Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

136
І. Ұйымның  өндірістік-шаруашылық  қызметіне  байланысты  факторлар:
кейбір  жұмыс  түрлерінің  материал  сыйымдылығының  өзгеруі; тауарлық-
материалдық құндылықтардың мөлшерлемеден тыс қорларының болуы; өнімді
сату жəне жұмыстарды  орындау  мерзімдерін сақтау; материалдық-техникалық
жабдықталудың деңгейі; төлем-есептік жəне қаржылық тəртіптің деңгейі.
ІІ. Ұйымның  өндірістік-шаруашылық  қызметінің  деңгейіне  байланысты
емес  факторлар: материал, электр  қуаты, отын, т.б. бағаларының  өзгеруі;
ауыстырылатын жабдық, құндылығы төмен жəне тез тозатын заттар бағасының
өзгеруі; өнімді 
шығару 
мен 
сатудың 
экономикалық-географиялық
жағдайларының өзгеруі.
Өнім 
шығаруға 
бағытталған  өндірістік 
үдерістердің 
материал
сыйымдылығының деңгейі өзіндік құн, табыс пен тиімділік деңгейімен тікелей
байланысты. Материалдың  жұмсалуымен  байланысты  шығындар  толығымен
өзіндік  құнға  кіргізіледі. Сондықтан, материалдық  қорларды  пайдаланудағы
үнемдеу  немесе  асыра  жұмсау, табыс  мөлшерін  сол  сомаға  арттырады  немесе
кемітеді.
Айналымдық  қаражаттарға  қатысты  қажеттілікті  төмендетудің  маңызды
тəсілі ретінде, жұмыс өндіру үшін экономикалық тұрғыдан тиімді материалдық
құралдарды  пайдалану  қарастырылады. Геологиялық  барлау  жұмыстарын
өндірудің  нақты  жағдайларында, материалдық  қорлардың  қандай  да  бір  түрін
пайдаланудың  экономикалық  қолайлығын  мынадай  формуламен  анықтауға
болады:
Э=(Н
1
Ц
1
– Н
2
 Ц
2
) А,;
мұндағы  Н
1
,  Н
2
 – материалдық  қорлардың  өнім  немесе  жұмыс  бірліктеріне
бірінші  жəне  екінші  нұсқалар  бойынша  шығыны; Ц
1
,  Ц
2
 — материалдық
қорлардың  бір  бірлігіне  бірінші  жəне  екінші  нұсқалар  бойынша  бағасы; А —
орындалатын жұмыстардың көлемі.
Материал  сыйымдылықтың  төмендеуі, өндірістік  циклдің  жеделдеуі,
мөлшерлемеден  тыс  қорлардың  қысқаруы, өндірістің  табыстылығы  мен
рентабельділігінің  өсуіне  септігін  тигізіп  қана  қоймай  сонымен  қатар,
айналымдық қаражаттарға қатысты қажеттілікті азайтуға, өндірістік  қорларды,
аяқталмаған  өндірісті, бос  ақшалай  қаражаттарға  қажеттілікті  де  азайтуға
мүмкіндік  береді. Бұл    айналымдық  қаражаттардың  абсолютті  жəне
салыстырмалы  босатылуына  алып  келеді. Абсолютті  босатылған  жағдайда,
жұмыстарды  жүргізуге  қажет  айналымдық  қаражаттардың  сомасы, алдыңғы
кезеңдегіден төмен болады; ал салыстырмалы босатылған кезде – айналымдық
қаражаттарға  қажеттілік  шығарылатын  өнім  бірлігіне  қысқарады. Жұмыс
көлемдерінің  өсуіне  байланысты  айналымдық  қаражаттардың  салыстырмалы
қысқаруы барысында, оларға деген қажеттіліктің ұлғаюы да байқалуы мүмкін.
Бұл  жағдайда  айналымдық  қаражаттардың  айналуының, айналымдық
қаражаттардың  толтырылуы  мен  олардың  айналу  уақытының  көрсеткіштері
неғұрлым көрнекі түсінік бере алады.

137
Айналымдық 
қаражаттарға
қатысты
қосымша
қажеттілік,
қаржыландырудың  жеке  өзіндік  көздері  мен  несиелік  көздері  есебінен
қанағаттандырылуы мүмкін.
8.4 ГБЖ саласы қаржыларын қалыптастыру ерекшеліктері
1. ГБЖ-да  өндірістің  ерекшелігіне  байланысты (14-кесте), айналымдық
қорлардың  шикізат, негізгі  материалдар  жəне  сатып  алынатын  жартылай
өнімдер  сияқты  элементтері, өндірістік  үдеріске  қатыспайды. Себебі, жер
қойнауындағы  пайдалы  қазбалардың  кендері «өзіндік  зат» болып  табылады.
Олар тек өндірілгеннен кейін ғана, минералдық шикізатқа айналады.
14-кесте
Негізгі жəне айналымдық қорлардың ерекшеліктері
Айрықша белгілер
Негізгі қорлар
Материалдық емес
активтер
Айналымдық қорлар
Өндірістік үдеріске
қатысу түрі
Еңбек құралдары
ретінде
Еңбек құралдары
ретінде
Еңбек заттары
ретінде
Өндірістік үдеріске
қатысу сипаты
Көпқайтара, бірнеше
өндірістік циклде
жұмыс жасайды
Көпқайтара, бірнеше
өндірістік циклде
жұмыс жасайды
Əрбір жаңа
өндірістік циклде
толығымен, яғни,
біррет
пайдаланылады
Бағаны дайын өнімге
ауыстыру тəсілі
Өз бағасын барлық
қызмет еткен мерзім
бойына бөлшектеп
ауыстырады
Өз бағасын барлық
қызмет еткен мерзім
бойына бөлшектеп
ауыстырады
Өз бағасын əрбір
өндірістік циклде
дайын өнімге
толығымен
ауыстырады
Өндіріс барысында
табиғи нысанының
өзгеруі
Өзгермейді, өзінің
табиғи нысанын
сақтайды
Материалдық
нысаны болмайды
Өзгереді жəне
толығымен жаңа
өнімге ауысады
2. «Дайын  өнім» деген  бап  жоқ, себебі  ГБЖ  ақырғы  өнімі  пайдалы
қазбалардың барланған қорлары болып табылады.
3. Айналымдық  қорлар  айналыс  қорларынан 4,5 есе  дерлік  артық: бұл
ГБЖ ерекшелігіне байланысты.
4. ГБЖ  АҚ-ның  айтарлықтай  бөлігі (жалпы  сомасының 50%)
жұмыстардың  таралу  аумағының  кеңдігіне, мерзімділігіне, қамсыздандыру
жағдайының ауырлығына байланысты, өндірістік қорларда қолданылады.
5. Дала  құрал-саймандары  мен  төсек  жабдықтары  есебінен, құндылығы
төмен жəне тез тозатын заттардың үлесі жоғары болады.
6. АҚ  құрамына  кіреді: құрылыс-монтаждау  жабдығы, құрылғылар,
қаптама құбырлар.
7. Аяқталмаған өндіріс АҚ-да 50-52%-ды құрайды.
8. АҚ-ны патрия бастығы еңбекақыны төлеуге үшін қажет есепті, сомалар
ретінде пайдаланады.

138
Бақылау сұрақтары.
1. Айналымдық қаражаттардың экономикалық мазмұны неде
қамтылады?
2. Айналымдық қаражаттардың құрамы мен құрылымы қандай?
3. Айналымдық қаражаттарды мөлшерлеу не үшін қажет?
4. Айналымдық қаражаттарды пайдаланудың негізгі көрсеткіштері
қандай?
5.Айналымдық қаражаттарды пайдалануды жақсарту жолдарын
атаңыз.