келеді  десек 
қателеспеспіз 
Көркем  шығарма  әдебиеттану  ғылымында  мәтін  деп  қарастырылады.  Бірақ,  көркем 
мәтін бұл көркем шығарманың өзі емес. Тұсында Г.М.Мучник: «Көркем мәтін  – ол ауызша 
шығарманың коммуникативті бағыты, қабылдау үдерісі кезінде көрініс табатын эстетикалық 
құндылыққа  ие  дүние»  [6,98],  –  десе,  В.В.Савельева:  «Көркем  мәтін  –  шығармашылықтың 
сырлы нәтижесі; талқылаудың және саралаудың нысаны; қаламгер мен оқырманның дүниеге 
деген  өзіндік  көзқарасының  нәтижесі;  ол  белгілі  бір  мәдениеттанудың  феномены; 
лингвистикалық  санаты;  сублимацияның  нәтижесі  және  невропатологияның  куәлігінің 
айғағы;  архетипиялық  әлемі;  психологиялық  нақтылық»  [7,18],  –  деп  көркем  мәтіннің 
табиғатын анықтап берген болатын. 
ХХ  ғасырдың  70  жылдарына  дейін  лингвистика  тарихи  және  құрылымдық  тұрғыдан 
зерттеліп келген болатын. Лингвистика ғылымының жаңа зерттеу бағытының қалыптасуына 
қозғау салған күш тілді ой-санамен, таныммен, мәдениетпен, ұлттық құндылықтармен, жеке 
адамның  (тілді  қолданушының,  сөйлеушінің)  тұрмыс-тәжірибелік  қызметімен  тығыз 
байланыста  қарастыру  мәселесі  деуге  болады.  Дискурстық  талдау  теориясы  немесе 
дискурсология жаңа ғылым саласы ретінде тілді антропоөзектік парадигмаға сай зерделеуден 
туындады.  Дискурсты  арнайы  зерттеуші  ғалым  К.  Садирова:  «Дискурс  талдау  теориясы 
пәнаралық  сипаттағы  ғылым  саласы  ретінде  қалыптасты.  Оның  пәнаралық  сипатта  деп 
танылуының  себебі  дискурс  коммуникациядағы  ең  маңызды,  ажырамас  агент  болып 
саналатындығында, яғни дискурста мән, құндылық, бейне, пікір, менталды және виртуалды 
білім  тасымалданады.  Сондықтан  да  оллингвистиканың  да,  философияның  да,