Дәріс тақырыбы: Кіріспе. Машина бөлшектері туралы жалпы мағлұматтар. Даму жолдары. Пәннің мақсаты, басқа салалармен байланыстылығы. Негізгі ұғымдар мен анықтамалар. Құрылым құрудың біріңғай жүйесі ҚҚБЖ

жүктеу 87,65 Kb. Дата 07.01.2022 өлшемі 87,65 Kb. #37145 түрі Конспект

Дәріс тақырыбы: Кіріспе. Машина бөлшектері туралы жалпы мағлұматтар. Даму жолдары. Пәннің мақсаты, басқа салалармен байланыстылығы. Негізгі ұғымдар мен анықтамалар. Құрылым құрудың біріңғай жүйесі - ҚҚБЖ. Машина бөлшектерін беріктікке есептеу жолдары: тұрақты және айнымалы күш түскенде есептеу. Айнымалы күштердің түрлері, сипаттамасы. Дәріс конспектілері: “Машина құрылымы мен бөлшектері” пәнінде, өндірісте, халық шаруашылығында кеңінен таралған машина мен тетіктердің жалпы бөлшектерінің құрылымы мен есептеу жолдары және олардың құрылымын құру (конструирование) мәселелері карастырылады. Бұл ілім болашақ мамандардың техниканы толық меңгеріп, адамзатқа керек заттарды өндіретін немесе тұрмысын жеңілдетін машина мен тетіктердің жаңа үлгісін жасауға баулыйды. Бұл пән студентердің жалпы техникалық және жалпы инженерлік дайындықтарын жинақтап іс жүзінде пайдалана білуге үйретеді. Сондақтан ол математика, физика, теориялық механика, материалдар кедергісі, металдар технологиясы, өзара ауыстырымдылық пен стандарт негіздерімен тығыз байланысты және осы аталған пәндерден алған білімге сүйенеді. “Машина құрылымы мен бөлшектері” пәнін оқып бітірген студент төменгі мәселелерді біліп шығуы қажет. 1. Машина бөлшектерінің құрылымы мен жұмыс істеуі, қолдану орны. 2. Машина бөлшектерінің істен шығуы мен есептеу жолдары. 3. Машина бөлшектері мен тораптарының құрылымын жасау, есептеу жолдарын автоматтандыру негіздері. Сондай-ақ, бүл пәнді толық оқып бітірген студент төменгі мәселелері шеше білуі қажет. 1 Беріген техникалық тапсырмаға сай машина тораптарын құрастыра білу. 2 Құрастыруға керекті әдибиетті, анықтамаларды, ГОСТ-ты, қалыптасқан құрылымдарды пайдалана білу. 3 Құрастыру жұмысын технология, экономика, стандарт, жөндеу жұмыстары, кауіпсіз жұмыс істеу, экология шарттарына сәйкес жүргізе білу. 4 Материалдарды таңдап, талғап орынды пайдалана білу. 5 Есептеу, сызу жұмыстардың құрастыру құжаттарының бірыңғай жүйесіне сәйкес орындау. 6 Есептеу, сызу жұмыстарын жүргізуде электронды-есептегіш машиналарын пайдалана білу, қарапайым бағдарламаны құрастырып, дайынын пайдалана білу. Пәнді оқытуда ЭЕМ-ді пайдалана білу қажет, әсіресе курстық жобалау жұмысын жұргізуде керек. Сондайақ дәріс оқу кезінде машина бөлшектерін ықтималық әдіспен есептеу, олардың сенімді жұмыс мерзімін анықтау сияқты жаңа әдістерді пайдалану қажет. Тұрақты күш түскенде беріктікке есептеу. Тұрақты күш деп мөлшері мен бағыты өзгермейтін күшті айтады. (1- сурет). Тұрақты күш әсер еткенде есептеу жолын білу үшін шоғырлану коэффициентімен танысу қажет. Егер детальдың денесін қиып қарайтын болсақ, сол дене қимасы әр түрлі болып келеді, себебі машина тетіктерінің атқаратын қызметіне сәйкес олардың формасы да әр түрлі болады. Сондықтан дене қимасында да күш кернеуі бірдей болмайды. Егер үлгі ретіндегі жұмыр денені алатын болсақ, дене қимасында пайда болған күш кернеуі қиманың барлық нүктелерінде бірдей болады және бұл кернеуді номинал кернеу деп атайды. Енді сол жұмыр денеге ойық салатын болсақ,қүштің шамасын өзгертпесек те, кернеу бірден өзгеріп кетеді. Дене қимасының сыртқы нүктелеріне кернеу бірнеше есе артады, себебі денеге салынған кез келген ойық оның беріктігін кемітеді. Беріктің кемуі немесе кернеудің артуы сол ойықтардың формасына байланысты. ойықтан пайда болған бұрыш неғұрлым сүйір болса, сыртқы нүктелерде кернеудің мөлшері соғұрлым көп болады. Сондай-ақ, кернеу шоғырлануы бөлшектердің қалыңдығына байланысты. Сонымен, дене қимасында ойық болса, онда кернеу шоғырлануы байқалады, номинал кернеумен бірге максимал кернеу де пайда болады. Шоғырлану коэффициенті деп, максимал кернеудің номинал кернеуге қатынасын айтады: ; max ном k     (1.1) Шоғырлану коэффициенті қалыпты кернеулердің қатынасын және жанама кернеулердің қатынасын көрсетеді. Барлық бөлшектер жасалатын материалдар: болат, шойын,сорытпа, пластмасса тағы басқалар өздерінің қасиеттеріне байланысты морттық және пластикалық материалдар болып екіге бөлінеді. 1.2-сурет. Кернеу шоғырлануы. ном k    max  1.3-сурет. Кернеу шоғырлануының детальдар қимасының қалындығына байланыстылығы. Шойын денелер үшін: геом Б Sk  []  (1.2) Ал болат денелер үшін: S  A [ ]  (1.3)  Б -беріктік шегі;  A -ағу шегі; S-беріктік запасы; k-геометриялық шоғырлану коэффициенті. Болат денелер үшін геометриялық шоғырлану коэффициенті есепке алынбайды. Себебі тұрақты күш түскенде олар өздерінің пластикалық қасиетіне байланысты кернеу көп түскен нүктелерде созылу деформациясы болады да, кернеу бір қалыптанып, барлық қимада кернеу шамасы бірдей болып қалады. Егер бөлшектер созылу (сысылу) немесе иілумен бірге бұралатын болса, онда бөлшектер келтірілген кернеу бойынша есептеледі. 1. Пластикалық материалдар (болаттар) үшін: 2 2 2                 A A кел (1.4) -әсер етуші созылу немесе иілу кернеуі, олар пластикалық материалдар үшін бірдей;  -есептегі бұралу кернеуі; A A  , -материалдардың ағу шегі. 2. Морт сынатын материалдардың иілуі және созылу беріктік шектерінің мәні тең емес, соны еске ала отырып: 2 2 4 2 1 2 1          v v кел БК Б v    (1.5)  Б -материалдардың созылу беріктік шегі;  БК -материалдардың қысылу беріктік шегі; =0,3-шойындар үшін; =0,5-қаттылығы жоғары шынықтырылған болаттар үшін. Иілу және бұралу кезіндегі материалдардың ағу шегін шамамен төмендегідей алуға болады.  АИ 1 A  1, -қөміртекті болаттардың иілу кезіндегі ағу шегі;  АИ 1 A  1, -легирленген болаттардың иілу кезіндегі ағу шегі; АБ  A   0,6 -барлық болаттардың бұралу кезіндегі ағу шегі. Негізгі әдебиеттер: 27-10 Қосымша әдебиеттер : 16.9-32 Бақылау сұрақтар: 1. Жұмыс қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері. 2. Есептеудің ықтималдық әдісі – материал таңдауындағ 2. Дәріс тақырыбы: Механизмдер дәлдігі. Өзарауыстрымдылық. Ауытқу және қондыру. Дәріс конспектілері: Өзара ауыстырымдылық деп, біріне-бірі байланыссыз жасалған бөлшектердің машина тораптарында қосымша өңдеуді қажет етпей, өз орнына қондырылып, машинаның сапалы жұмыс істеуін қамтамасыз ету қасиетін айтамыз. Машина жасау барысында тетіктерді әр түрлі біріктіреді. Соның ішінде ең көп тарағандарының бірі жанастырып қондыру. Айталық,, екі тетікті біріне-бірін қондырсақ, олардың біреуі екіншісіне бекітіледі. Егер бөлшектерді тесік өлшемдерін өзгерту арқылы қондырса, онда ол қондыру негізгі білік системасы бойынша іске асырылған деп есептеледі. не гізгі тесік системасында номинал өлшем тесіктің ең кіші шекті өлшемімен тура келеді. Негізгі білік системасында номинал өлшем біліктің ең үлкен шекті өлшемімен тура келеді. ал дәлдік шегі біліктің өзінде (iшінде) болады. 2.1-сурет. Тісті берілістер деп қозғалысты, қозғалыс моментін біліктер арасында беру үшін және қозғалыстың бір түрін екінші түрге өзгертетін тісті ілінісуді айтады. 2.2 -сурет. Тісті берілістердің негізгі түрлері: а - цилиндрлі тісті беріліс; б-іштей ілінісетін тісті беріліс;в-рейкалы тісті беріліс. Біріншіден, тісті дөңгелектер біліктерінің геометриялық осьтерінің орналасуына байланысты: 1. осьтері өзара параллель орналасқан берілістер, оған цилиндрлік тісті беріліс жатады. 2. осьтері өзара қилысқан берілістер, оған конусты тісті берілістер жатады. 3. осьтері өзара айқасқан берілістер, оған червякті тісті берілістер жатады. 4. осьтері бір түзудің бойында орналасқан берілістер оған планетарлық берілістер жатады. Екіншіден, тісті берілістер ілінісулеріне қарай екіге бөлінеді: 1. сырттай ілінісетін тісті берілістер 2. іштей ілінісетін тісті берілістер Үшіншіден, тістердің профильдері бойынша: 1. эвольвент профильді тісті берілістер 2. циклоид профиль тісті берілістер 3. профилі шеңбер доғасымен шектелген тісті берілістер, Новиков ілінісі 4. толқынды ілініс. Тістердің орналасуына байланысты: 1. тік тістілер 2.қиғаш тістілер 3. шеврон тістілер 4. дөңгелек тістілер Тісті берілістердің артықшылықтары мен кемшіліктері Артықшылықтары. 2.2-сурет 1. Тісті берілістер көмегімен өте үлкен қуат беруге болады. (100000 аттық күш) және олар басқа берілістерге қарағанда ықшамды, габариті шамалы келеді. 2. Басқа берілістерге қарағанда біліктерге және тіректерге аз күш түседі. 3. Тісті берілістер өте шыдамды келеді. Жақсы күтсе олар ондаған жылдар бойы жұмыс істейді 4. Пайдалы әсер коэффициенті жоғары (бір сатылы редукторлар үшін  =0,97  0,98). Кемшіліктері. 1. Дайындауы күрделі 2.Жұмыс кезінде шу көп болады. 3.Қатаңдығы өте жоғары болғандықтан динамикалық күштерді қабылдау қабілеттігі нашар. Салыстырмалы қасиеттері. 1. Қиғаш тістілер бір қалыпты, шусыз жұмыс істейді ш, бірақ ось күштері пайда болады. 2.Шеврон тістілердің ось күштері бірімен-бірі теңеседі және жұмыс кезінде шу болмайды, иілуге шыдамдылығы 25,30 процентке дейін өседі, бірақ дайындауы қиын. 3. Конусты тісті берілістер қымбат. Конструкциясы мейлінше дәлдікті талап етеді. Тістің бойында кернеу шоғырлануы пайда болады. Берілістер деп қуат пен қозғалысты белгілі бір қашықтыққа беру үшін қолданылатын жабдықтарды айтамыз. Олар көбінесе машиналардың двигателі мен жұмыс атқарушы тетіктерінің аралығында қолданылады. Біз қарастыратын берілістер жұмыс істеу негізіне байланысты, қозғалыс пен қуат айнымалы денелердің өзара тәкелей жанасуы арқылы және оларды жалғастыратын үшінші иілгіш бөлшектің көмегімен берілетін болып екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа фрикциялық, тісті және червякті берілістер, ал екіншісіне -ременьді, шынжырлы берілістер жатады. Осы аты аталған берілістерге тоқталудан бұрын олардың негізгі көрсеткіштерімен таныса кеткен жөн. Тісті берілістің дәлдігі Тісті берелістер белгілі бір дәлдікке сәйкес жасалуы керек. Ал ондай дәлдік төмендегі көрсеткіштермен анықталады. 1. Кинематикалық дәлдік, яғни өзара ілініскен тісті дөңгелектердің бір айналған кезде бұрылу бұрыштарының (  ) айырмашылығын көрсетеді. 2. Берілістің қалыптылығы: дөңгелектің бір айналғандағы жылдамдығының өзгеруімен сипатталады. Егер беріліс бірқалыпты болмаса, онда ол зиянды дыбыстың пайда болуына, айнымалы күштердің және тербелістің көбеюіне әкеліп соғады. Бұл шапшаң айналатын берілістердің жұмыс істеу қабілетін азайтады. Осыдан барып беріліс детальдары тез істен шығады. Берілістің бірқалыптығы арнаулы құралдармен өлшенеді. 3. Тістің бүйір бетіндегі дақ арқылы анықталатын дәлдік. Бұл дәлдікті анықтау үшін тістің бүйір бетін майлайды (бояйды). Содан кейін өзара ілініскен тісті дөңгелектерді айналдырады. Дөңгелектерді айналдырғанда, олардың тістерінің бүйірінде май дақтары пайда болады. Осы дақтардың орналасуына байланысты тісті берілістердің дәлдігін анықтайды. Бұл дәлдік көбінесе жинап, құрастыру кезіндегі қателіктерді көрсетеді. 4. Тістің еркін айналуына жағдай жасау үшін, оның жұмыс істемейтін бүйірінде аздаған саңылау қалдырады. Бұл тістер қызған кезде, олардың қысылып, бір-біріне жабысып қалмауы үшін керек. Негізгі әдебиеттер : 217-20; 92-93; 99-104 Қосымша әдебиеттер : 20.214-225 Бақылау сұрақтар : 1. Тісті берілістердің дәлдігі және олардың берілістерге сапалы мінедремесі. 2. Механикалық берілістерінің түрі, қызметі, мінедремесі. 3. Тісті берілістерінің атқару қызметтері 3. Дәріс тақырыбы: Цилиндрлік тік тісті берілістердің тістерін иілу беріктігіне есептеу. Жанасу бетінде пайда болатын кернеу. Механикалық жетектер мен берілістер . Дәріс конспектілері: Түзу тісті дөңгелектердің тістерін иілуге есептеу Тістерді иілу беріктігіне есептеу төменгі жорамалдармен жүргізіледі. 1. барлық ілінісу кезінде жүктер бір жұп тістер арқылы беріледі және олар тістің төбесіне әсер етеді деп есептейміз. 2. Шеңбер бойындағы күштер тіс ұзындығына бірдей әсер етеді. 3. Тістер арасындағы үйкеліс күші аз болғандықтан есепке алмаймыз және тістердің бір -біріне әсер ететін күш профильдерге жүргізілген нормаль бойынша бағытталған деп есептейміз. Тістерді әсер ететін күшті FN деп, оны екі күшке жіктейміз: Ft -шеңберлік күш (3.1) 2 d M Ft  Fr -радиалдық күш (3.2)  Fr  Ft tga Мұндағы d- бөлгіш шеңбердің диаметрі (3.3) cos  t N F F  | | Qcos  P және | | Qsin  T деп белгілейміз, себебі    | сондықтан | P мен | P,T мен T тең емес         cos cos sin cos sin cos | | | | | | t r a t t a F F F F F F     Тістің ұзындығына және биіктігіне байланысты кернеуді былай жазуға болады (3. 1- сурет) 3.1-сурет. Тістердің иілу беріктігіне есептеу схемасы. T и U K A F W M   (  ) M F l и   -тісті иетін момент;   6 2 bs W тіс қимасының кедергі моменті; l-тістің биіктігі b-тістің ұзындығы (дөңгелектің ені); F=bs қиманың қауіпты ауданы Көрсетілген шамаларды иілу моментін анықтау формуласының орнына қойып, бөлшектің алымын да және бөлімін де модуль шамасына m-ге көбейтеміз. Бұл жағдайда иілу кернеуінің шамасы тісте жарықша пайда болатын нүктеде төмендегідей анықталады: T t F K s a m a s a ml a b F K Kv ) cos sin cos 6 cos ( | 2       . Жақшаға алынған шамаларды Y FH деп белгілесек, онда:  F T FH F bm PKK У     . Сонымен УF УFH , -тіс беріктігінің коэффициенті деп аталады және оның шамасы тіс санына байланысты алынады УГ  УГнКТ . Егер шеңберлік күш F-күшін меншікті күш ретінде қабылдасақ, b F K K b F K q t t  V   Сонымен   (3.4) F F F m qУ     K  KK жүк немесе күш коэффициенті K=1,3…1,5 Мұнда F-шеңбер бойындағы есептелетін күш: КT -қернеу шоғырлануын есепке алатын тиімді коэффициент Иілу кернеуінің формуласын жобалап есептеп шығару үшін модуль арқылы өзгертіп шешеміз: m b  m   m -дөңгелек енінің коэффициенті 10.10-өрнегіне өзінің мәнін қойып және бірсырғы өзгеріс жасағаннан кейін ол мынадай түрге айналады:   (3.5) 2 3 m F F z TKУ m    m мм,  МПа;M Hмм.   F   Осы формуламен ашық және тісті дөңгелек материалдарының қаттылығы жоғары болған жағдайда есептейді. Егер тісті берілістердің өлшемдері жанасу беріктігінен анықталған болса, онда оларды иілу беріктігіне төмендегідей тексеру қажет:  F F F umba u У KM       2 ( 1) (3.6) Осы формуладан сондай-ақ дөңгелектерді есептеуде алынады. Тсті түзеткен кезде кескіш құралдардың жылжу коэффициенті көбеюіне байланысты тіс сандарының өсуімен қатар оның беріктік коэффициенті де өседі. Сондай-ақ дөңгелектің материалы шестерня бойынша есептеу керек, себебі тістің табаны жіңішке, сондықтан шамасы аз болады. Ал тісті дөңгелектер әр түрлі материалдардан жасалғанда, олардың беріктігінің теңдік шартын төменгі теңдеу көрсетеді:   2 2 1 1 [ ] УF  F УF  F (3.7) Түзу тісті цилиндр дөңгелектерді жанасу беріктілігіне есептеу Егер тістердің жұмыс істеу шегі -жанасу беріктігі болса, онда оларды есептеу біліктер ара қашықтығы -бойынша шешіледі. Беріктікке есептегенде әсер ететін күштер тістердің полюсында шоғырланған деп есептейміз, өйткені тістердің үгілуі полюс сызығының бойымен басталады. (3.2- сурет) Ең үлкен жанасу кернеуі Герц формуласы бойынша табылады  H кел H q v E         2 (1 ) 2 (3.8) 3.2-сурет Меншікті жүк, тістің ұзындығына келетін күш: (3.3-сурет) b F q N  (3.9) b-дөңгелектің ені F N - ілінісудегі күш, ал ілінісу сызығы бойынша бағытталған, материалдардың келтірілген серпімділік модулы: 1 2 2 1 2 E E E E E   (3.10) Е және Е шестерня мен тісті дөңгелектің материалдарының келтірілген модульдары. орайласқан қисықтардың келтірілген радиусы 1 2 1 2        v  1 және  2 шестерня мен тісті дөңгелек профилінің қисықтығының келтірілген радиустары. Оң (+) таңба сыртқы ілінісуде, ал сол (-) таңба ішкі ілінісуде алынады. Герц формуласында Пуассон коэффициенті  =0,3 деп алынады. Практикалық есептеулерде жоғарыда көрсетілген Герц формуласын қолдану ыңғайсыз. Сондықтан бұл формуланы тісті дөңгелектерді есептеу нәтижесінде алдын ала берілген өлшемдер: киловатпен алынған қуат P1 бір минуттағы айналу саны n, сантиметрмен алынған ось аралық қашықтық a және беріліс саны (u  1)арқылы басқа түрге ауыстырылады. Есепті меншікті күш: b a F K q t cos  (3.11) Эвольвентті цилиндрлердің қисықтық радиусы былай табылады: 2 sin 2 sin 2 2 1 1 d a d a     11-өрнегінің орнына қойсақ: 3.3-сурет ud a u v sin 1 2( 1) 1    ,ал егер 1 2 1   u a d  және 1 2 2   u a u d  екенін ескерсек, (3.12) ( 1) sin 2   u a u a кел   Енді Герц формуласына q мен  мәнін қойып тісті берілістер үшін оны төмендегіше жазуға болады: bd u F u v a E N H 1 2 ( 1) sin 2 2 (1 )      бұл жерде a Z H sin 2 2  Z H - жанасу беттерінің формасын, пішінін есепке алатын коэффициент, егер 20 , 1,77 0   Z H  (1 ) 2 v E Z M    Z M -тісті дөңгелектердің материалдарының механикалық қасиеттеріне байланысты алынатын коэффициент, егер болаттан жасалған болса, v=0.3, E= 6 0,2110 МПа, онда 2 1 Z M  275H мм Z -жанасу сызығының ұзындығын есепке алатын коэффициент (қоэф.перекрытия), 3 4     Z  Сонымен   H H M H u u bd kP  Z Z Z     ( 1) (3.13) Жаңа түсті берілістерді жобалауда көбінесе күш моменті мен беріліс саны белгілі, сондықтан 1 2 , 2 2 2    u a u d d b KT Ft  мәндерін орындарына қойып  H МПа өлшемінде. Ал жобалау есептеуде ось аралық қашықтықта анықталады, ол үшін  a  b a деп алып   мм KT a u a U H , 310 ( 1)3 2 2              (3.14) 3 2 1 [ ] 450( 1) a H H u K T a u      ,мм Бұл формулада күш моменті H мм, кернеу МПа, а және b мм өлшемінде қабылданған.  a -дөңгелек енінің коэффициенті төменгі жобамен алынады. жеңіл жүктелген берілістер үшін  a  0,1 0,3-орташа жүктелген берілістер үшін  a  0,3 0,45-жылдамдық қорабының жылжымалы дөңгелектері үшін  a  0,15  0,6-ауыр жүктелген берілістер үшін  a  0,6 1,0 -өте ауыр жүктелген жағдайдағы төменгі жағдайларды шевронды берілістер үшін Сондай-ақ таңдағанда төмендегі жағдайларды есепке алу керек: 1. Егер материал өңделмейтін және беріктігі НВ>350 болса, сонымен қатар дөңгелек тірекке байланысты консольды және симметриялы емес күйде орналасқанда мөлшері аз болуы қажет. 2. Көп сатылы редукторларда 2 1 3 2    ,   болуы керек. себебі мұндай редукторларда түсетін күш ұлғаяды. 3. барлық басқа жағдайларда b мөлшері белгілі шекте алынады: түзу тісті берілістер үшін қисық тісті берілістер үшін шевронды берілістер үшін 2.5 1   d b  d Негізгі әдебиеттер:2112-120; 20 93-114 Қосымша әдебиеттер : 20 93-114 Бақылау сұрақтар : 1. Түйіспе кернеу арқылы тік тісті цилиндрлі берілістің тістерін беріктікке есептеу. 2. Түйіспе кернеуіне модуль мен тістер санының әсері. 3. Дөңгелектің ні дөңгелекке қалай әсер етеді, неге оны шақта 4. Дәріс тақырыбы: Тісті берілістерді жанасу беріктігіне есептеу. Материалдар, олардың қыздырып немесе химиялық әдістермен өңдеу түрлері. Қиғаш тісті берілістердің құрылымы мен өлшемдері және есептеу ерекшеліктері. Конустық тісті берілістер. Геометриялық және жұмыс істеу ерекшеліктері. Дәріс конспектілері: Қуатты осьтері қилысатын біліктердің арасында беру үшін конусты тісті берілістер қолданылады, олар көбінесе 90 градус бұрышпен қилысқан біліктер арасында қуат алмастыру үшін кездеседі. (4.1- сурет). Цилиндрлі тісті берілістерге қарағанда конусты берілістердің дайындауы және жинауы қиынға түседі, оған арнаулы станоктар мен құралдар керек. Ілінісу өлшемдерінің ауытқуынан басқа Тік тісті конусты дөңгелектер үшін төменгі қатынастарды жазуға болады: (4.2- сурет). құраушы конустардың төбе бұрыштарының (  1 және  2 ) дәлдігін және ұйқасуын сақтау керек. Бір конусты дөңгелек іс жүзінде көбінесе консольды күйде орналасады. Бұл жүктің бірқалыпты тарамауына әкеліп соғады. Бірақ, мұндай кемшілігіне қарамастан, конусты берілістер машиналарды көп тараған, себебі машина тораптарының орналасу шартына байланысты әр түрлі бұрышпен қилысқан біліктерді қрсуға мәжбүр боламыз. Олар тік тісті, қисық және дөңгелек тісті болып жасалады. Айналу жылдамдығы дейін болғанда, тік тісті конусты берілістер, егер жылдамдығы одан жоғары болса, - дөңгелек тістілер қолданылады, себебі олар шусыз жұмыс істейді. Конусты дөңгелектің геометриялық өлшемдері Конусты берілістердің негізгі геометриялық өлшемінің бірі -конус қашықтығы және конустар төбесіндегі бұрыштар. Re -конус қашықтығы конустың төбесінен тістің табанына дейінгі ара қашықтық. 2 2 2 1 2 2 1 1 2 1 2sin 2sin m z z d d Re    te    (4.1) mte -сыртқы шеңберлік модулі, тік және қиғаш тісті дөңгелектер үшін негізгі параметрі ретінде стандартталған. 4.1 4.2 Конусты беріліс қатынасы төмендегіше анықталады: 2 1 1 2 1 2 1 2 1 2 2 1 2 1 1 sin sin       ctg z tg z d d R R n n u e e         (4.2) u  2  4 Конусты түзу тісті берілістердің өлшемдері бүйірлік және орташа модулдар арқылы шешіледі, ал қисық тісті конусты берілістерде қосымша қалыпты модуль өлшемі енгізіледі. Бүйірлік модулының өлшемін үлкен диаметр арқылы айырамыз. Аспапты таңдап алу және дөңгелектің геометриялық өлшемдерін анықтау үшін осы бүйірлік модуль қолданылады. Конусты тісті дөңгелектің енінің ортасынан жүргізілген жазықтық бойынша алынған модулды орташа модуль деп атайды. , (4.3) z d m m tm  . (4.4) sin ; sin ; 2 2 sin ; 2 2 , 1 z d m m z m z b b d m z b d d a a e t t t e t e m e e m m            b -дөңгелектің ені (жалпақтығы) , (4.5) sin z b m m te tm    қисық тісті конусты берілістер үшін . (4.6) cos  n t m m e   e h mt ' тіс ұшының биіктігі;  e h mt '' тіс табанының биіктігі;  e h 2mt 2, жалпы биіктігі 4.2,б-суретке байланысты төмендегіше жазуға болады: (4.7) 2,4 cos ( 2,4cos ) 2 cos ( 2cos ) 1 1 1 1 1 1 1                d d m m z d d m m z te te te a e te te ш Тістің жалпақтығын төмендегіше анықтаймыз. 0,3 10 (4.8) Re  B  mte B Re 8mte  0,3  0, деп аламыз: . (4.9) 1,2 1 2 e te f f R m    arctg  f  тіс табанының бұрышы.                F F tg F F d T F r t t t n m ' cos 2 (4.10) F r ’-күші-- осьтік "F a " және радиалды " F r " күштеріне жіктеледі. Радиалды күш: 'cos cos , (4.11)  1   1 Fr  Fr  Ft tg осьтік күш 1 1 Fa  Fr 'sin  Ft tg sin Қиғаш және дөңгелек тісті конустың берілістерге әсер ететін күш шамасын төменгі формулалармен анықтауға болады: шеңберлік күш , 2 m t d T F  радиальды күш (4.12) ( sin sin cos ) cos F A ( cos sin sin cos 1 1 t 1 1                        tg tg F F t r Дөңгелек тісті конусты берілістерде  бұрышы айнымалы шамаға ие, есептеуге 0  op  35 деп алуға болады. Конус тісті берілістерді беріктікке есептеу Конус тісті берілістерді иілу және жанасу беріктіктеріне есептеу цилиндрлі тік тістерді есептеу жолымен жүргізіледі, сондықтан есептеу жолдарын қайталаудың қажеті жоқ. Бірақ кейбір ерекшеліктерін айта кеткен жөн. Конусті дөңгелектер тістерінің қимасы ені бойынша өзгеріп отыратыны бірден байқалады, сондықтан есептеу тіс енінің ортасынан өтетін қима бойынша жүргізіледі. Осы қимада пайда болған тіс пішінінің беріктігі конусты тістің беріктігіне тең деген шартпен шешіледі, яғни конусты тісті берілісті беріктігі жағынан бірдей тік тісті дөңгелектің диаметрі мен тіс саны былай табылады:   cos dm d  және   cos z z  (4.12) Осыған байланысты иілуге есептегенде, тіс формасының коэффициентін келтірілген тіс сандары  z бойынша алу қажет. Сондай-ақ иілуге есептеу кезінде күштердің тіс еніне бір қалыпты тарамайтынын тістердің иілу беріктігін 15 процентке кеміту арқылы есепке аламыз (коэффициент 0,85). Осы ерекшеліктерді ескере отырып, иілу кернеуін анықтаймыз:  u tm t F u bm FY K     0,85 (4.13) Жобалау кензінде орталық модулдың шамасы tm m m b   коэффициентін енгізіп және m z T F tm t 2  арқылы өрнектеп анықталады   3 2,35 z KMY m u m F tm    (4.14) Конусты тісті берілістер де цилиндрлі берілістерге сәйкес Герц формуласын қолдану арқылы жанасу беріктігіне есептелінеді, онда ; 1 1 1 cos ; 1 1 1 1 cos ); cos (cos sin 2cos 2 sin 1 1 1 2cos 2 1 2 1 2 2 2 2 2 1 2 1 2 1 1 1 2 u u tg tg u de de de u                             Орындарына қойып, аздап өзгерту жасаған соң   sin 1 2 1 1 2 d u u e   (4.15) Тіс бойына түсетін меншікті күш 2 cos max min b q q F K q t    (4.16) d bu PK u н Zн Z м 1 2 0,85 1    немесе   2 3 2 2 1 0,5 335 bu KT u Re b H     (4.17) Бұл формулада M2-H мм дөңгелектегі момент, b -дөңгелек ені,мм. Жобалау есептерінде d b  d  арқылы ауыстырып конусты тісті берілістердің диаметрлерін анықтаймыз.   Re 2 Re 2 2 2 (1 0,5 ) 335 2              KT u d H e (4.18) немесе  Re  0.3 деп   3 2 2 2 152 H e KM u d   (4.19)   0,3  Re Re b  ендік коэффициент. K=1,2 - егер материалдар қаттылығы HB 350-ден аз болса, K=1,35 -егер материалдар қаттылығы НВ 350-ден жоғары болған жағдайда. Қиғаш және дөңгелек тісті конусты берілістер үшін МЕСТ 19326-73 бойынша    35 , осыған орай Z H 1,59 және Ze  0,8   bu KM u b H 3 2 2 1 Re 0,5 270     (4.20) Жобалау есептерінде     3 Re 2 Re 2 2 2 1 0,5 270 2              KM u d H e (4.21) немесе  Re  0,3 деп   3 2 2 2 132 H e KM u d   (4.22) Негізгі әдебиеттер: 2121-15 Қосымша әдебиеттер : 20.115-130; 131-140 Бақылау сұрақтар: 1. Конустық тісті берілістер ,оларды цилиндрлі тісті берілстермен салыстырмалы түрде бағалау. 2. Конусты тік тісті берілістердің ілінісу кезіндегі күштер. 5. Дәріс тақырыбы: Червякті беріліс, жалпы сипаттамасы, қолдану. Червяк пен червяк дөңгелектерінің құрылымы, түрлері, өлшемдері және материалдары. Червяк берілістердің пайдалы әсер коэффициенті, ПЭК шамасын көтеру жолдары. Ілінісудегі әсер ететін күштер. Жанасу төзімділігі мен иілуге есептеу. Дәріс конспектілері: Червякті берілістер Өзара айқасатын біліктер арасында (әсіресе перпендикулярмен айқасатын біліктер) қозғалысты беруге червякті берілістер қолданылады (1 сурет. Червякті берілісінің қозғалысы винт жұптарының қозғалысына ұқсас. Винтқызметін червяк атқарады да,червяк дөңгелегі ұзын гайканы шеңбер дөңгелегі ұзын гайканы шеңбер бойымен игенде шыққыан секторға ұқсайды. Сондықтан червякті берілісте тісті берілістің, сондай-ақ винтті берілістің қасиеттері бар. Доға формалы етіп жасалған червяк дөңгелегінің тісті жанасу кернеуін азайтуға мүмкіндік береді. 1-сурет. Червякті берілістердің кинематикалық схемасы Червякті жұптың кинематикасы мен геометриясы Червякті беріліс кинематикасы тісті беріліс кинематикасынан өзгеше келеді. Біріншіден, беріліс санының шамасын диаметрлер қатынасы арқылы анықтауға болмайды. Екіншіден, червяк пен червяк дөңгелектерінің шеңберлік жылдамдықтары әр түрлі жазықтықта бағытталғанына байланысты, олардың шамыс мен бағыты да әр түлі келеді. Сондықтан червякті берілістерде әлбетте сырғанау пайда болады. Червякті жұптардың беріліс саны, червяк бір айналғанда, червяк дөңгелегінің ілінісетін тістер санына тең болады. 1 2 2 1 z z n n u   (5.1) мұнда n1 ,z2 -дөңгелектің айналым және тістер саны; n1 ,z1 -червяктің айналым және червяктегі бұранда сызығының кірме саны. Беріліс саны әдетте 8-ден 80-ге дейін болады. Қазіргі кезде червякті берлістің қуаты 50 киловаттан артпайды. Червяк винтінің қадамы Pt ілініс қадамы деп аталады, ал оның  -ге қатынасы ілініс модулі деп аталады.  Pt m  (5.2) Червяк бұрандасы бір кірісті және көп кірісті болуы мүмкін. Ол z 1 арқылы белгіленеді. Червяктер. Беттік формасы бойынша червяктер: цилиндрлі және глобоидты болып бөлінеді. Бұранда профилінің формасы бойынша: архимедті, конволютті және эвольвентті болып бөлінеді. Червякті ось арқылы қиғанда (1 - 1) түзу сызықты пішін пайда болса, онда оны архимедті червяк трапециялы бұрандаға ұқсаса келеді, сондықтан оларды жиі кездесетін қарапайым бұранда кескіш станоктарда дайындауға болады. Бірақ оларды ажарлау қиын, себебі өңдеу үшін белгілі пішінді өңдейтін арнаулы қайраткер керек. Осыған байланысты ажарлауды қажет етпейтін, қыздырумен өңделмеген червяктер көбінесе архимед қисығына ұқсас сол пішіндес етіп жасалады. Ал егер түзу сызықты пішін червяк бұрандасына түскен перпендикуляр арқылы пайда болса, (I -IІІ), онда червяк конволютті червяк деп аталады. Мұндай червяктерді бұранда ажарлайтын қарапайым станоктарда ажарлау ды қажет ететін червяктерде жиі қолданылады. Эвольвентті червяктер қисық тісті дөңгелекке ұқсас келеді (I -IІ), бірақ олардың айырмашылығы -тіс саны аз және тісінің көлбеу бұрышы үлкен. Червяктің бөлгіш цилиндрянің диаметрі: ; d1  qm (5.3) Мұнда q- червяктің бөлгіш цилиндрінің диаметріндегі модуль саны. Бұл шама стандартталған (МЕСТ 2144-76). m және q шамалары және де червякті берілістің негізгі арасындағы байланыс берілген. Червяк бұрандалы винттерге ұқсас, сондықтан оларды бұранда сызығының кіру санына байланысты, бір, екі, үш және төрь кірмелі болып келеді z 1 =1 -4 Кірме саны z 1 артқан сайын червякті берілістердің пайдалы әсер коэффициенті жоғарылайды. Червяктің бұранда сызығының көтерілу бұрышы q z d mz d p z d S tg t 1 1 1 1 1 1        бұл формулада S=Ptz1 червяк жүрісі. Червяк диаметрлері           2,4 . 2 ; ; 1 1 1 1 1 d d m d d m d qm f a (5.5) Червяк бұрандаларының ұзындығы олардың кірме санына байланысты қабылданады z1 =1,2; b1 >=(11+0,06z2 )m z1 =4; b1 >=(12,5+0,09z2 )m Егер червяктерді ажарлау қажет болса, онда бұранда ұзындығы 3m мәніне ұзартылады. Червяк дөңгелектері. Червяк тісті дөңгелектері көбінесе екі бөлектен тұрады. Білікке орналасатын негізгі бөлігі -күпшегі болаттан немесе шойыннан дайындаладыда, соған қоладан жасалған құрсау, тәж (венец) қондырылады. Қола мен болат жанасу кезінде үйкеліс коэффициентінің азаюына байланысты, олар берілістердің ұзақ уақыт жұмыс істеуіне мүмкіншілік туғызады. Червяк дөңгелектерінің ілінісу жағдайы мен негізгі өлшемдері 4-суретте көрсетілген. Тістер саны z 2 =26-28 -ден кем алмау керек, негізгі өлшемдері төменгі қатынастармен анықталады. Бұл шама мемлекеттік стандарт МЕСТ 244-76 бойынша алынады. Іліністегі сырғанау Червякті орамы қозғалысқа келгенде червяк дөңгелектің тісімен сырғанайды. Червяк пен червяктің дөңгелеіг бірімен-бірі перпендикуляр екі жазықтықта айналуына байланысты олардың шеңберлік жылдамдығы тең болмайды, сондықтан қосымша сырғанау пайда болады, оның шамасы:      cos 2 1 2 2 c  1   (5.7) 1 -червяктің шеңберлік жылдамдығы: ; 60 1000 1 1 1         d n   2 -червяктің дөңгелегінің шеңберлік жылдамдығы, 2 d -червяк диаметрі мм,         60 1000 2 2 2 d n  Червякті берілістердің пайдалы әсер коэффициенті Червякті берілістің п.¸.коэффициенті бұранда қосылыстарының п.¸.коэфффициентіне сәйкес анықталады ( )     tg tg (5.8) Көрсетілген формулаға (5.8) байланысты төмендегідей қорытынды жасауға болады. Үйкеліс коэффициентінің азаюына байланысты үйкеліс бұрышының шамасы өсіп, червякті берілістердің пайдалы әсер коэффициенті көбейеді. Сонымен бірге червяктің көтерілу бұрышының өсуіне байланысты оның пайдалы әсер коэффициентін арттыруға болады. Бұл червяк кірістерінің санын арттыру арқылы іске асырылады. Іс жүзінде червякті берілістердің пайдалы әсер коэффициентін арттыру үшін червяк жұптарының үйкеліс коэффициентін азайтып, червякті көп кірісті етіп жасауымыз керек. Осыған байланысты червяк дөңгелегіне көбінесе қола тәжі қондырылады. Ал пайдалы әсер коэффициенті сырғанау жылдамдығына байланысты болатынын ескерген жөн. Егер червяктің бұранда сызығының көтерілу бұрышы үйкеліс бұрышынан кем болса, онда ол өздігінен тежелетін червякті берілістер деп аталады. Үйкеліс бұрышының шамасы үйкеліс бұрышының шамасы үйкеліс коэффициентіне байланысты алуға болады. Червякті берілістердің пайдалы әсер коэффициентін червяктің бұранда сызығының кіріс санына байланысты төмендегі алуға болады. Червякті берілістерді беріктікке есептеу Червякті берілістердің тісті берілістерден айырмашылығы -олар көбінесе тозудан немесе қысылудан істен шығады. Ол тозудың өзі тікелей өзара тиісу кернеуіне байланысты, сондықтан майға малынған червякті берілістер біріншіден, өзара тиісу кернеуіне есептеледі. Бұл жағдайларда иілуге есептеу тек қана тексеру ретінде қолданылады. Егер червяк дөңгелектерінің тіс саны көп болса (90 -100), онда иілуге есептеу қажет. 1. Иiлуге есептеу Червякті берілістерді иілу беріктігіне есептеу дөңгелек бойынша жүргізіледі, себебі дөңгелектің тісіне қарағанда сервяктің орамы беріктеу. Червякті берілісті есептеу қисық тісті цилиндрлі берілістерге ұқсас, тек қисық тісті цилиндрлі беріліске қарағанда червяк дөңгелегінің тісі беріктеу (40 процент). Дөңгелек тісінің жұмыс істейтін бөлігінің ұзындығы: o b d 360 2 1    (5.9) Қисық тісті беріліске ұқсас өзара тиісу түзуінің ұзындығы: y a d b a l o 360 cos 2 0,75 cos 0,75 1          2 100 ,ол   1,8  2,2  o үстемелеу коэффициенті. Осыған орай cos 1,3d1 l   Меншікті күш d a F F 1,3 cos 1 2   (5.10) Тістің қауіпті қимасындағы иілу кернеуі  F m q F yYF  F    2 2 1,3 cos 0  10 деп алып бұл формуланы  F F F m q F Y     2 2 0,7 (5.11) YF -тіс беріктігінің коэффициенті.   3 cos z z  Червякті берілістердің жобалауда, иілу беріктігінен модуль анықталады.   3 2 1,8 z q TKY m H F   (5.12) бұл формулаларда F [] -МПа; m, d 1 және d 2 -мм, P 2 -H, M 2 -H мм өлшемдерімен алынғаны жөн. 2. Червякті берілістер жасау беріктігіне жай тісті берілістерге 1 2 2 1 2 0,418 , E E E E E p qE v и     E -келтірілген серпімділік модулі; E1 -червяк материалдарының серпімділік модулы; E2 -червяк дөңгелегі материалының серпімділік модулы; 1 2 1 2 p p p p v    -тіс пішінін шектейтін қисық сызықтың келтірілген радиусы; 1 -червяк тісін шектейтін қисық сызықтың радиусы.  2 -червяк дөңгелегінің тісін шектейтін қисық сызықтың радиусы. Жоғарыда көрсетілгендей, Архимедті червяктің орамының ось қимасындағы бүйірі түзу сызықты немесе рейка пішіндес болады. Сондықтан     , ал червяк дөңгелегінің тістері эвольвент пішіндес болады. Осыған байланысты: , 1,3 cos ; 2cos sin 2 2 2 2 2        d d F   n   n -жанасу сызығына түсетін меншікті күш. o a z q a m , 20 2 2     Червяк болаттан, ал дөңгелек тәжісі қоладан жасалатын болғандықтан: E E МПа 5 2 5 1  2,1510 ;  0,910 деп алып және o a  20 , d-дөңгелек диаметрін ара қашықтық a  мен алмастырып:   3 2 2 2 2 170 1 KT q q z z a H                         (5.13) бұл формулада T2  H  мм;H  МПа;a  мм мен өлшемінде алынған.   H KT H a z q z q               2 3 2 / 1 / 170 (5.14) 3. Червяк денесін есептеу. Червяк денесін қатаңдық пен беріктікке есептейміз. Ең үлкен июші мен момент Ft күшінен болады. 4 1 F l M t  (5.15) l -червяктіректерінің ара қашықтығы; Fr және Ft күшіне байланысты июші момент. 4 4 2 F l F l M r t   (5.16) Июші моменттердің қосындысы: 2 2 2 MH  M1  M Келтірілген иілу моменті және айналдыру моменті: 2 2 Tкел  MH Tайн (5.17) Негізгі әдебиеттер: 2.149-164 Қосымша әдебиеттер: 203-27 Бақылау сұрақтар: 1. Червякті мен тісті берілістерінің кинематикалық айырмашылығы. 2. Қай кезде червякті берілісті қолдану ықти ГЛОССАРИИ Бұйым (изделие) деп өндірісте немесе қолмен жасалған әр түрлі қажетті заттарды айтады. Оған мәшине мен аспаптар, мәшине бөлшектері мен тұрмысқа пайдаланатын сан-алуан құрал жабдықтар, ыдыс-аяқтар ж.т.б. жатады. Бөлшек (деталь) деп жинау, құрастыру жұмыстары жүргізілмей біртұтас материалдан жасалған бұйымдарды айтады. Мысалы, тісті дөңгелектер, білік, винт, гайка, бір қалыпта құйылған тұрықтар (корпус) ж.т.б. Жинақ бірлігі немесе құрастыру бірлігі (сборочная единица). Құрастырып жинау арқылы (бұрандамен қосу, дәнекерлеу, тығыздап қондыру ж.т.б.) дайындалған бұйымдар. Торап (узел) біртекті бұйымдардың арнаулы белгілі бір қызметін атқаратын жинақ бірлігі. Мысалы автомобильдің беріліс қорабы, ол сол текті автомобильдер үшін, олардың жылдамдығын өзгерту қызметін атқарады. Ал егер тораптар өздерінше басқа бөлшектермен байланыспай жеке белгілі қызмет атқара алса, оларды агрегат деп атайды. Машина деп механикалық қозғалысты тудырып күш-қуатты түрлендіруге, материалдар мен ақпараттарды өңдеуге және адамзаттың оймен немесе қолмен істейтін жұмыстарын жеңілдетуге арналған жабдықтарды (устройства) атайды. Тетік (механизм) - қозғалыстың бір түрін екінші бір түріне айналдыруға қолданылатын бөлшектер жүйесін (система) айтады. Олар атқарушы, басқарушы, бақылап жөне реттеуші, беріліс тетіктері жөне тасымалдаушы болып жіктеледі. Тетік звеносы - біртұтас құрастырылөан бір немесе біренше бөлшектер жиыны. Мысалы, тісті дөңгелек, білік ж.т.б. Кинематикалық жұп - бір-біріне жанасып өзара салыстырмалы қозғалыста бола алатын екі қатты дененің сыбайластығын атайды. Кинематикалық тізбек - бірімен бірі кинематикалық жұптар құрып байланысқан звенолар жүйесі. Жетек (привод) машина мен тетіктерге қозғалыс беретін қуат көзі, беріліс тетіктері мен басқарушы аспаптардан құралған тұрғыны атайды. Бұрандама (болт) – бір жағында сомын бұралатын бұрандасы, ал екінші жағында қалпақшасы бар цилиндрлі сырық тәрізді бекіту бөлшегі. Тойтарма (заклепка) – сырықтан және төселетін бастиек-тен тұратын бекіту бөлшегі. Тойтармалы қосылыта тұйықтаушы бастиекжасау үшін сырықтың шетін тойтарады. Түтікшелі, жатылғыш тойтарма шегелері де көп қолданылады. Қосылыста электрохимиялық коррозия және температуралық кернеу болдырмау үшін тойтарма шегелерінің материалын қосылатын бөлшектердің материалымен біртектес етіп таңдайды. Тісті ілініс (зацепление зубчатое) – тістері өзара бірізді жанасуы арқылы бір буыннан екінші буынға белгілі қозғалыс беретін екі тісті буындардың (дөңгелектердің, төрткілдештердің) өзара байланысуы. Тісті доңғалақ айналмалы қозғалысты түзу сызықты қозғалысқа айналдыратын төрткілдешпен ілініске кіруі мүмкін. Төрткілдешті ілініс (зацепление реечное) – тістері өзара бірізді жанасуы арқылы бір буыннан екінші буынға белгілі қозғалыс беретін тісті дөңгелек пен төрткілдештің өзара байланысуы. Циклоидты ілініс (зацепление циклоидное) – тістерінің пішні циклоидты қисықтар (гипоциклоидтар) бойынша сызылған тісті ілініс. Сағат ілініс (зацепление часовое) – тістерінің түбірі тік циклоидиі ілініске жақын ілініс. Бұрамдыкты ілініс (зацепление червячное) – бұрамдық орамы мен бұрамдық доңғалағы тістернің ілінісуі. Толқынды ілініс (зацепление волновое) – жанасатын екі дөңгелектің тістері, тісті дөңгелектің жүгірмелі толқынды деформациясы арқылы ілініседі. Ілініс (зацепление) – шығыңқылықтары өзара бірізді жанасуы арқылы бір буыннан екінші буынға белгілі қозғалыс беретін екі буындалардың өзара байланысуы. Эвольвенталық ілініс (зацепление эвольвентное) – доңғалақ тістерінің пішіні эвольвента шеңбері бойымен сызылған тісіті ілініс. Жұлдызша (шынжырлы) (звездочка(цепная)) – шынжырлы берілістің тісті доңғалағы. Шырша тіс (зуб шевронный) – екі симметриялы қиғаш (шырша тәрізді) орналасқан эвольвенталы тіс. Эвольвенталы тіс (зуб эвольвентный) – пішіні шеңбермен сырғанаусыз домалайтын түзудің кез-келген нүктесі сызатын қисық сызықпен (эвольвентамен) шектелетін тіс. Серіппе индекс (индекс пружины) – серіппенің орташа диаметрінің D серіппе сымының диметріне d қатынасы (C=D/d)7 Қажалу (истирание) –механизмнің жанасатын буындарының ілінісітен беттерінің арасына кішкене қатты бөлшектер (қажақтар) түсіп, буындардың қажалып тозуын айтады. Иілгіш доңғалақ (вал гибкий) – бұралу қатаңдығы жоғары, ал иілу қатаңдығы төмен білік; жұмыс кезінде орны өзгеріп тұратын бөлшектер арасында бұраушы момент беру үшін қолданылады. Механикаланғанқол құралы мен аспаптарының (мысалы, тіс емдеу машиналарынң боры) жетегі үшін арналған. Иілгіш білік қорғайтын иілгіш сыртқабықшаға - құрышқа қамтылған бірнеше қабат сымнан оралған біліктің өзінен және жетек пен ж Дәріс 7 Редукторлар (Бәсеңдеткіштер) Редукторы аспап және техниканың әр түрлі салаларында соңғы ондаған жылдар бойы пайдаланылады. Бірақ, ең кеңінен қолданылатын осындай құрылғылар құрамдас және автомобиль өндірістік бөлімшелері үшін автомобиль өнеркәсібінде болды. автомобильдер, Скутер және мотоциклдер орнатылған редукторлар түрлі түрлері. Алғаш рет бұл жабдық Тула зауытта дайындалады, бірақ сол уақытта бұл нағыз тапшылығы болды, сондықтан ол тек ең бай адамдардың сатып алар еді. Қазіргі уақытта, бұл құрылғылар өте кең таралған болып табылады, бірақ бұл олар пайдалану емес, тәжірибелі сұраныс бар. оларға өте қиын бөліктерін таңдай сондықтан. Кейде сіз жоғары сапалы қосалқы бөлшектер жасау тісті бірліктің дәл сызбасын қажет болуы мүмкін. ҚҰРЫЛҒЫЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ тісті келесі негізгі түрлерін ажыратады:  бұрамдалық;  тісті;  мотор-редукторы;  Гидравликалық. Олар барлық өз сипаттамалары берілген және әр түрлі салаларда қолданылады. Мұндай құрылғы кез келген дерлік автомобильге табуға болады. Олардың әрқайсысы қосымша тісті білікке ие болып табылады. түріне байланысты тиімділігін тісті. Сонымен қатар, мұндай құрылғының орнату өте қарапайым, бірақ сіз беріліс қорабының негізгі өзегін зақым алдапмау үшін өте сақ болу керек. Ал орнатылған кезде материалдардың кем дегенде пайдаланып жасау және тіпті кез келген кадр құрылымдарды қажет емес. Өндірушілер шотына және сіз толық тұтынушылардың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру еді құрылғыны жасау керек, бұл шын мәнінде алынды. Сондықтан, әр түрлі мөлшери мен қуаты тісті түрлері бар. ПЛАНЕТАРЛЫҚ ЖӘНЕ БҰРАНДАЛЫ РЕДУКТОРЫ Редукторлар осы түрлерін жиі жалпы өнеркәсіптік пайдалануға арналған заманауи механизмдері мен компоненттері пайдаланылады. шығыс білік және электр қозғалтқыш өте тығыз бір-біріне орналасқан: төмендегідей Олар шығарылады. тісті бүгін бар ең танымал түрі болып табылады Spur. Олар электр жеткізу крутящего айналу жылдамдығын өзгерту үшін арналған. Мұндай құрылғылардың түрлендірулер бір немесе үш жақты болуы мүмкін. бұрандалы редукторы барлық түрлері, өте төзімді және өнімді сенімді және берік, сондықтан осы параметрлермен машиналар мен жабдықтар. БҰРЫШПЕН-ВИНТОВАЯ ПЕРЕДАЧА Мұндай құрылғылар, сондай-ақ өз сипаттамалары бар. Олардың жұмыс элементтер өте те ерекше дизайн ерітіндісімен ие, бірақ Олар тісті басқа түрлері сияты функцияларды орындауға: басқа бір айналмалы қозалыс беру білзйғналініңні. басқа түрлері сияты құрылғылармен салыстырғанда өте жоғары тиімділігін бар. Ең кең таралған, сондықтан дискілер конвейерлік желілерінің, шахта локомотивтік күшіне және түрлі үшін пайдаланылады. Жоғарыда айтылғандай, бапта фотосуреттерді орнаментыластырылған тісті түрлері, өз атап айтқанда саласындағы қолданылады. Ол керісінше, тиісінше, мұндай құрылғының дұрыс таңдау, оның жұмыс істеу ұзақ кезеңін кепілдік екенін есте, және керек. автомобильде орнатылған болады жабдықтарды сатып алуға ерекше назар аудару керек, өйткені. ТІСТІ БӨЛШЕКТЕУ Тісті жағдайда осылайша, мысалы, құрылғы белгілі бір үлгі өндіріледі бөлшектеу, белгілі бір сипаттамалары бар. андай да бір себептермен, редукторы қалыпты жұмыс тоқтатты, егер бұл процесс қажет. Кптеген өте дұрыс істеу: беріліс қорабы істен болған кезде, ол жай ғана керексіз. сауатты осы мәселеге жақындап Бірақ, егер мұндай жабдық жабдық бұрын, сол сияқты жұмыс істейтін болады, содан кейін жөндеуге болады. Сонымен қатар, бұдан бұрын айтылғандай, сіздің автомобиль немесе Скутер осы бөлшектерді сатып алу үшін өте қиын, сондықтан олар қажеті жоқ ештеңе латырыпры. БӨЛШЕКТЕУ КЕЗЕҢДЕРІ біраз уақыт тісті тұрғын үй бөлшектенген болса, онда, ең алдымен, ол кір мен шаңнан тазалау үшін, оны жақсы идея болар еді. Келесі, Сіз беріліс қорабы қатаңдату барлық болттар бұрап керек. Содан кейін, пайдаланып құрылыс кептіргіш құрылғы барлық жағынан жылу, содан кейін тұрғын үй ағаш балға түртіңіз. Бұл сондай-ақ ұзақ ешқандай нысандары екі таймнан ретінде жасалуы тиіс. Біз істен нәтижесінде, анықтау үшін қажет. Әрине, онда тісті түрлі түрлері бар, сондықтан ол ақаулық себептерін іздегенде осы ескермейді маңызды болып табылады. - сынған кіру білігінің немесе оның подшипник, екінші - тозған тістеріне алғашқы: Әдетте, редукторы 2 негізгі себептерінің алмауы. бөлшектер сынған болса, онда олар жойылуы тиіс. жаңа бөлшектермен механизмдер және мойынтіректерді ауыстырыңыз. қалқанын босатыңыз. ұстайтын сақинаны алып тастап, ось білігінің кубок алып тастаңыз. құрастыру алдында барлық бөлшектері олардың тұтастығын тексеруге керек. тісті тұрғын үй толық жиналғанша кейін, ол оған сақталған жерге қайтарылуы мүмкін Дәріс 8 Белдікті берілістер. Дәріс жоспары: 1. Белдікті берілістер, жалпы түсінік. 2. Белдікті берілістердің артықшылығы және кемшіліктері, қолдану аймағы. 3. Белдікті берілістердің түрлері. 4. Белдікті берілістердің негізгі сипаттамалары. 5. Белдіктің жұмыс істеу қабілеттілігі және белдікті берілісті есептеу. 6. Белдіктегі кернеу мен күштер. Жалпы түсінік. Белдікті беріліс деп, қозғалыс және қуат бір біліктен екінші білікке белдік пен шкив арасындағы үйкеліс күші арқылы берілетін берілісі айтамыз. Белдіктер динамикалық күштерді азайтады және тісті берілістерге қарағанда арзанға түсіуіне байланысты техникада кеңінен қолданылады. Белдіктер көлденең қимасына қарай жалпак, сына тәрізді және жұмыр болып үш түрге бөлінеді (22-сурет). Техникада жалпақ және сына тәрізді белдіктер жұмыр белдікке карағанда кеңінен пайдаланылады. Ал жұмыр белдіктер шкивпен жанасқанда жанасу ауданының аздығынан меншікті қысымы (шкив пен белдіктің арасында) көп болады да, тез тозады. Ал жалпак және сына тәрізді белдіктер шкивпен жанасқанда жанасу ауданының көптігінен меншікті қысым аз болады, сондықтан да олардьң жұмыс істеу қабілеттілігі жоғары келеді. Белдікті берілістердіқ кейбір артықшылықтары мен кемшліктері. Белдікті беріліс механикалык берілістердің ертеден қалыптасқан бір түрі болып саналады. Берілістін бұл түрі казіргі кезде техниканың көптеген саласында қолданылады. Енді басқа берілістермен салыстыру арқылы белдікті берілістердің кейбір артыкшылықтары мен кемшіліктеріне назар аударалық. 1. Белдікті берілістердің тісті берілістерге қарағандағы негізгі артықшылықтары: а) белдікті беріліс куатты едәуір қашыктықка беруге мүмкіндік туғызады (15...60 м қашықтықта); ә) белдікті беріліс басқа берілістерге қарағанда бірқалыпты және дыбыссыз жұмыс істейді; б) белдік езінің сырғанау қабілеттілігіне байланысты динамикалық және соққы күштерін кемітеді және артық күштен сақтайды; в) белдік берілістерінің құрамы карапайым, арзан келеді және олардың бүлінген бөлшектерін тез ауыстыруға болады; г) белдікті берілістермен үлкен жылдамдықта жұмыс істеуге болады (жылдамдығы 100000 айн/мин-қа дейін жетеді). 2. Белдікті берілістердің тісті берілістерге қарағандағы негізгі кемшіліктері: а) белдікке түсірілген күштің мөлшеріне байланысты, белдіктің сырғанау кезіндегі беріліс санының тұрақсыз болуы; ә) шкивтерге орналасқан белдіктің жылдамдығы артқан сайын жұмыс істеу мерзімі кемиді; б) белдіктің жұмыс істеу мерзімінің аздығы (1000...5000 сағ, ал жоғары жылдамдықты берілістер күшін 500...600 сағ); в) біліктерге түсетін күш мөлшерінің көп болуы; г) пайдалы әсер коэффициентінің төмен болуы (берілістер үшін η= 0,85...0,95). Белдікті берілістердің колданылуы. Қазіргі уақытта белдікті берілістер козғалысты біршама ка-шықтыққа беру үшін және де беріліс санының дәлдігін кажет етпейтін жерлерде қолданылады. Сондай-ақ олардың қуаты 50 кВт-тан аспайды. Өте куатты белдікті берілістің шкивтерінін, өлшемдері өте үлкен, әрі ыңғайсыз келеді. Белдікті берілістің түрлері. Белдікті берілістер конструкциясына байланысты мынадай түрлерге бөлінеді: 1. Керетін роликсіз, бір бағытта айналатын белдікті беріліс. 2. Керетін роликті, бір бағытта айналатын белдікті беріліс (өсаралық қашықтығы тұрақты). 3. Айналыс бағыты өзгеретін белдікті беріліс. 4. Қозғалысты бірнеше білікке беретін белдікті беріліс. Белдікті берілістің бірінші түрі ашық беріліс ретінде көп жағдайда қолданылады. Мұндағы шкивтің біліктері бір-бірімен параллель орналасқан. Белдікті берілістің екінші түрі осьаралық қашықтығы шамалы және үлкен беріліс санын керек ететін жерлерде қолданылады. Мұндағы керетін ролик белдіктің автоматты түрде керіліп тұруын қамтамасыз етеді. Осы берілістің негізгі кемшілігі — берілісте орналасқан керетін роликтің әсерінен белдікте пайда бо-латын қосымша иілу нәтижесінде жұмыс істеу мерзімінің азаюы. Сына тәрізді белдіктің пайда болуына байланысты, берілістің бұл түрі аз пайдаланылады. Белдікті берілістің үшінші түрінде шкивтердің біліктері бір-бірімен параллель орналасады, бірақ белдіктің тармақтары бір-бірімен қиылысады, ал шкивтер қарама-қарсы бағытта айналады. Белдікті берілістің тертінші түрінде берілістегі аралық шкив-тер арқылы беріліс бірнеше білікке беріледі. Жасалатын материалына байланысты белдіктер бірнеше түрге бөлінеді. 1. Қайыстан жасалған белдік неғұрлым берік келеді, соққы және айнымалы күштерге жақсы жұмыс істейді. Қайыстан жасалған белдіктер иілгіш келетіндіктен, олармен кіші диаметрлі шкивтерде жұмыс істеуге болады (қалыңдығы δ=3..,6 мм; ені δ = 20...300 мм; беріктік шегі ұзарымшылдығы 10%, σБ =22...25 МПа). Белдіктің бұл түрімен үлкен жылдамдықта жұмыс істеуге де болады (υ= 40...45 м/с). Қайыс белдіктердің бағасы қымбат болады, сондықтан техникада олар ете кажетті жағдайларда ғана қолданылады. 2. Резина араластырылған белдік бірнеше кабат мақтадан жасалған матадан тұрады. Ол қабаттар бір-бірімен вульканизацияланып жапсырылады. Матаның серпімділік модулі жоғары болады, сондықтан негізгі куш соларға түседі. Резина белдіктің бүлінбей жақсы жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және сыртқы ортаның әсерінен корғайды. Белдіктің бұл түрінің негізгі механикалық қасиеттері: берік-тік шегі σБ =37 МПа, қалыңдығы δ = 2,5...12 мм; 15...144 мм; ені b = 20...1200 мм, ал ұзындығы 8, 20, 30 м болып стандартталған. 3. Мақта-матадан жасалған белдіктер иілгіш, жеңіл келеді және үлкен жылдамдықпен кіші диаметрлі шкивтерде жұмыс істей алады. Олар бірнеше қабат арқау жіптерден біртұтас етіп химиялық заттармен (битум, озокерит) жапсырылып жасалады. Белдіктің бұл түрі теріден жасалған белдікке қарағанда созылғыш келеді. Мақта-матадан істелінген белдіктердің негізгі механикалық қасиеттері мынадай: b = 15...25 мм; δ=1,75 мм; σБ =50 МПа; σсал. ұзар =10%; (= 25 м/с болады. 4. Жүн араластырылып жасалған белдіктер. Бірнеше қабат жүннен иірілген жіп пен мақта-матадан иірілген жіпті химиялық арнаулы заттармен (сурик на олифе) жапсырып істейді. Олардың серпімді болуына байланысты айнымалы күштерде және кіші диаметрлі шкивтерде үлкен жылдамдықпен жұмыс істей алады. Белдіктің бүл түрінің негізгі механикалық қасиеттері: b = 50...500 мм; z = 3...5; δ = 6...11 мм; σБ =35 МПа; σсал. ұзар =60% бОЛаДЫ. Бұл белдік де мақта-матадан жасалған белдіктер сияқты кіші диаметрлі шкивтермен жұмыс істей алады. 5. Жана материалдардан жасалған жалпақ белдіктер. Қазіргі кезде полиамидтен жасалған белдіктер берілістерде жиі қолданыла бастады. Олардың беріктік шегі ете жоғары σБ = 200 МПа, яғни резинадан жасалған белдіктерге қарағанда 8... ...10 есе мықты келеді. Белдіктің бүл түрінің жүмыс істеу мерзімі басқа белдіктерге, айталық, резинадан, теріден жасалған белдіктерге қарағанда анағұрлым ұзақ және оның серпімділік модулі Е = 550 МПа. Бұл белдіктерді жылдамдығы 80...100 м/с-қа дейінгі беріліс-терде де қолдануға болады. 6. Жұмыр және сына тәрізді белдіктер. Жұмыр белдіктер теріден, мақтаматадан және капроннан жасалады. Олардың диаметрі 3...12 мм аралығында болады. Кіші шкив диаметрінің белдіктің диаметріңе қатынасы Dтіп/ δ = 20 болу керек. Белдік тұратын жердің ойпаң пішінінің радиусын белдіктің радиусына тең немесе бұрышы 40°-қа тең трапецияға ұқсас етіп алады. Сына тәрізді белдіктін, көлденең қимасы тең бүйірлі трапецияға ұқсас. Белдіктің жұмыс істейтін бүйір жақтары ойпаңға кигізіледі (24-сурет). Сына тәрізді белдіктер мына бөлшектерден тұрады: 1) резина салыстырылып тоқылған арқаннан тұрады; ол шамамен белдіктің центрінде орналасып, оны жетектеуші, тартушы негізгі қабат болып саналады; 2) арқанның үстіңгі жағы созылатын мата-резина қабаттан тұрады; 3) арқанның астыңғы бөлігі созылатын резина қабаттан немесе -сығылатын мата-резина қабаттан тұрады; 4) диагональ бойымен бірнеше қабат етіп араластырылған резиналық тыстан тұрады. Белдікті берілістердің негізгі сипаттамалар. 1. Қуат. Белдікті берілістер кебінесе 0,3...50 кВт арасында қолданылады, кей жерлерде беріліс куаты 150 кВт-қа дейін жетеді, бірақ жаңа машиналармен өте үлкен куатты (300 кВт-тан артық) беру тиімсіз, себебі берілістердің өлшемдері ете үлкен болады. 2. Беріліс қатынасы жэне жылдамдық. Сына тәрізді белдікті берілістерде және керетін ролигі бар жалпақ белдікті берілістерде беріліс санын 10-ға дейін жеткізуге болады. Бірақ белдікті берілістердің беріліс саны 4-тен аспағаны жөн, себебі олардың көлемі ұлғайып кетеді. Сына тәрізді О, А, Б, В пішінді белдіктердің жылдамдығы 25 м/с-тан, ал УА, УБ, УВ, УО — 30 м/с-тан аспауы керек. 3. Қолдану саласы. Жалпақ және сына тәрізді белдіктердің негізгі қолдану саласы бір-бірімен ұқсас, бірақ олардың арасында аз да болса айырмашылық болады. Жалпақ белдіктерді өте үлкен жылдамдықта, жұмыстың бір қалыптылығын қатаң талап ететін жерлерде және осьаралық қашықтығы үлкен берілістерде сына тәрізді белдіктерге қарағанда оларды қолдану ыңғайлы. Жалпақ белдікті берілістерге қарағанда сына тәрізді белдіктерді осьаралық кашықтығы шамалы, беріліс саны едәуір және берілісті бірнеше шкивке беретін берілістерде көп қолданылады. Басқа белдіктер сияқты сына тәрізді белдіктер де шексіз (дөңгелек тәрізді) етіп жасалады. Белдіктер үзілген кезде ауысты-рып отыру үшін шкивті консольға (бір жағы мықтап бекітілген,. екінші жағы бос, горизонталь бағытта орналастырылған білік) орналастырылады. 4. Жалпақ белдікті берілістердегі осьаралық қашықтық. Берілістерде кіші осьаралык, қашықтықты таңдап алған кезде, белдіктің шкивті қамтитын бұрышы 150°-тан кем болмауға тиісті екенін ескеру керек. Үлкен осьаралық қашықтық белдіктід қымбат болуына әкеліп соғады. Ең үлкен осьаралық қашықтық: а = 2(D1+D2). Ал сына тәрізді белдікті берілістің ең кіші осьаралық қашықтығы: атіп = 0,55(D1+D2)+һ, мұндағы һ - белдік қимасының биіктігі. Ал ең үлкен осьаралық қашықтығын атах =2(D1 + D3) деп алуға болады. Белдіктің жұмыс істеу ңабілеттілігі және белдікті берілістерді есептеу Белдікті берілістердің жұмыс істеу кабілеттілігі мына көрсеткіштерге а) белдіктіқ тарту қабілеттілігіне, яғни шкив пен белдіктің арасындағы ілініс күшіне; б) белдіктің жұмыс істеу мерзіміне, яғни белдіктің беріктігіне байланысты болады. Егер бірінші жағдай орындалмаса, онда белдік айналмай тұрып қалады; ал екінші жағдай орындалмаса, онда белдік істен тез шығып қалады. Қазіргі кезде белдікті берілісті көбінесе белдіктің тарту қабілетіне байланысты есептейді. Серпімді белдіктердіц шкивтегі жұмысы. Серпімді белдіктердің шкивтегі жұмысы серпімді сырғанауға байланысты болады. Серпімді сырғанау жетекші тармақ пен жетектегі тармақтың, салыстырмалы ұзарымдылығының әр түрлі болуына байланысты анықталады. Белдіктің салыстырмалы сырғанауы мына формула бойынша есептеледі: ξ=ε1- ε2 мұндағы ε1 - жетекші тармақтың салыстырмалы ұзарымдылығы; ε2 - жетектегі тармақтың салыстырмалы ұзарымдылығы. ε1мен ε2-ні Гук заңына байланысты тармақтардың таралу күші (S1 мен S2) арқылы белдіктің са-лыстырмалы сырғанауын былай жазуға болады: [pic] мұндағы Е — серпімділік модулі; А — белдіктің көлденең қима-сының ауданы. Сурет 1. Белдікті берілістің түрлері. Өзін -өзі тексеру сұрақтары 1. Белдікті берілістердің жұмыс принципі, типтері. Қандай белдікті берілістер кең таралған? 2. Белдікті берілістердің артықшылығы мен кемшіліктері, олардың қолданылу аймағы. 3. Белдіктің орамындағы күштер. Олар қалай есептелінеді? 4. Белдіктегі кернеу. Оларды қалай есептейді? 5. Қандай кернеу берілістің жұмыс істеу қабілеттілігіне және белдіктің шыдамдылығына қалай әсер етеді Дәріс 9 Шынжырлы берілістер Шынжырлы берілістер соңғы кезде машина жасау өнеркәсібінде кеңінен қолданылып келеді, қазірдің өзінде біздің елде жылына 230 миллион метрге жуық шынжыр мен 50 миллинға жуық жұлдызшалар жасалынса, оның орта есеппен 80%-ті ауыл шаруашылық машиналарында пайдаланылады. Тек қана бір комбайнда, мысалы, «Нива»-да 14 шынжырлы беріліс кездеседі, ал оларды қазір Ростсельмаш заводы жылына 100 мыңнан аса шығаруда. Сондай-ақ, шынжырлы берілістер транспорттық машиналарда да кеңінен таралған. Жеңіл автомобильдерде қолданылатын шынжырлы берілістер минутына 600-дай айналу жылдамдығын беріп көптеген жылдар жұмыс істейді. Шынжырлы беріліс жетекші және жетектегі жұлдызшалардан және оларды қамтитын шынжырлардан тұрады. 1 сурет. Шынжырлы беріліс: а) роликті шынжырмен; б) тісті шынжырмен Шынжырлы берілістердің артықшылықтары: тісті берілістерге қарағанда, шынжырлы беріліс қозғалыс пен қуатты алыс қашықтықтарға бере алады; белдікті беріліспен салыстырғанда шынжырлы берілістердің көлемі аз болады (бірдей қуатты беру үшін); қозғалыспен күшті бірден бірнеше жұлдызшаларға бере алады; пайдалы әсер коэффициенті жоғары; шынжырды оңай және тез ауыстыруға болады; шынжырлар алдын ала тартуды қажет етпейді, сондықтан біліктерге аз күш түседі. Кемшіліктері: жұмыс кезінде топсалардың тозуынан шынжыр қадамы ұлғаяды және осы топсаларды майлау қиын; белдікті беріліске қарағанда бұл беріліс, біліктерді жоғары дәлділікпен орнатуды қажет етеді; шынжыр қозғалысының жылдамдығы тұрақсыз, осыған байланысты онда айнымалы күштер пайда болады. Шынжырлы берілістер әсіресе ауыл шаруашылық, транспорт машиналарында, жүк көтергіш машиналарда жиі қолданылады. Шынжырлы берілісті есептеу әдісі 1 Бастапқы мәліметтер: Шынжырлы берілістің жетектеуші жұлдызша білігіндегі айландырушы момент Нмм. Жетектеуші (кіру) білігінің айналу жиілігі . Жетектегі (шығу) білігінің айналу жиілігі . Беріліс қатынасы . Шынжырдың орналасуы – горизонтальды. Шынжырдың тартылуы - периодты реттеледі. Шынжырдың майлануы – периодты. Жұмыс екі аусымды. 2 Шынжыр типін таңдау Жетекті төлкелі-роликті шынжыр ПР МЕСТ 13568-97 таңдаймыз. 3 Жетектеуші жұлдызша тістерінің саны мұнда – шынжырлы берілістің беріліс қатынасы, 4 Жетектегі жұлдызша тістерінің саны болуы ұсынылады. 5 Фактлы беріліс саны 6 Пайдалану (келтіру) коэффициенттерін есептеу Пайдалану (келтіру) коэффициенті мына өрнекпен табылады мұндағы - динамикалық жүктеме коэффициенті, ; - шынжыр ұзындығы әсерін немесе өсаралық ара қашықтықты ескеретін коэффициент; - берілістің горизонтқа қатынасты орналасуын ескеретін коэффицент; - шынжыр тармақтарын тарту әдісін ескеретін коэффициент; - берілісті майлау әдісін ескеретін коэффициент; - беріліс жұмысының аусымдығын ескеретін коэффициент. Көрсетілген коэффициенттердің мәндері 3.1- кестеде келтірілген. 3.1- кесте – Коэффициенттердің мәндері Коэфиценттер Берілістің жұмыс істеу шарттары Мәндері Динамикалық жүктеме коэффициенті - Бірқалыпты Бірқалыпты емес, түрткімен Күшті соққымен 1,0 1,20¸1,5 1,8 Шынжыр ұзындығы әсері (өсаралық ара қашықтық) коэффициенті - 1,1 1,0 0,95 Жұлдызшалар центр сызығының горизонтқа қатынасты орналасуы коэффиценті - 60° дейін 60° жоғары 1,25 Шынжыр тармақтарын Жылжымалы тіректі беріліс немесе автоматты 1,15 Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Times New Roman, 12 пт Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Times New Roman, 12 пт Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Times New Roman, 12 пт тартуды реттеу әдісі коэффициенті - ретелетін Қысым роликті немесе жұлдызшамен керу беріліс Тартылуы реттелмейтін беріліс 1,25 Берілісті майлау әдісі коэффициенті - Үздіксіз майлауда (май ваннасында) Тамшылы Периодты майлауда 0,8 1,0 1,5 Беріліс жұмысының аусымдығы коэффициенті - 1-аусымдық (смена) 2-аусымдық 3-аусымдық немесе үздіксіз жұмыс 1,0 1,25 1,5 7 Шынжыр топсасындағы мүмкіндік қысымды қабылдау Шынжыр топсасындағы мүмкіндік қысым мәні шынжырдың қадамына және жетектеуші жұлдызшаның айналу жиілігіне тәуелді (3.2- кесте). 3.2- кесте – Шынжыр топсасындағы мүмкіндік қысым мәні , МПа , мм < 50 12,7-15,875 19,05-25,4 31,75-38,1 44,45-50,8 31,528,5 23,5 17,5 18,5 22,6 16,5 - 17,5 - 18,5 - - - - - Кестеден жетекші жұлдызшаның айналу жиілігі бойынша топсадағы мүмкіндік қысым мәні бағананың орташа арифметикалық мәні таңдалады. 8 Шынжырдың алдын ала қадамы, мм мұндағы - жетектеуші біліктегі айландырушы момент, Нмм; – шынжырдың қатар санының коэффиценті. Шынжырдың қатары бойынша жүктеменің таралуының бірқалыпсыздығын ескеретін коэффициент. Шынжр бір қатарлы болғандықтан . Қатар саны, m 1,72,5 Қадамның мәнін стандарт қатардан шынжырдың нормаль (стандарт) қадамының жақыны таңдалады. Немесе шынжыр қадамын алдын ала анықтайтын эмпирикалық формула Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) 12,8 – коэффициент ПР шынжырлары үшін; 13,5 – коэффициент ПРЛ шынжырлары үшін. 9 Жетекші жұлдызшаның бөлгіш диаметрі, мм 10 Шынжырдың жылдамдығы, м/с 11 Жетектеуші жұлдызшадағы шеңберлік күш, Н 12 Шынжыр топсасындағы номиналь меншікті қысым, МПа 13 Өсаралық ара қашықтықтың алдын ала мәні Шамалардың азы кіші үшін және көбі үлкен үшін. 14 Шынжырдың буындар саны Жұп санға дейін дөңгелектенеді. 15 Өсаралақ ара қашықтықтың нақты мәні, мм Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) 16 Шынжыр топсаларын тозуғатөзімділік шартын тексереміз Жобаланатын берілістің конструктивтік параметрлерінің стандарт берілістің параметрлерінен айырмашылығын ескеретін коэффииценттерді табамыз. Беріліс (конструтивтік) параметрлер коэффициенттері мұндағы - беріліс ресурсы (шыдамдылық) коэффициенті мұнда – базалық ресурс, .; - есепті ресурс, мұнда – берілістің қызмет мерзімі, жыл; - берілістің жыл бойы пайдалану коэффиценті; –берілістің тәулік бойы пайдалану коэффиценті; - жетектеуші жұлдызшаның айналу жиілігі - жетектеуші жұлдызшаның тістер саны коэффициентті - беріліс қатынасы коэффициентті - өсаралық ара қашықтық коэффициентті Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Жобаланатын берілістің пайдалану параметрлерінің стандарт берілістің параметрлерінен айырмашылығын ескеретін коэффиицент мұндағы - шынжырдың салыстырмалы тозу нормасын ескеретін коэффициент - беріліс жұмыс режимін ескеретін коэффициент Центрден тепкіш күштен шынжыр топсасына қысым Шынжыр топсасындағы тозуғатөзімділік бойынша мүмкіндік қысым Жоғары ресурсты берілістер үшін . 17 Шынжырды жұлдызша тістеріне соққы саны бойынша тексеру мұнда – Секундағы соққының мүмкіндік саны, . 3.5- кесте - Төлкелі және роликті шынжыр үшін соққының мүмкіндік саны Шынжыр қадамы 12,7 15,87519,05 25,431,75 38,144,45 50,8 Секундағы соққының мүмкіндік саны, 18 Шынжырды беріктікке тексеру Шынжырдың беріктік қоры коэффициенті Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) Отформатировано: Шрифт: (по умолчанию) Arial, 12,5 пт, Цвет шрифта: Другой цвет (RGB(53;63;74)) мұнда - шынжырдың беріктік қоры коэффициентінің минималь мәні (3.7- кесте). Шынжырға әсер ететін максималь күш мұндағы - центрден тепкіш күштің әсерінен шынжырдың тартылуы - шынжырдың салмағынан оның тартылуы мұнда – шынжырдың салбырауын ескеретін коэффициент (3.6- кесте) 3.6- кесте - шынжырдың салбырауын ескеретін коэффициент мәні Жұлдызша өсінің горизонтқа көлбеулігі Горизонталь беріліс Горизонтқа көлбеулік бұрышы 40° дейін Горизонтқа көлбеулік бұрышы 40° көп Вертикаль беріліс 6,0 4,0 2,0 1,0 3.7- кесте - Жетекті роликті шынжырлардың беріктк қоры коэффициенттінің минималь мәні Шынжыр Шынжыр ПР-8 ПР-9,525 ПР-12,7 ПР15,875 ПР-19,05 ПР-25,4 8¸11 7¸8 8¸11 8¸11 7¸8 7¸8 ПР-31,75 ПР-38,1 ПР-44,45 ПР-50,8 ПР-63,5 6¸7 6¸7 6¸7 8¸9 6¸7 19 Беріліс білігін жүктейтін күш, Н мұнда – беріліс жұлдызшалары центр өстерінің горизонтқа қиғаштығын ескеретін коэффициен Дәріс 10 Біліктер мен осьтер Цилиндрлі, жұмыр немесе иінді тісті дөңгелектер мен шкивтер отырғызуға және пайдалы айналдырушы момент беруге арналған бөлшекті білік дейміз. Машиналарда біліктердің атқаратын қызметі зор. Олардың түзу, иінді, иілгіш және эксцентрикті түрлері болады. Ал ось деп, айналып тұратын бөлшектерді ұстап тұруға және өзі арқылы пайдалы айналдырушы момент бермейтін жұмыр бөлшектерді айтамыз. Осьтер түзу етіп жасалады. Көптеген жағдайда күштер біліктің ұзындығына біркелкі әсер етпейді. Осыған орай біліктердің бір қалыпты берік болуы үшін, олардың диаметрін өз ұзындығына байланысты әр түрлі етіп істейді және басқа бөлшектердің, жұлдызшалардың білкке қондыратын ішкі диаметрлері стандартталған, сондықтан біліктердің де диаметрлері соларға сәйкес болуы қажет. Біліктер мен осьтердің тірекке тірелетін бөлігін цапфа деп, ортадағы цапфаларды мойынша деп, ал тірелетін бөліктерін шип деп атайды. Біліктердің әр түрлі диаметрлі бөліктері өзара 14.2 суретте көрсетілген әдістермен жалғасады. 1.Арнаулы ойықтар арқылы. Бұл ойықтар шығуына арналған. Диаметрі 10-50 мм біліктердің оймаларының ені 3мм, тереңдігі 0,25мм болып, ал диаметрі 50…100мм біліктердің оймаларының ені 5мм, тереңдігі 0,5мм етіп жасалады. 2. Радиусы тұрақты қисық сызық арқылы. Бұл радиус өлшемдері білікке қондырылған бөлшектердің фаскасының өлшемдерінен кіші болады және олар стандартталған. Біліктердің материалдары және оларды өңдеу Түзу біліктерді көбінесе легирленген және көміртекті болаттардан жасайды. Себебі легирленген болаттар біліктің салмағы мен габаритін азайтады және шлицті (тісті) берілістердің тозуға төзімділігін күшейтеді. Бұл үшін төмендегі болаттар қолданылады. Мысалы, Ст.5 маркалы болаттынықтырылмаған біліктер үшін, сталь 40, 50 және 40Х және болаттар-тынықтырылған біліктер үшін, сталь 10, 20Х, 40ХН және 40ХНМА болаттары өте жоғары, жылдамдықпен айналатын біліктерді жасауға қолданылады. Диаметрі d<= 150 мм біліктердің дайындамалары ретінде көбінесе жұмыр прокаттар пайдалынады. Біліктердің домалау подшипниктері қондырылатын жерлері 6-дан 9-ға дейінгі дәлдікпен, өңделеді. Бөлшектердің қондырылуын жеңілдету үшін, біліктердің кесілген бүйір жақтары жұмырланып өңделеді. Біліктерді беріктікке есептеу Біліктер өздерінің атқару қызметіне байланысты айналу моментін беруге және тісті дөңгелектерді, шкивтерді,жұлдызшалар мен муфталарды т.б. айнымалы детальдарды орналастыруға қолданылады. Осыған байланысты біліктерге айналдырушы моментпен отырғызылған бөлшектердегі күшпен пайда болған ию моменті әсер етеді. Сонымен, біліктерді ию мен айналу моменттеріне есептеу қажет, бірақ жаңа машинаны жобалауда ию моментінің шамасы белгісіз болады. Сондықтан біліктерді есептеу үш кезеңмен орындалады [18]. 1. алдын ала есептеу; 2.жобалап есептеу; 3.тексеріп немесе анықтап есептеу. Алдын ала есептеу. Біліктерді алдынала есептеу тек қана айналу моменті арқылы жүргізіледі. Біліктер тек айналу моментіне жұмыс істейді деп жоамалдаймыз, бірақ ию моментін де ескеруіміз қажет, сондықтан мүмкіндік жанама кернеудің шамасын мөлшерден аз аламыз.   10...40(МПа)       n P A n P T d d T W T           0,2 9554 0,2 , 0,2 3 3 Егер P-кВт, Т-Н м, n- мин -1 , өлшемдерінде алсақ, d-мм өлшемінде табылады. Осы есептеуге байланысты жалпы машина жасау өнеркәсібінде, редукторлар дайындауда біліктердің диаметрін төмендегіше анықтауға болады: 3 (150...170) n P d  мм (6.6) Сондай-ақ электр двигателімен жалғасатын біліктердің диаметрі d1 =(0,8 -1,2)dэл қатынасын қанағаттандыру керек. Есептеліп алынған біліктің диаметріне подшипник орналасады деп алып, 6.1 суретте көрсетілгендей машина торабынының жобасын жасаймыз. Бұл жобадан біз біліктің конструкциясын және тіректер ара қашықтығын, тірек пен күш түсетін нүкте ара қашықтықтарын (а, в, с және l) анықтаймыз. 6.1-сурет. Білік конструкциясын жасау: 1-тісті дөңгелек; 2-білік; 3-муфта. Біліктерді жобалап есептеу. Біліктерді жобалап есептеу айналу және иілу моменттері арқылы жүргізіледі. Біліктердің айналуына байланысты олардың ұшқимасында ию моментінен пайда болатын қалыпты кернеу шама жағынан өзгеріп отырады, бірақ жобалап есептеуде бұл есепке алынбайды. Сонымен, біліктер статиканың заңына байланысты иіледі деп есептеполарды материалдар кедергісі курсында қабылданған жолдармен беріктікке есептейміз. Біліктерді иілдіретін және бұралдыратын моменттердің және осьтік күштердің әсерінен пайда болатын қосымша кернеулер мынадай тәртіппен есептеледі. (6.1 сурет) 1. тік және көлбеу жазықтықтарға түсетін күштердің әсерінен пайда болатын біліктердің тірелетін бөлігінің реакциялары анықталады. (A 1 , A 2 H 1 және B 1 , B 2 ). 2. Біліктерге әсер етуші күштердің иілдіретен моменттері есептеледі. Осьтік FA күшінен пайда болған момент: 2 d M A  FA Айналу моментінің шамасы: 2 d T  Ft Радиус бойымен әсер ететін күші мен шеңберлік Ft күшінен пайда болған иілу моменттері: l ab M F l ab M F r r t t   ; FM Ft  (0,2...0,5) -муфта айналғанда пайда болатын күш: 3. Тең әсер етуші реакциялардың және қосынды моменттерінің мөлшері анықталады: 2 2                 l ca F l ab F l a M l ab M И Fr A t M (6.7) 4. Біліктедің қауіпті қималарының диаметрлері шынықтырылмаған болаттар үшін беріктіліктің 4-теориясымен келтірілген моменттерге есептеу арқылы анықталады 0,1  ; 0,75 , 3 2 2 М d  M M Т кел кел И айн     (6.8)   3 0,1 u М кел d   (6.9)    u -біршама төмен алынады, себебі біз осьтік әсер етуші күштерді есептейміз. Тексерген кезде:     кел c И И     t    2 2 3 (6.10) қаттылығы жоғары HRC 40(HB>350) шынықтырылған біліктерге беріктіктің 3-теориясы бойынша жобалап есептейміз.  И кел кел И М d М М Т 0,1 , 2 2    Егер білік диаметрі белгілі болса, онда кернеу:   2 2      4 кел с И (6.11) Біліктерді тексеріп (анықтап) есептеу. Біліктерді істен шығуының негізгі себебі -тозу. Айналған кезде біліктердің иілу кернеулері симметриялық циклмен өзгереді. (6.2 сурет) Иілдіретін және айналдыратын моменттердің эпюрлері арқылы біліктердің қауіпті қималары анықталады. Бұл екі момент бірігіп әсер еткен жағдайда, біліктің беріктік коры мына формуламен есептеледі:    , , 1 1 1 2 2 2 2 S S S S S S S S S S                              (6.12)  n -иілу кезіндегі беріктік запасы;  n -бұралу кезіндегі беріктік запасы a m m a K S K S                         1 1 , (6.13) (6.14) a a  , -айнымалы кернеулердің амплитудасы m m  , -айнамалы кернеулердің орташа мәні 1 1 ,     иілу және бұралу кезіндегі білік материалының беріктік шегі. 1 1 58 1 0,43 , 0,          Б (6.15)  Б -материалының беріктік шегі (кесте бойынша алынады).  -масштаб факторы,біліктер қимасының өлшемдеріне байланысты коэффициент, ол біліктің диаметріне және материал мен күш түріне байланысты 14.2 кестеден алынады. К  және К  -иілу және бұралу кезіндегі кернеудің тиімділік шоғырлану коэффициенттері. Кернеу шоғырлануы біліктердің диаметрлері және қима аудандары өзгерген жерде, сондай-ақ шпонка мен шлиц оймаларының пайда болады. Сондықтан К  және К  коэффициенттерінің шамасы көрсетілген кернеу шоғырлануын туғызатын факторларға және олардың мөлшеріне байланысты 14.3-таблицадан алынады.   және   -материалдардың кернеудің ассиметриялы цикліне әсер етуін ескеретін коэффициенттер: 0 0 0 0 2 1 ; 2 1                 (6.16) 0 0  , -пульсирлі цикл кезіндегі материалдардың төзімділік шегін көрсетеді.   0,05,   0 -көміртекті жұмсақ болаттар үшін. Біліктер қимасында кернеулер суретте көрсетілген графикпен өзгереді. Сондықтан 3 01d М И  a   И  шпонкасы бар ойықтар үшін ; 2 ( ) 32 ; 3 d d bt d t W W М нетто нетто И И       16 0,5 0,5 ; 3 d W W М нетто Б m a Б         Шпонкасы бар ойықтар үшін d d bt d t Wнетто 2 ( ) 16 3     Беріктік запасы мына мөлшерден кем болмауы керек: 1,3...2,5. 0,1; nmin      0,5-легирленген болаттар үшін;  -беріктік коэффициентi бiлiктердiң термиялық өндеуіне байланысты. 6.2-сурет. Біліктерді есептеу схемасы : а-есептеу схемасы; б-тік және көлденең жазықтықтарына Негізгі әдебиеттер : 2212-232;203-212 11. Дәріс тақырыбы: Тіректердің атқаратын қызметтері. Олардың түрлері, домалау, сырғану мойынтіректері. Домалау мойынтіректер, жалпы сипаттама, қолдануы, түрлері. Негізгі домалау мойынтіректерінің құрылымы, олардың істен шығуы. ПОДШИПНИКТЕР Подшипниктер біліктер мен осьтердің тірегі ретінде қолданылады және олардың ерікті айналуын тамтамасыз етеді. Подшипниктер радиалды және осьтік күштерді қабылдап, оларды машинаның рамасына, станинасына таратады. Подшипниктер үйкеліс түріне байланысты екі түрге бөлінеді: 1. Сырғанау подшипниктері. Бұл подшипниктерді ішкі беті біліктер немесе осьтер бетімен жанасады және олардың арасында өзара сырғанау пайда болады. 2. Домалау подшипнигі . Бұл подшипниктерде білік пен тіректер арасында шариктер немесе роликтер орналастырылады. Сондықтан оларда домалау үйкелісі болады. Домалау подшипниктерінің даму тарихынан қысқаша мәліметтер Барлық айналу бөлшектерінің тірексіз жұмыс істеуі мүмкін емес. Бұл тіректер машиналар мен механизмдердің қозғалмайтын бөлігінде орналасады. Айналу бөлшектерін ұстап тұру және олардың айналу ын жеңілдету -айналу тіректерінің негізгі қызметі болып табылады. Көптеген жағдайда тіректер корпустан, подшипниктерден, корпусқа бекіту, қорғау және майлау жабдықтарынан тұрады. Біз қарастырғалы отырған домалау подшипниктері осындай тіректер қатарына жатады. Домалау подшипниктері деп қызметі домалау үйкелісіне негізделген айналу және тербелу бөлтерінің (біліктер мен осьтердің) тіректерін айтамыз. Айналу бөлшектерін ұстап тұру, олардың айналуын және сырғанауын жеңілдету сияқты қасиеттер подшипниктердің ерте кезден-ақ қолдануына мұмкіндік берді. Көбінесе домалау подшипниктері домалау жолдары бар сыртқы және ішкі шығыршықтан, осы шығыршық жолдарында домалайтын шариктерден немесе роликтерден (домалау бөлшектерінен) және сепаратордан тұрады. Сепаратор домалау бөлшектерін бір-бірінен бөліп бағыттап, олардың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Бірқатар жағдайларда домалау подшипниктерінің өлшемдерін кішірейтіп үшін шығыршықтардың алынып тасталуы мүмкін. Мұндай подшипниктерде домалау бөлшектері біліктегі немесе осьтегі домалау жолдарында қозғалып тұрады. Сырғанау подшипниктерімен салыстырғанда домалау подшипниктері аса көп күтімді қажет етпейді және жұмыс кезінде мұнда үйкеліс бөлшектерінің қызуы шамалы болады. Сонымен бірге бұл подшипник терде үйкеліс күшінің моменті мен жүргізу моменті аз және майлау материалы да көп жұмсалмайды. Міне осы артықшылықтар домалау подшипниктерінің өнеркәсіптің машина жасау және прибор жасау салаларында кеңінен қолданылуын қамтамасыз етеді. Домалау подшипниктері кеңінен стандартталған және оларды өндіру ісі мамандандырылған заводтарда шоғырланған. Бұл заводтарда домалау подшипниктерін жаппай өнтіру олардың сапасының жоғары және бағасының төмен болуына мүмкіндік береді. Домалау бөлшектерінің пiшiнiне қарай домалау подшипниктері шарикті және роликті подшипниктерге бөлінеді. Роликтердің формасына қарай подшипниктерді ұзын және қысқа цилиндрлі роликті бұрама ролиті, конусты роликті, кеспек тәрізді роликті, ине тәрізді роликті немесе диаметрі кіші ұзын цилиндрлі роликті деп ажыратады. Шарикті подшипниктер роликті подшипниктерге қарағанда жоғары бұрыштық жылдамдықтарда жақсы істейді, өздігінен орнығуға қабілетті және олардың бәрі де осьтік күштерді қабылдай алады. Ал роликті подшипниктердің шарикті подшипниктермен салыстырғанда жүк көтерімділігі артық келеді. Домалау подшипниктерін домалау бөлшектерінің қатар санына қарай бір қатарлы, екі қатарлы және көп қатарлы деп ажыратады. Қабылдау күшінің бағытына қарай домалау подшипниктерінің тек қана радиалды күштерді қабылдайтындарын -радиалды, ал тек қана осьтік күштерді қабылдайтындар -сүйеніш, радиалды және осьтік күштерді қабылдайтындарын - радиалды -сүйеніш домалау подшипниктері деп бөледі. Домалау подшипниктері конструкциялық және пайдалану ерекшеліктеріне қарай өздігінен орнығатын және өздігінен орнықпайтын (барлық сфералық емес подшипниктер) болып бөлінеді. Габариттік өлшемі (диаметрі, ені және биіктігі) мемлекеттік стандарт бойынша бекітілген. Домалау подшипниктері радиалды габариттік өлшемдері бойынша өте жеңіл (екі сериялы), ерекше жеңіл (екі сериялы) жеңіл, орташа, ауыр (барлығы жеті серия) болып, ал көлденеңі болып, ал көлденеңі бойынша -енсіз, әдеттегідей, кең және ерекше кең болып әр түрлі серияға бөлінеді. F Бұл подшипниктердің сеператорлары көміртекті жұмсақ болаттан, қоладан, алюминийдің ерітпе қоспаларынан, пластмассалардан (текстолиттен және басқа да қабатты пластиктерден, сонымен бірге полиамидтерден) және басқа материалдардан жасалады. Соңғы кезде домалау подшипниктерінің шариктері мен роликтерін пластмассалардан (көбінесе шынылы пластиктерден) жасай бастады, бұл жағдайда подшипниктердің шусыз, бір қалыпты жұмыс істеуі қамтамасыз етіледі. Келтірілген күшті анықтау Радиалды және радиалды-сүйеніш подшипниктер үшін келтірілген күш есебінде тұрақты радиалды күшті айтады, оның подшипникке бара-бар болып подшипниктің жұмыс істеу мерзімінде сондай әсер етеді деп есептейміз. Келтірілген күш подшипниктер түрлеріне байланысты төмендегі формулалар арқылы анықталады. Шарикті немесе роликті радиалды және радиалды -сүйеніш подшипниктер үшін: F  (XK F YF )K K ; Fa  e (6.1) K R a л t K r кезінде, F  FrKK KK Kt ; F  (XKK Fr YFa )KK Kt екі қатарлы радиалды-сүйеніш подшипниктер үшін: қысқа цилиндрлі роликті бір және екі қатарлы подшипниктер үшін: F  FrKK Kє Kt (6.2) (6.3) Тіректі подшипниктер үшін келтірілген күш есебінде тұрақты орталық осьтік күшті алады, олардың подшипникке әсер еткен кезінде ауыспалы қондыру және корпустағы қозғалмайтын шығыршықтары подшипниктің төзімділігін қамтамасыз етеді. Тіректі подшипниктер үшін: F  FaKk Kt Fкел - келтірілген күш; Fr - радиалды күш; Fa - осьтік күш; X-радиалды күштің коэффициенті; Кk- айналу коэффициенті, тығыршықтардың айналуына байланысты; Кқ- қауіпсіздік коэффициенті; Кt- температуралық коэффициенті; e- осьтік күштің шамасына байланысты алынатын коэффициенті; (6.4) Айналу коэффициенті Кk - шығыршықтардың айналуына байланысты алынады, егер ішкі шығыршық айналатын болса, Kk =1; сыртқы шығыршық айналатын жағдайда Kk =1,2. Кt -подшипниктердің қандай температурада жұмыс істеуіне байланысты алынады, температура t=125 0 C болғанда Kt =1,1, t=200 0 C болғанда Kt =1,25. Кк -қауіпсіздік коэффициенті 16.1-кесте бойынша анықталады. Kк =1  3 Біліктер мен осьтер Цилиндрлі, жұмыр немесе иінді тісті дөңгелектер мен шкивтер отырғызуға және пайдалы айналдырушы момент беруге арналған бөлшекті білік дейміз. Машиналарда біліктердің атқаратын қызметі зор. Олардың түзу, иінді, иілгіш және эксцентрикті түрлері болады. Ал ось деп, айналып тұратын бөлшектерді ұстап тұруға және өзі арқылы пайдалы айналдырушы момент бермейтін жұмыр бөлшектерді айтамыз. Осьтер түзу етіп жасалады. Көптеген жағдайда күштер біліктің ұзындығына біркелкі әсер етпейді. Осыған орай біліктердің бір қалыпты берік болуы үшін, олардың диаметрін өз ұзындығына байланысты әр түрлі етіп істейді және басқа бөлшектердің, жұлдызшалардың білкке қондыратын ішкі диаметрлері стандартталған, сондықтан біліктердің де диаметрлері соларға сәйкес болуы қажет. Біліктер мен осьтердің тірекке тірелетін бөлігін цапфа деп, ортадағы цапфаларды мойынша деп, ал тірелетін бөліктерін шип деп атайды. K T 0,2  3 9554 P 0,2  n Біліктердің әр түрлі диаметрлі бөліктері өзара 14.2 суретте көрсетілген әдістермен жалғасады. 1.Арнаулы ойықтар арқылы. Бұл ойықтар шығуына арналған. Диаметрі 10-50 мм біліктердің оймаларының ені 3мм, тереңдігі 0,25мм болып, ал диаметрі 50…100мм біліктердің оймаларының ені 5мм, тереңдігі 0,5мм етіп жасалады. 2. Радиусы тұрақты қисық сызық арқылы. Бұл радиус өлшемдері білікке қондырылған бөлшектердің фаскасының өлшемдерінен кіші болады және олар стандартталған. Біліктердің материалдары және оларды өңдеу Түзу біліктерді көбінесе легирленген және көміртекті болаттардан жасайды. Себебі легирленген болаттар біліктің салмағы мен габаритін азайтады және шлицті (тісті) берілістердің тозуға төзімділігін күшейтеді. Бұл үшін төмендегі болаттар қолданылады. Мысалы, Ст.5 маркалы болаттынықтырылмаған біліктер үшін, сталь 40, 50 және 40Х және болаттар-тынықтырылған біліктер үшін, сталь 10, 20Х, 40ХН және 40ХНМА болаттары өте жоғары, жылдамдықпен айналатын біліктерді жасауға қолданылады. Диаметрі d<= 150 мм біліктердің дайындамалары ретінде көбінесе жұмыр прокаттар пайдалынады. Біліктердің домалау подшипниктері қондырылатын жерлері 6-дан 9-ға дейінгі дәлдікпен, өңделеді. Бөлшектердің қондырылуын жеңілдету үшін, біліктердің кесілген бүйір жақтары жұмырланып өңделеді. Біліктерді беріктікке есептеу Біліктер өздерінің атқару қызметіне байланысты айналу моментін беруге және тісті дөңгелектерді, шкивтерді,жұлдызшалар мен муфталарды т.б. айнымалы детальдарды орналастыруға қолданылады. Осыған байланысты біліктерге айналдырушы моментпен отырғызылған бөлшектердегі күшпен пайда болған ию моменті әсер етеді. Сонымен, біліктерді ию мен айналу моменттеріне есептеу қажет, бірақ жаңа машинаны жобалауда ию моментінің шамасы белгісіз болады. Сондықтан біліктерді есептеу үш кезеңмен орындалады [18]. 1. алдын ала есептеу; 2.жобалап есептеу; 3.тексеріп немесе анықтап есептеу. Алдын ала есептеу. Біліктерді алдынала есептеу тек қана айналу моменті арқылы жүргізіледі. Біліктер тек айналу моментіне жұмыс істейді деп жоамалдаймыз, бірақ ию моментін де ескеруіміз қажет, сондықтан мүмкіндік жанама кернеудің шамасын мөлшерден аз аламыз.  10...40(МПа)   T W  T 0,2d 3   , (6.5) d    A Егер P-кВт, Т-Н м, n- мин -1 , өлшемдерінде алсақ, d-мм өлшемінде табылады. Осы есептеуге байланысты жалпы машина жасау өнеркәсібінде, редукторлар дайындауда біліктердің диаметрін төмендегіше анықтауға болады: d  (150...170)3 P мм (6.6) n Сондай-ақ электр двигателімен жалғасатын біліктердің диаметрі d1 =(0,8 -1,2)dэл қатынасын қанағаттандыру керек. Есептеліп алынған біліктің диаметріне подшипник орналасады деп алып, 6.1 суретте көрсетілгендей машина торабынының жобасын жасаймыз. Бұл жобадан біз біліктің конструкциясын және тіректер ара қашықтығын, тірек пен күш түсетін нүкте ара қашықтықтарын (а, в, с және l) анықтаймыз. P n M 2  0,75Т 2 И айн d 6.1-сурет. Білік конструкциясын жасау: 1-тісті дөңгелек; 2-білік; 3-муфта. Біліктерді жобалап есептеу. Біліктерді жобалап есептеу айналу және иілу моменттері арқылы жүргізіледі. Біліктердің айналуына байланысты олардың ұшқимасында ию моментінен пайда болатын қалыпты кернеу шама жағынан өзгеріп отырады, бірақ жобалап есептеуде бұл есепке алынбайды. Сонымен, біліктер статиканың заңына байланысты иіледі деп есептеполарды материалдар кедергісі курсында қабылданған жолдармен беріктікке есептейміз. Біліктерді иілдіретін және бұралдыратын моменттердің және осьтік күштердің әсерінен пайда болатын қосымша кернеулер мынадай тәртіппен есептеледі. (6.1 сурет) 1. тік және көлбеу жазықтықтарға түсетін күштердің әсерінен пайда болатын біліктердің тірелетін бөлігінің реакциялары анықталады. (A1 , A 2 H1 және B1 , B2 ). 2. Біліктерге әсер етуші күштердің иілдіретен моменттері есептеледі. Осьтік пайда болған момент: FA күшінен M  F d A A 2 Айналу моментінің шамасы: T  Ft 2 Радиус бойымен әсер ететін күші мен шеңберлік моменттері: Ft күшінен пайда болған иілу Mt  Ft Mr  Fr ab ; l ab l FM  (0,2...0,5)Ft -муфта айналғанда пайда болатын күш: 3. Тең әсер етуші реакциялардың және қосынды моменттерінің мөлшері анықталады: M И  (6.7) 4. Біліктедің қауіпті қималарының диаметрлері шынықтырылмаған болаттар үшін беріктіліктің 4-теориясымен келтірілген моменттерге есептеу арқылы анықталады M кел М кел  ,  0,1 d 3 ; (6.8)  Fr  ab l  M a  2  A l      F  FM ab ca  2 t l l   Мкел 0,1  3 u  1  2    S   S     1  2  S 2  S 2   И d  (6.9)  u -біршама төмен алынады, себебі біз осьтік әсер етуші күштерді есептейміз. Тексерген кезде: кел   И (6.10) қаттылығы жоғары HRC 40(HB>350) шынықтырылған біліктерге беріктіктің 3-теориясы бойынша жобалап есептейміз. Мкел  2  Т 2 , d  Егер білік диаметрі белгілі болса, онда кернеу: кел  (6.11) Біліктерді тексеріп (анықтап) есептеу. Біліктерді істен шығуының негізгі себебі -тозу. Айналған кезде біліктердің иілу кернеулері симметриялық циклмен өзгереді. (6.2 сурет) Иілдіретін және айналдыратын моменттердің эпюрлері арқылы біліктердің қауіпті қималары анықталады. Бұл екі момент бірігіп әсер еткен жағдайда, біліктің беріктік коры мына формуламен есептеледі: S  1 S  S  S  S,  S, (6.12) n -иілу кезіндегі беріктік запасы; n -бұралу кезіндегі беріктік запасы S   1 , K  a    m (6.13) S  K    1 a  m (6.14) a , a -айнымалы кернеулердің амплитудасы  m , m -айнамалы кернеулердің орташа мәні 1 , 1 иілу және бұралу кезіндегі білік материалының беріктік шегі. 1  0,43Б , 1  0,581 (6.15)  Б -материалының беріктік шегі (кесте бойынша алынады).    2 t3 2 c И Мкел 0,1 И     4 2  2 с И М    -масштаб факторы,біліктер қимасының өлшемдеріне байланысты коэффициент, ол біліктің диаметріне және материал мен күш түріне байланысты 14.2 кестеден алынады. К  және К  -иілу және бұралу кезіндегі кернеудің тиімділік шоғырлану коэффициенттері. Кернеу шоғырлануы біліктердің диаметрлері және қима аудандары өзгерген жерде, сондай-ақ шпонка мен шлиц оймаларының пайда болады. Сондықтан К  және К  коэффициенттерінің шамасы көрсетілген кернеу шоғырлануын туғызатын факторларға және олардың мөлшеріне байланысты 14.3-таблицадан алынады.  және  -материалдардың кернеудің ассиметриялы цикліне әсер етуін ескеретін коэффициенттер:   2 10 ; 0   2 1 0  0 (6.16) 0 , 0 -пульсирлі цикл кезіндегі материалдардың төзімділік шегін көрсетеді.   0,05,   0 -көміртекті жұмсақ болаттар үшін. Біліктер қимасында кернеулер суретте көрсетілген графикпен өзгереді. Сондықтан a   И  М И 01d 3 шпонкасы бар ойықтар үшін      И    М И ; Wнетто М Б Wнетто  d 3  d 3 32  bt(d  t) ; 2d m a 0,5 Б 0,5 ;W Wнетто 16 Шпонкасы бар ойықтар үшін Wнетто  d 3 16  bt(d  t) 2d Беріктік запасы мына мөлшерден кем болмауы керек: nmin 1,3...2,5.   0,1;   0,5-легирленген болаттар үшін;  -беріктік коэффициентi бiлiктердiң термиялық өндеуіне байланысты. 6.2-сурет. Біліктерді есептеу схемасы : а-есептеу схемасы; б-тік және көлденең жазықтықтарына Негізгі әдебиеттер : 2212-232;203-212 Қосымша әдебиеттер : 20 85-177 Бақылау сұрақтар : 1. Үйкеліс күшімен қабылдайтын күшіне байланысты мойынтірек қалай классификациялады? 2. Сырғану мойынтіректерін (подшипниктерін) есептеген кезде біліктің диаметрінен басқа қандай параметрлерін анықтау? 3. Сырғану мойынтіректеріндегі сұйықты және жартылай сұйықты үйкеліс дегеніміз 12Дәріс тақырыбы:Муфталар. Атқаратын қызметі және құрылымы мен түрлері. Тұрақты муфталардың құрылымы, атқаратын қызметі және есептеу жолдары. Дәріс конспектілері: Муфталардың атқаратын қызметі және олардың түрлері Бәрімізге белгілі машиналар жеке-жеке тораптардан құрастырылады, ал тораптар боласа, бірімен-бірі муфталар арқылы қосылады және олар тораптар арасында күш байланысын қамтамасыз етеді. Техникада муфта деп біліктерді жалғастыратын тетіктерді айтамыз. Муфталар машиналарда көбінесе двигатель мен редукторды және редуктор мен атқарушы механизмді жалғастыру үшін қолданылады. Машина жасау өндірісінде муфталар көбінесе мынадай жағдайларды қолданылады: а/ біліктерді өзара жалғастыру үшін; б/ двигательдермен жұмыс істейтін механизмдерді қосу және ажырату үшін; в/ жұмыс істеп тұрғанда машина бөлшектерінің шамадан тыс түсетін күштен сақтау үшін; г/ динамикалық күштерді азайту үшін; д/ машина тораптарында құрастырылғанда пайда болатын қателіктерді жою үшін. Муфталар өздерінің ішкі құрылысында және атқаратын қызметіне қарай бөлінеді: а/ механикалық муфталар; б/ электрлік муфталар; в/гидравликалық муфталар. Машина бөлшектері курсында тек механикалық муфталар қарастырылады. Механикалық муфталар. Механикалық муфталар өзі атқаратын қызметіне қарай үш түрге бөлінеді: а/ басқарылатын; б/ басқарылмайтын в/ автоматтандырылған (өзін-өзі басқаратын). Басқарылмайтын муфталарға төмендегідлер жатады: 1/ тұйық муфталар; 2/ теңелту муфталары; 3/ серпімді муфталар; Басқарылатын муфталарға : 1/ фрикциялық муфталар; 2/ жұдырықша муфталар жатады. Автоматтандырылған муфталарға: 1/ центрден тепкіш муфталар; 2/ қорғаушы (сақтандырушы) муфталар; 3/ еркін қозғалыс муфталары жатады. Муфталар арқылы берілетін айналыс моментінің мөлшері олардың негізгі сипаттамасы болып табылады. 7.1-сурет. Білік осьтерінің орналасуында болатын қателіктер. Машина детальдарын дәл жасамағандықтан және оларды құрастырған кезде жіберілетін қателіктерге байланысты көбінесе біліктердің осьтері біріне -бірі сәйкес орналаспайды. Сондықтан оларды өзара теңестіру үшін теңелту муфтасы қолданылады. Іс жүзінде біліктерде үш түрлі ауытқу кездеседі. (7.1- сурет) 1. бойлық ығысу l 2. көлденең ығысу r және 3/ бұрыштық ауытқу  Теңелту муфталарының негізгі түрлері мыналар: 1. тісті муфталар 2. жылжымалы муфталар 3.айқас муфталар Тісті муфталар. Тісті муфталар екі ішкі тісті құрсаудан және сыртқы тісті екі жарты муфтадан тұрады. Ішкі тісті құрсау сыртқы жарты муфтаға кигізіледі. (4 сурет) 0 Ал жарты муфталар жалғастырылатын біліктердің ұшына отырғызылады. Құрсаулар бірімен-бірі болаттар арқылы бекітіледі. Олардың тістерінің профилі көбінесе эвольвентті болып келеді.   200 Тістер саны муфтаның көлеміне байланысты z=30-80 алынады. Бұл муфталардың басқа муфталарға қарағанда төмендегідей артықшылықтары бар: а/ тісті муфталардың беріктігіне байланысты, олар үлкен күшті,қуатты бере алады б/тістердің айналу жылдамдығы   25 м с -қа жетеді в/ біліктердің диаметрі d=40 - 500 мм және беретін айналыс моменті Mайн=700 -10000 Нмге дейін жетеді. Жарты муфталар және құрсаулар сталь 40,45Х болатынан жасалады. Тісті муфталар стандартталған, олардың көлемі МЕСТ5006-55 бойынша есептеу моменті арқылы алынады. Te  K1K2T (7.1) Мұнда К1- қауіпсіздік коэффициенті Муфта сынған кезде машина тораптары апатқа ұшырамайтын болса, K1=1 алынады K1=1,2 муфтаның мынуы машина апатқа ұшырататын жағдайда: K1=1,5 муфтаның сынуы бірнеше машинаны апатқа ұшырытатын жағдайда K1=1,8 муфтаның сынуы адам өміріне қауіп төндіретін жағдайда К2 -муфтаның жұмыс істеу жағдайының коэффициенті K2=1 -бір қалыпты жұмыс істейтін болса, K2=1,5 -үлкен динамикалық күштер түсетін болса, Осыдан кейін әсер ететін ең үлкен айналыс моменті арқылы муфтаның беріктігі тексеріледі. Мұндағы Tайн/ max Tаай/max  2T MEСТ бойынша анықталатын момент. Біліктердің ауытқу шегі муфталардың көлеміне байланысты болады. Қисаю бұрышы  11,50 Радиус бойымен ауытқуы r  2 5мм. Бұл муфталарды техникада аз қолданылады. Әсер етуші күштер тістерге бір қалыпты түседі, сонда муфталар мына формуламен есептеледі: Мұндағы T  Az D0 жш 2 (7.2) z- жарты муфта тістерінің саны D0=mz -бөлінгіш шеңберінің диаметрі A=bh -тістің жұмысшы бетінің орташа диаметралды жазықтықтағы проекциясы b-тістің ұзындығы h- тістің жұмысшы биіктігі h 1,8m;z  30 80 Жаншылу кернеуінің шамасы:  жш  T D 2 0,9b   жш ; жш  12...15МПа Жаңа муфтаның жобасын жасауда формуланы түрлендіріп   b d0 диаметрін анықтаймыз. бөлгіш шеңберінің D0    0,12ауыр муфталар үшін;   0,16жеңіл муфталар үшін. (7.3) T 3 0,9 жш Пайдалы әсер коэффициенті: Білікке әсер ететін күш   0,985...0,995; FM  (0,15...0,25)Ft Мұндағы Ft -бастапқы шеңбер бойынша әсер ететін шеңберлік күш. Айқас муфталар. Айқас муфталар арқылы айқас дискіден 3 және екі жарты муфтадан 1 және 2 тұрады. Олар біліктердің орналасу қаткліктерін z  0,04 алады.[18] және   0,300 дейін теңелте Жарты муфталардың қарама-қарсы беттерінде ойық жасалады, ал аралық дискінің екі жағы да бедерлі болып келеді. Дискінің бедерлі жарты муфталардың ойығына еніп ілініседі. Біліктерге айналыс моменті осы ілініс арқылы беріледі. Жарты муфталар теңестірілуі төмендегідей формуламен өрнектеледі: T   жш D hD  'жш d h 2 d; (7.4) 2 2 D   жш 2 2 3 , жш деп алып, 17.6 формуланы былай жазамыз:  жш  6KDT h(D 3  d 3 )   жш , (7.5) Мұндағы К- күштердің динамикалық коэффициенті; h- бедерлердің жұмыс биіктігі. Іс жүзіндеке D  2,5  3 -ке дейін алынады. d Айқас муфталар Ст.5,25 Л болаттан жасалады. Ауыр күш түсетін муфталардың жұмыс беттерін цементтелген 15Х, 20Х маркалы болаттан жасайды. Осыған орай [ ]жш 15...20МПа шамаларында алынады. Муфталардың істеген жұмысының бір бөлігі үйкеліске және біліктерге қосымша (FМ) күш түсіруге кетеді. Біліктерге түсетін қосымша күш ойықтарда пайда болатын үйкеліс күшіне тең.   | жш F  жш (D  d) fh M 2 немесе (7.4) және (7.5) формулаларын ескеріп FM  3TK(D 2  d 2 ) f D 3  d 3  Ff (7.6) мұнда F  KT Rop алынып, Rop  D  d 4 Іс жүзінде   0,985..0,995 мөлшері алынады. Жаншылу кернеуі:   6KT    (7.7) жш hb жш F  3KTf hb және муфта конструкциясына сәйкес D  (3...3,5)d; b  (0,55..0,5)D алуға болады. d  7.2-сурет. Айқас муфта: 1- және2 –жарты муфталар; 3- айқас диск. 7.3-сурет. Тісті муфта: а-констркциясы; б-тістердің ілінсу схемасы; в – теңелтетін қателіктер. Негізгі әдебиеттер : 2234-247 Қосымша әдебиеттер : 20178-213 Бақылау сұрақтар : 1. Муфталарды не үшін қолданады Дәріс 13. Ажырамайтын қосылыстар, пісірілген, клейленген, пайкаланған және бекітілген. Артықшылығы мен кемшіліктері. Дәріс жоспары: 1. Ажырамайтын қосылыстар, пісірілген, клейленген, дәнекерлеп және тойтара шегелеп. 2. Артықшылығы мен кемшіліктері. 3. Бөлшектерді пісіріп қосу, жалпы түсінік. 4. Пісіріп қосудың түрлері. Ажырамайтын қосылыс деп бөлшектерді бұзусыз-ажыратуға келмейтіндей етіп біржола қосуды айтады. Оған үш түрлі қосылыс жатады: бөлшектерді пісіру немесе дәнекерлеу арқылы қосу, заклепка — тойтарма шегемен қосу және бөлшектерді біріменбірін нығыздап жылжымайтындай етіп қосу. Бөлшектерді пісіріп қосу, жалпы түсінік. Пісіріп қосу деп, дене молекулаларының косылыс күштеріне негізделген, бөлшектердің аздаған аумағын қыздырып, пластикалық күйге жеткізіп, белгілі күшпен қысып немесе балқытып қосатын ажырамайтын қосылысты айтады. Машина белшектерін пісіріп қосу өте берік қосылыстардың бірі болып табылады, олардың беріктігі белгілі жағдайда біртұтас бөлшектердің беріктігінен кем түспейді. Сондықтан қазіргі машина жасау өндірісінде пісіріп косу кеңінен колданылады. Бөлшектерді пісіріп қосудың заклепкалы қосуға қарағанда көптеген артықшылықтары бар. Атап айтқанда: 1) заклепкалы қосылыстарды пісіріп қосумен алмастырғанда мсталдар 15—20% үнемделеді; 2) пісіріп косу заклепкалы қосылыстарға қарағанда берік келеді, себебі заклепка қондырылатын арнаулы тесіктер қосу денелерінің кима ауданын кемітеді; 3) пісіруге керекті жабдықтардың барасы мен пісіру технологиясы арзан және де оларды автоматтандыруға болады. Қазіргі кезде осы артықшылықтарына байланысты пісіріп қосу заклепкалы қосылыстарды толық ауыстырып келеді. Мысалы, көпірлер, құрылыс конструкциялары, жүк көтергіш крандардың металл конструкциясы түгел пісіріп қосу арқылы құралады. Пісіріп косудың аздаған кемшіліктері де бар. Мысалы, қыздыру арқылы косқанда бөлшектер қимасында аздаған күш кернеуі пайда болады, оның үстіне пісіріп косу заклепкаға қарағанда айнымалы күштерді нашарлау қабылдайды. Бірақ, қазіргі уақытта пісіріп қосудың жаңа әдістері, атап айтқанда, диффузия құбылысын пайдаланып пісіру, электрон сәулесімен пісіру, үйкеліспен пісіру немесе инертті газдың бүркемесімен пісіру әдістері кеңінен пайдаланылып келеді. Сонымен қатар, осы жаңа әдістер арқасында легирленген болаттардың және түсті металдар қорытпаларының беріктігін кемітпей, пісі-румен қосуға болады. Сондай-ақ қазіргі кезде осы әдістермен өте жіңішке (d = 0,1 мм) сым темірлерден бастап қалыңдығы бір-екі метрге жететін қорап бөлшектерін да пісіру арқылы косуға болады. Пісіріп қосудың түрлері. Технологияға байланысты пісіріп қосуды екі түрге бөлуге болады. 1. Бөлшектердің шамалы ауданын қыздыру арқылы балқы тып қосу. Оған электр доғасымен, электр шлакпен, электрон сәулесімен, газбен, флюс кабатының астында автоматты, аргонды доғамен пісіру және т. б. жатады. Бұлардық ішінде электр доғасымен пісіру бірнеше әдістермен орындалады: а) қолмен пісіру; б) флюс қабатының астында автоматты пісіру. Пісіру жұмысының көлемі аз болса, қолмен пісіру әдісі қолданылады. Бұл әдіспен калыңдығы 12...40 мм-ге дейінгі бөлшектерді қосуға болады. Сонымен қатар жұқа металдар мен түсті металдар қорытпаларын қосу үшін қорғаныш газ бүркемесімен пісіру әдісі де кеңінен тараған. Мысалы, аргонды доғалы және көмір қышқыл газынын, бүркемесінде пісіру. Ал қалыңдығы 2...60 мм-ге дейінгі сапасы жоғары болаттар мен түсті металдардың қорытпасынан жасалған бөлшектерді пісіру үшін автоматты пісіру әдісі колданылады. Егер жапсарлар қысқа болса, онда жартылай автоматты пісіру әдісін қолдануға болады. Электр доғасымен пісірілген жапсар бірнеше аймақтан түрады және жапсарлардың жалпы беріктігі осы аймақтарға таза орындалуы мен беріктік қасиеттеріне байланысты. Электр шлакпен пісіру. Бұл әдіс те, электр доғасымен пісіру әдісі сияқты жылудың көмегімен орындалады. Бірақ мұнда токтың шлак ваннасы арқылы өткен кезде бөлінетін жылу алынады. Электр шлакпен пісіру көбінесе қалыңдығы 1...2 м-ге жуық бөлшектерді қосу үшін қолданылады, айталық үлкен станок корпустары және т. б. Газбен пісіру. Газбен пісіру деп, жанғыш газдың оттегінде жануынан пайда болған жылумен пісіруді айтады. Газбен пісірілген жапсардың сапасы электр доғасымен пісірілген жапсардың сапасынан кем. Сондықтан бұл әдіс түсті металдардан, шойыннан жасалған жұқа белшектерді пісіріп қосқанда және жөн-деу жұмыстарында ғана қолданылады. 2. Пісіріп қосу технологиясының екінші бір түрі — металдарды пластикалық күйге жеткізіп, қосылатын белшектерді кушпен қосу арқылы пісіру. Бүған тоғыстырып пісіру, нүктелі және роликті пісіру әдістері жатады. Бөлшектерді вакуумда түйістіріп, диффузия кұбылысын пайдаланып пісіруге болады. Бұл әдіспен металдар ғана емес, графит пен керамикалық материалдар да пісіріледі. Сонымен қатар, пісірумен қосу бөлшектердің өзара орналасуына байланысты мынадай түрлерге бөлінеді: түйістіріп қосу, айқастырып қосу, бастырмалы қосу және перпендикуляр қосу. Өзін -өзі тексеру сұрақтары. 1. Ажырамайтын қосылыстарды қандай мақсаттарда пайдаланады? 2. Ажырамайтын қосылыстардың нендей артықшылықтары мен кемшіліктері бар? 3. Ажырамайтын қосылыстардың негізгі түрлері қандай? 4. Бөлшектерді пісіріп қосудың ерекшеліктері. 5. Пісіріп қосудың түрлері 14.Дәріс тақырыбы: Бұрандалы қосылыс. Олардың құрылымы, түрлері, пайдалану аумағы. Бұранданың өлшемдері, әсер етуші күш моменттерді анықтау, олардың өзара қатынасы, пайдалы әсер коэффициенті және өздігінен тежелу қабілеттілігі. Бұрандасы бар бөлшектерді есептеу. Дәріс конспектілері: Бұрандалы қосылыстар Бұрандалы қосылыстар деп, болттың, винттің, шпильканың, гайканың және т. б. бекіту бөлшектерінің көмегімен қосылатын ажырамалы қосылыстарды айтамыз. Мұндағы винт дегеніміз бұрандалы сырық; болт қалпақшалы винт; гайка — бұрандалы тecігі бар кілтпен қамтылатын пішінді бөлшек; ал шпилька — eкі жағы да бұрандалы сырық. Машиналарда бұрандалы бөлшектер көп кездеседі. Кейбір машиналарда олардың саны барлық бөлшектердің 60% -iн құрайды. Өйткені бұрандалы қосылыстардың ажырамайтын қосылыстарға қарағанда мынадай артықшылықтары болады: 1. Тез жиналып, оңай сұрыпталынады (ажыратылады). 2. Бұранданың сына тәрізді әсер етуінің нәтижесінде және кілт ұзындығының бұранда радиусына қатынасы үлкен болғандықтан қосылыстарды қысатын үлкен осьтік күш пайда болады, сондықтан бұрандалы қосылыстар бepік келеді. 3. Бұрандаларды өте дәл әзірлеуге болады және олардың конструкциясы қарапайым келеді. 4. Белгілі жағдайда өздерінен тежелу қасиеті пайда болады. 8.1-сурет. Бұрандалы винттер пайдалану қажеттілігіне қарай мынадай топтарға бөлінеді: 1. Бекіту бұрандалары. Бұранданың бұл түрі бөлшектерді қосу қажетіне арналған, ал олардың профилі ұшбұрышты етіп дайындалады. 2. Қозғалыс немесе күш беретін бұрандалар (жүрісті бұрандалар). Домкраттарда, престерде т. б. жүрісті винттерде қолданылады. Бұл бұрандалардың профилін үйкеліс күшін азайту мақсатымен трапециялы, кейде тікбұрышты етіп жасайды. Бұранда тілінген бөлшектің пішіні бойынша конусты бұранда және цилиндрлі бұранда болып екі түрге бөлінеді. Біз жоғарыда бұранда сызығы иілгіш үшбұрышпен цилиндрлі орағанда пайда болады дедік. Егер сол ұшбұрышты оңнан солға қарай орасақ сол бұранда болып аталады. Бұранда сызығының кіpyінe байланысты винттер біp, екі, үш және көп кіpмелі болып келеді. Екі кірмелі бұрандаларда винт сызығы eкі жерден басталады. Бұранда қадамының өлшеміне байланысты: а) ұсақ қадамды (аралықты) бұранда; б) іpi қадамды (аралықты) бұранда болып табылады. Ұсақ қадамды бұранда төзімді және бepік келеді, сондықтан олар: а) егер бұрандаға динамикалық күш түссе; б) егер бұрандалы біліктep иілу мен бұралуға жұмыс іcтece; в) бұранда реттегіш қызметін атқаратын жағдайларда қолданылады. Ұсақ қадамды бұрандалар төмендегідей болып белгіленеді: М 121,5 (1,5—қадам шамасын миллиметрмен көрсетеді), ал іpi қадамды бұрандалар М 24. Бұрандалар профилі бойынша ұшбұрышты, төртбұрышты, трапециялы, жұмыр және т. б. болып бөлінеді. Үшбұрышты бұранда. Үшбұрышты басқа бұрандалармен салыстырғанда бepік келеді, біpaқ мұнда үйкеліс күші көп болады және олардың өздігінен тежеу қасиеті жоғары, сондықтан көбінесе бекіту бөлшектерінде, мысалы, болттарда, винттерде, шпилькаларда, гайкаларда және т. б. қолданылады. Үшбұрышты бұранданы көбінесе бекіту бұрандасы деп атайды және ол метрлік, дюймдік болып eкігe бөлінеді. Метрлік бұранда. Мемлекеттік стандарт СТ СЭВ 182-75 бойынша метрлік бұрандалар іpi және ұсақ қадамды болып бөлінеді . Олардың нeгізгі параметрлері бірдей болады, мысалы, профиль бұрышы  = 600 ; үшбұрышты бұранданың профилінің биіктігі H P   P 2 ctg 30 0 866 0 , ; винт бұрандасының ойыс радиусы r H   P 6 0,144 . 8.2-сурет Ал сырық бepіктігін ең кіші диаметрі бойынша есептейміз d1  1,227P. . Метрлік бұрандалар 4; 6; 7; 8— дәлдік кластары бойынша әзірленеді. Өте жоғары, біpiнші класты бұрандалар жауапты қосылыстарда және дәл қозғалатын винттерде қолданылады. Метрлік бұрандалардың бөлшектерге кіріп тұратын ұзындығы СТ СЭВ 640-77 шектелген. Дюймдік бұрандалардың айырмашылығы, біpiншіден, профиль бұрышы  = 550 болса, екіншіден, бұранда қадамы метрлік өлшеммен (мм) емес, біp дюймге келетін орам санымен көрсетіледі және олар тек шет мемлекет машиналарына қор бөлшектер дайындауда пайдаланылады (8.3, б-сурет). 8.3-сурет Трапециялы бұранда. Мұндай бұрандалар негізгі винт-гайка берілістерінде қолданылады. Трапециялы бұранда станоктардың жүріс винттерінде, супорттарында, яғни олар күш пен жүріс беретін механизмдерде жиі кездеседі. Трапециялы бұрандаларда үйкеліс аз болады, оңай дайындалады және олар анағұрлым төзімді келеді. Диаметрі 8-ден 640 мм-ге дейінгі трапециялы бұрандалар стандартталған. СТ СЭВ 838-78 бойынша мұндай бұрандалар бұлай белгіленеді. Тr 8010—мұндағы соңғы саны қадамын көрсетеді. Олардың профиль бұрышы 300 . Солға бұрылатын бұрандалар белгісі Tr 406ZH, ал көп кірмелі бұранда Тr 408 (Р4) болып белгіленеді, екі кірмелі, қадамы Р=4. Конусты бұранда. Конусты бұрандалар көбінесе трубаларды жалғастырғанда қолданылады. Өйткені олар тығыздықты жақсы қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, жоғары қысым әсер ететін трубалар конусты бұранда арқылы қосылады. Мемлекеттік стандарт бойынша конусты бұранданың eкі түрі бар: конустылығы 1 : 16 және дюймдік бұрандалар. Мемлекеттік стандарт СТ СЭВ 304-76 бойынша конусты бұранданың профилі трубалы цилиндрлі бұрандаға сәйкес, профильдің бұрышы 550 болып келеді . Жоғарыда айтылған конусты бұрандадан басқа мұнай өнеркәсібінде қолданылатын конусты бұрандалар да стандартталған. Бұранда қадамын мына формуладан табамыз: P=P`cos , мұндағы  — конус бұрышының жартысы. Конусты бұрандалар МК—сыртқы, M— ішкі, ал қиылысқан жерінде М/МК 201,5 болып белгіленеді. Tipeк бұрандасы. Бұл бұранда күш біp жаққа бағытталған жүк винттерінде қолданылады. Мысалы, винтті престерде, домкраттарда, ілгіштерде пайдаланылады. Пайдалы әсер коэффициентін жоғарылату үшін профильдің еңкіш бұрышын 300 eтіп аламыз. Соңғы кезде күш кернеуінің концентрациясын азайту үшін тірек бұрандасының жаңа түрлері ұсынылып жүр. Tipeк бұрандалары МЕСТ 10177-62 бойынша сызбада былай бeхгілeíeді: S 70  10. Жұмыр бұранда. Бұл бұранда негізінен үлкен динамикалық күш әсер ететін винттерде, сондай-ақ көбінесе жиі бұралып алынатын өрт және гидравликалық арматураларда кеңінен қолданылады. Сонымен біpгe электр лампасының патронында, противогаздарда және т. б. пайдаланылады. Профиль бұрышы 300 -қа тең. Трубалы бұрандалардың қадамы дюймді бұрандадан майда келеді. СТ СЭВ 1157-78 стандартта трубалы бұранда үшін дюймдік өлшемдер қолданылады. Трубалы бұрандалардың диаметрі үшін трубаның ішкі диаметрі қабылданған. Трубалы бұрандалардың профилі қосылыстың тығыздығын қамтамасыз ету үшін жұмыр, майда қадамды етіп дайындалады(ГОСТ6357-80). Винт жұптарының теориясы Жоғарыда баяндалғандай, бұранда сызығын жазсақ көлбеу жазықтық пайда болады, ал гайканы жазықтықта сырғитын дене ретінде қарауға болады (8.5-сурет). Суреттегі Fa— винтке ось бойымен әсер ететін күш;   бұранданың көтерілу бұрышы;  — үйкеліс бұрышы; Сонда гайкаға екі күш: гайканы бұрау күші және гайка тартылғанда пайда болатын осьтік күші әсер етеді. Гайканы біp айналдырып бұрағанда, гайка көлбеу жазыктықпен жылжып, біp аралыққа көтеріледі. Осыған орай, механика заңы бойынша (үйкеліcті есептемесек) істелген жұмыс пен пайдалы жұмыс біp-біpiнe тең болады: Fa dop  Ft P1 , (8.1) мұндағы dop — бұранданың орташа диаметрі; Рh — бұранда жүpici; біp кірмелі бұрандалар үшін Рh = P. P1 =P=dop tg , P — бұранда қадамы. Ft dop  Fdop  tg , Ft = Fa tg  (8.2) Бұранданы бұрағанда екі түрлі кедергі кездеседі: бұранданың өзінде кездесетін кедергі және гайканың табанында пайда болатын кедергі. Олай болса, тарту моменті бұранда мен табанындағы моменттердің қосындысына тең болады (2-сурет) T  Tá  TT . Бұрандадағы момент үйкеліс күшін есептегенде былай табылады: T F   d F d á  t  a  op tg 2 2 2   , (8.3) мұндағы  - үйкеліс бұрышы. Үйкеліс бұрышы үйкеліс коэффициенті арқылы табылады  = arctg f, f— бұрандадағы үйкеліс коэффициенті. Гайка табанындағы үйкеліс моменті. Гайканың және оның қалпақшасының жанасу бетін шамамен шеңбер ретінде қарауға болады. Сонда кілт қамтитын диаметрді шеңбер бетінің сыртқы диаметріне тең деп, ал винт енетін тесіктің диаметрін ішкі диаметрге тең деп қарауға болады . Егер Fa күші тіpeк бетіне бірқалыпты тарайды деп есептесек, онда   q T   4 1 2 2 F  D d , (8.4) D1—кілттің диаметрі; dT— винт кіpeтін тecіктің диаметрі; q — меншікті қысым. Сонда гайка табанындағы момент былай анықталады: T d f d D T ò   2 q 2 2   . / / Ал үйкеліс моменті T F f D d D d a ò T T    3  1 3 3 1 2 2 . (8.5) Орташа диаметрді техникалық есептеуде былай да алуға болады: d D d ' op ò  1  2 . Егер осы формуламен есептесек, винт басынын немесе гайканың табанындағы момент барлық жұмсалған моменттің жартысына тең болады. Ал барлық тартылу моменті: T F   d f d d  a         2 2 2 tg op   ' . (8.6) Егер орташа есеппен алғанда d2 = 0,9d, d'op = l,2d, T = 0,2Fa d және кілттің ұзындығы 14d болса, онда біз көрсетілген формула бойынша күштен 70...100 есе ұтамыз. Сондықтан бұранда қосылысы техникада көп қолданылады. Бұрандалардың пайдалы әсер коэффициенті. Пайдалы әсер коэффициенті деп винттегі пайдалы жұмыстың (Fa p) істелген (Ft dop) жұмысқа қатынасын айтады:                    F p F d F F d a t a 2 a 2 2 d tg tg tg t g . (8.7) Егер винттің табанындағы үйкелісті есепке алсақ          tg tg op f d d ' 2 , (8.8) ал кepі бұраған кезде        tg  tg . (8.9) Гайканы немесе винттің қалпақшасын кepі бұрауға қажетті момент бұранда моментіне шамалас, тек қана момент пен үйкеліc күшінің бағыты кері өзгереді. Онда өздігінен тежелу шарты мынаған тең болады: T F   d f d d          2 2 2 tg op   ' ; TT  0 (8.10) Егер бұранда үшін гайканың табанындағы үйкелісті есепке алмасақ: T F   d   2 2 tg   . Егер  Дәріс 15Шпонкалы және шлицті қосылыс Шпонкалы, шлицті қосылыстар бір бөлшекпен екінші бөлшекті қосу және айналу моментін беру үшін қолданылады. Ондай бөлшектерге шкив, тісті дөңгелек, муфта, маховик, жұдырықша және тағы басқалар жатады. Осы қосылыстарда айналыс моменті біліктен тісті дөңгелекке кері берілуі мүмкін. Негізінде шпонкалар сына тәрізді және призмалы шпонка болып екіге бөлінеді, соған сәйкес шпонкалы қосылыстар тығыз немесе бос қосылуы мүмкін. Сына тәрізді шпонкалар күшпен қондырылады, сондықтан бөлшектер арасында күш кернеуі пайда болады. Ал призмалы шпонкалар болса, олар күш кернеуінсіз қондырылады. Шпонка қосылыстарының өлшемдері стандартталған және олар СТ СЭВ 189-75 стандарты бойынша біліктің диаметрі арқылы анықталады. Призмалы шпонкалы қосылыстар Призмалы шпонкалар кернеусіз қосылысқа жатады, сондықтан олардың жоғарғы бетінде саңылау қалдырылады және айналу моменті біліктен күпшекке шпонканың бүйір қабырғасы арқылы беріледі. Сол себепті шпонканың бүйір қабырғасында жаншылу кернеуі мен шпонкалы қимасында қиылу кернеуі пайда болады. Ал кернеу шамасын төмендегіше табуға болады: (8.7- суретте)     (8.13) 2 (8.12) 4         bld T hld T к ж ш ж ш мұндағы h-шпонканың биіктігі; d- біліктің диаметрі; b- шпонканың ені; l- шпонканың жұмыс істеу ұзындығы;  жш - жаншылу кернеуі. Шпонканың ені мен биіктігінің өлшемдері қиылу беріктігіне есептеу арқылы табылып, стандартталған. Сондықтанпризмалы шпонкаларды тек жаншылу кернеуіне есептеуге, сондай-ақ мұндай қосылыстарды жылжымалы етіп жасауға болады. Бірақ үйкеліс күшінің әсерінен күпшек жылжитын болса,онда шпонканың өзі де орнынан қозғалуы мүмкін, сондықтан шпонканы білікке бұранда арқылы бекітеді. (8.8, а-суретте) Kейбір жылжымалы қосылыстарды күпшекке бекітілген қысқа шпонкалар қолданылады. (8.8, бсуретте) 8.7-сурет. Призмалы шпонка. 8.8-сурет. Жылжымалы призмалы шпонка. Шлицті қосылыстар Шлицті қосылыстар деп күпшектің ішкі бетіндегі тістерінің дәл сол пішіндес етіп жасалған білік бетіндегі ойықтарына отырғызған қосылысты айтады. Басқаша айтқанда, оларды көп шпонкалы қосылыс түрінде қарастыруға болады. Шлицті қосылыстардың шпонкалы қосылыстарға қарағанда көптеген артықшылығы бар. Біріншіден, шлицті қосылыс шпонкалы қосылыстан берік келеді, сондықтан ол ауыр жүк түсетін қосылыстарда қолданылады. Екіншіден, біліктерге отырғызылған бөлшектер ось бойымен еркін қозғала алады. Мысалы, беріліс қорабындағы тісті дөңгелектер т.б. Сонымен қатар олардың кемшіліктері де бар. Атап айтқанда: 1. Ось бойымен бағытталған күштерді қабылдай алмайды. 2. Тістердің бірдей дәлдікте жасалмауынан әсер етуші күштер шлицтердің барлығына бірдей таралмайды. Негізгі әдебиеттер: 259-82;86-91 Қосымша әдебиеттер : 2027-45;70-85 Бақылау сұрақтар : 1. Қосылыстардың классификациясы, түрі, қойлатын талаптары. 2. Винтік жұптың өздігінентепселенуі әр кезде керек пе жүктеу 87,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз