18
Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы
КТМАС судьяларының қылмыстық, әкімшілік және азаматтық
істерді қарау жиілігі (Қайнар көзі: интернет-сауалнама)
Кесте 2.
әкімшілік істерден құралады және қылмыстық
істердің үлесі аз.
Кесте 2-де көрсетілгендей, КТМАС судьяларының,
яғни жауап берушілердің жартысынан көбі азаматтық
және әкімшілік істерді күніге қарайды. КТМАС
судьяларының, яғни жауап берушілердің 82%-ы
азаматтық және әкімшілік істерді күніге немесе ең
болмаса аптасына бір рет қарайды
23
. Тек қана КТМАС
судьяларының, яғни жауап берушілердің 6,5%-ы
кәмелетке толмаған баланың қылмысы бойынша
қылмыстық істі күніге; 42%-ға жуығы дәл осындай істің
түрін ең болмаса айына бір рет, бір реттен аз немесе
мүлде қарастармайды. КТМАС-та кәмелетке толмаған
балалар-жәбірленушілерге қатысты қылмыстық істер
тіпті аз қарастырылады.
4.1. АЗАМАТТЫҚ ІСТЕР
1999 жылғы Азаматтық іс жүргізу кодексінің
(түзелтулер енгізілген) (Азаматтық іс жүргізу кодексі)
30(1-3) бабына сәйкес
24
, КТМАС келесідей даулар
бойынша азаматтық юристикцияға ие:
• Баланың мекен-жайын және баламен сөйлесу
ережесі туралы;
• Ата-ана құқығынан айыру (шектеу) және қалпына
келтіру туралы;
• Бала асырап алу туралы;
• Бала асырап алудың күшін жою туралы;
23
Жауап беруші КТМАС судьяларының 80,6% және 83,9%,
сәйкесінше.
24
Осы Есеп үшін біз 1999 жылы толықтырулар енгізілген Азаматтық
іс жүргізу кодексінің ағылшынша аудармасына жүгіндік.
Мәліметтер 15 мамыр 2014 жылы мына сайттан алынды http://
adilet.zan.kz/eng/docs/K990000411.
• Кәмелетке толмаған балаларды арнайы білім
беру ұйымдары немесе ерекше ұстау режимі бар
ұйымдарына жолдау туралы;
• ҚР неке және отбасы заңнамасына сәйкес, кәмелетке
толмағандарға қамқорлық және қорғаншылық (па-
тронат) туралы.
Осы зерттеу барысында бақыланған азаматтық
істердің кең таралған түрі ата-ана құқығынан айыруға
байланысты
25
. 41,4% бақыланған азаматтық істер
ата-ана құқығынан айыруға байланысты; одан кейін
баланың мекен-жайына қатысты істер (31,0%) және
баламен сөйлесу ережесін анықтауға қатысты істер
26
.
Кесте 3–те мониторинг жүргізілген азаматтық істердің
түрлері туралы толық ақпарат берілген
27
.
КТМАС-та азаматтық істерге тартылған кәмелетке
толмағандар төмендегі Кесте 4-те көрсетілген жас
топтарына түседі:
28
25
Барлық КТМАС-та қаралған азаматтық істердің жалпы саны мен
түрлеріне қатысты сандық мәліметтерге қол жеткіху мүмкін бол-
мады.
26
Сот тыңдалымдарын бақылауға арналған бақылау парақтары
зерттеушілерден сот тыңдалымдарын келесі категориялардың
біріне жатқызуды талап етті: балаларды бағу үшін төлем; ата-
ана құқығын шектеу; ата-ана құқығынан айыру; кәмелетке
толмағандарға қамқоршылық және қорғаншылық; баланың ме-
кен-жайын анықтау; баламен қарым-қатынастың ережесі; асы-
рап алу; басқалар (зерттеуші көрсету керек). Жалпы алғанда 29
азаматтық іс тыңдалымдарына бақылау жүргізілді.
27
Өтінеміз, сот тыңдалымдарына жүргізілген бақылаулар өкілдік
іріктеу мақсатын басымдық деп таппады, сол үшін бұл мәліметтер
таңдалып алынған КТМАС-тар, жылпы Қазақстандағы КТМАС-тар
үшін өкілдік емес болуы мүмкін екеніне назар аударыңыз.
28
Сол жерде
Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы
19
КТМАС-дағы азаматтық істердің пайызы
(Қайнар көзі: сот тыңдалымын бақылау)
Азаматтық істерге қатысушы
кәмелетке толмағандардың жасы
Кесте 3.
Кесте 4.
Азаматтық істер бойынша осы зерттеу үшін
жүргізілген тыңдауларда балалардың 36,1% алты
жасқа дейінгі балалар, 6-11 жас аралығындағы ба-
лалар 22,2% және 12-17 жас аралығындағы бала-
лар 30,6%-ды құрайды
29
. Азаматтық іс бойынша іс
жүргізуге қатысқан кәмелетке толмағандар санының
38,9%-ы қыздар, 61,1% – ы ұл балалар (төмендегі Кес-
те 5-ке қараңыз).
Бақылау жүргізілген азаматтық істердің көбісінде
арызданушы болып баланың ата-анасы табылады. Кес-
те 6 осы зерттеу үшін бақыланған азаматтық істердің
арыз беруші категориясы бойынша толық мәліметін
29
Қайнар көзі: Таңдалып алынған КТМАС-тарда азаматтық
істер бойынша жүргізілген бақылаулар. Жалпы алғанда 29
азаматтық іс тыңдалымдарына бақылау жүргізілді. Өтінеміз,
сот тыңдалымдарына жүргізілген бақылаулар өкілдік іріктеу
мақсатын басымдық деп таппады, сол үшін бұл мәліметтер
таңдалып алынған КТМАС-тар, жылпы Қазақстандағы КТМАС-тар
үшін өкілдік емес болуы мүмкін екеніне назар аударыңыз.
береді
30
.
Осыған ұқсас нәтижелер ҚР Бас прокуратурасы
Құқықтық статистика және арнайы есеп комитетінен
алынған статистикалық талдаудың нәтижесінде
ортаға шықты. Ол жерде КТМАС-тың қарайтын
азаматтық істерінің көбісі мемлекеттік органдардың
бастамасымен келіп түскен істерге (баланы қорғау
бойынша) қатысты емес, келіп түскен шағымдарға
қатысты. 2013 жылы КТМАС-қа 8832 шағым 114
іспен салыстырғанда келіп түскен
31
. Ал 2012 жылы
КТМАС-қа 4751 шағым 67 іспен салыстырғанда келіп
түскен
32
. 2011 жылы болса, 872 шағым және барлығы
30
Өтінеміз, сот тыңдалымдарына жүргізілген бақылаулар өкілдік
іріктеу мақсатын басымдық деп таппады, сол үшін бұл мәліметтер
таңдалып алынған КТМАС-тар, жылпы Қазақстандағы КТМАС-тар
үшін өкілдік емес болуы мүмкін екеніне назар аударыңыз.
31
Айна Шорманбаева. Бас прокуратураның жіберген кәмелетке
толмағандарға қатысты істер бойынша статистикаға талдау, 9
қаңтар 2015 ж., 19-20 бб.
32
Сол қайнар көзден.
