Практикум қолланба алғы сөЗ

ҚОСПА ГӘПТИҢ СОСТАВЫНДАҒЫ ЖАЙ ГӘПЛЕРДИҢ БАЙЛАНЫСЫЎ ЖОЛЛАРЫ

жүктеу 0,71 Mb.

бет	2/36
Дата	13.10.2023
өлшемі	0,71 Mb.
	#43812
түрі	Практикум

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36

А.Нажимов Хазирги кк тили практикум колл

ҚОСПА ГӘПТИҢ СОСТАВЫНДАҒЫ ЖАЙ ГӘПЛЕРДИҢ БАЙЛАНЫСЫЎ ЖОЛЛАРЫ

Қоспа гәп белгили бир қураллар менен өз-ара бири бирине беккем байланысқан гәплер бирикпесинен ибарат. Қocпa гәптиң составындағы жай гәплердиң байланысыўының да белгили нызамлықлары бар. Еркин сөз дизбегинде болатуғын байланыстырыўшы усыллар, формалар қocпa гәпте де гезлеседи.

Екинши биреў менен пикирлер алысып қарым-қатнас жасаўда сөйлеўши тәрепинен мынадай процесслер иске асады: дәслеп айтылайын деген ойға байланыслы сөзлерди ғана сөзлик составтан таңлап алады, оны орны-орнына жайғастырады, сәйкес белгили формалар арқалы байланыстырады ҳәм белгили интонация менен сөйленеди. Сөйтип гәп дүзиледи. Енди усылардың тийкарында байланыстырыўдың бacқa формалары арқалы қocпa гәп жасалады. Мысалы: бол, басла, дос, бүгин, сен, мен; екен, шадлы, усаған, мен, қыз — булар тек еле дара лексикалық бирликлер ғана, гәпке тән қәсийетлер жоқ, өз-ара байланысыў, синтаксислик қaрым-қатнасқа түсиў дәрежесине жетпеген, сонлықтан еле пикирлер алысыў қуралы емес, ал гәп қураўдың материаллары ғана. Егер оларды дәслеп орналастырып алып керекли грамматикалық формалар арқалы өз-ара байланыстырсақ: «Maған усаған шадлы қыз екен» ҳәм «мен сениң менен бүгиннен баслап дос болдым» типинде тамамланған дара-дара еки жай гәп дүзиледи, бирақ олар қоспа гәп бола алмайды, себеби булардың бир тутас бирликти қураўы ушын ийкемлестиретуғын синтаксислик қатнас жоқ. Егер усы еки жай гәпти ҳәр қыйлы грамматикалық байланыс усыллары арқалы (жоқарыдағы дара сөзлердей етип) бирлестирсек: «Maғaн усаған шадлы қыз екенсең, сонлықтан мен сениң менен бүгиннен баслап дос болдым. Деген дизбекли қоспа гәп келип шығар еди. Бунда еки жай гәп арасындағы интонация ҳәм паўзада дара гәплердегиге қарағанда өзгешелик айқын көринеди ҳәм мәнилик қарым-қатнасқа түседи. Бул жерде: тезирек дос болыўының себеби — өзине усаған шадлы қыз екенлиги, яғный себеп-нәтийже мәнисиндеги бир тутас бирлик дүзилип тур.
Демек, қоспа гәптиң составындағы жай гәплер сол тилдиң ишки нызамлықлары тийкарында синтаксислик қарым-қатнасқа түсип бир пүтин бирликке айланады.
Жай гәплерди бир-бири менен байланыстырып, олар арасындағы ҳәр қыйлы мәнилик қатнасты айқынлайтуғын ҳәм бир пүтин қәддине келтиретуғын усыллар, формалар өз алдына бир системаны қурайды. Олар тийкарынан мыналардан ибарат:
1. Интонация тутаслығы арқалы;
2. Грамматикалық формалар арқалы;
3. Көмекши сөзлер ҳәм көмекшилик мәнисиндеги бирликлер арқалы;
4. Қocпa гәптиң компопентлериниң орын тәртиби арқалы байланысады.
Интонация қоспа гәптиң составына кирген жай гәплердиң бириккенлигин көрсетеди, былайынша айтқанда, енди дара жай гәплер емес, қocпa гәптиң компонентине айналғанын ақлатады. Бул қocпa гәптиң ақырғы компонентин тамамлағанлықты билдиретуғын интонация менен айтыў, дәслепки гәплерди олардың тамамланбағанын көрсететуғын көтериңки интонация менен айтыў арқалы әмелге асады. Соның менен бирге интонация жай гәплердиң арасындағы ҳәр қыйлы мәнилик қатнасты анықлаўға да себепши болады. Интонацияның тийкарынан мынадай түрлери: санаў интонациясы, қарсылас интоиақиясы бағыныңқы ҳәм айқынлаўшы интонациялар актив қатнасады. Әсиресе, булар дәнекер сөзсиз дизбекли қocпa гәплерде айрьпқша орын тутады. Қайсы түрли интонация менен айтылыўына қарап олардың мә- нисииде де айрықшалық болады. Мысалы:
Жасыүлкенлер президиумға шықты, зал иши тым-тырыс болды. Буны санаў ҳәм бағыныңқы интонация менен айтыүға болады. Санаў интонациясы менен айтқанда ўақытты (шыққан ўақытта), бағыныңқы интонация менен айтқанда себепти (жасыүлкенлер президиумға шыққанлықтан) билдиреди.

жүктеу 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36