Қазақстан республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылғАН

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

23

КТМАС-да әкімшілік іс 

жүргізудің мәні

Кесте 7. 

түсіндіреді, сондай-ақ осындай әрекеттен қалай және 

неге аулақ болу керек екенін де айтады

58

. Кей кезде 

судья  жауап  берушіні  әкімшілік  жауапкершіліктен 

босатуы  мүмкін,  егер  құқық  бұзушылық  ұсақ  бо-

лып  саналса

59

.  Көп  жағдайда  судья  жауап  берушіні 

құқық  бұзғаны  үшін  жазаға  тартады,  ең  алдымен 

оның  ата-анасы/қамқоршысына  айыппұл  сала-

ды

60

.  Кейбір  жауап  берушілер,  яғни  КТМАС  судьяла-

ры  салынған  айыппұлдың  ата-аналар  мен/немесе 

балалардың  құқық  бұзушылықтан  келешекте  аулақ 

болу  мақсатында  қолданылатынын,  сонымен  қатар 

ата-анасының/қамқоршысының  баласына  жақсы 

қамқор  көрсетуін  ықпал  болатынын  айтады

61

. 

Алайда  кәмелетке  толмағандардың  әрекеті  мен 

құқық  бұзушылығы  үшін  ата-аналарына  салынған 

айыппұлдар  балалардың  қоғамға  қарсы  мінез-

құлықтарын тоқтатпайды. КТМАС-тың кейбір судьяла-

ры мойындағанындай, аталмыш құқық бұзушылықтар 

отбасында 

қалыптасқан 

терең 

мәселелердің 

нәтижесі және ата-аналарына салынған айыппұлдар 

айтарлықтай өзгерістерге әкелуі екі талай:

«Қалай  ойлайсыз,  егер  ата-ана/қамқоршы  әкімшілік 

құқық  бұзушылыққа  тартылса,  бұл  оның  келешекте 

баласына жақсы қарауын қамтамасыз етеді ме?» 

«Кейбір жағдайларда «иә», бірақ кейбір жағдайларда 

58

  Іріктеліп  алынған  КТМАС-тарда  қаралған  әкімшілік  істерге 

жүргізілген бақылаулар негізінде.

59

  Астана қ. КТМАС-та әкімшілік іс тыңдауы, 6 тамыз 2014 жыл.

60

  Қараңыз, мысал, Әкімшілік құқық бұзушылықтар кодексі № 155 

(2001  ж.),  өзгерістерімен,  111,  336(1-1)  және  336-4(2)  баптары 

(осы есеп алдыңғы кодекске жүгінеді, өйткені зерттеу алдыңғы 

кодекстің  жұмыс  кезеңінде  жүргізілді),  әкімшілік  істерге 

жүргізілген бақылаулардың нәтижелері мен судьялармен болған 

Жекелеген сұхбаттар.

61

  Қараңыз, мысалы, КТМАС судьясымен болған Жекелеген сұхбат 

[қала/өңір туралы ақпарат алынып тасталды], 2014 жыл.

[бұл] қайталанатын [мәселе] болған соң, полиция ба-

ланы арнайы білім беру мекемесіне жіберуге өтініш 

білдіреді»

62

. 

«Бұл олардың әлеуметтік жағдайларына байланысты. 

Егер ата-анасы нашақор болса, онда олардан мінез-

құлықтарының түзеліп кетуін күту қиын. Егер «жақсы 

отбасы» болса, онда мүмкіндік бар және олар бұл іс 

үшін ұялуы мүмкін.»

63

. 

«Бұл  кәмелетке толмаған  баланың  келешекте  құқық 

бұзбауына негіз бола алады ма?

 

«Ия, [бірақ] бір жаза жетпейді – бұны шешуге арналған 

кешенді әдіс қажет»

64

.

Әкімшілік 

істерге 

қатысқан 

ата-аналардың 

комментарийлері  балалардың  жасаған  құқық 

бұзушылығы  үшін  алынған  айыппұлдар  ата-ана 

міндетін  жақсартуға  негіз  болуы  екі  талай,  әсіресе 

егер отбасы материалдық жағынан аз қамтылған бол-

са.  Кей  жағдайда  айыппұл  мәселені  өршіктіріп  ала-

ды. Ата-ананың айыппұлды төлеуге ақшасы жоқ. Бұл 

олардың өз баласына деген қарым-қатынасына кері 

әсерін тигізеді

65

. 

Ата-анаға/қамқоршыға  айыппұл  төлетуден  бөлек, 

кәмелетке  толмағандар  үшін,  егер  олар  әкімшілік 

жауапкершілікке  тартылуға  жастары  жетпеген 

жағдайда,  шара  қолданылуы  мүмкін.  Берілген 

жауаптарға  сәйкес,  Азаматтық  кодекстің  31-1  бабы 

бойынша  КТМАС-тың  балаларды  арнайы  білім  беру 

62

  КТМАС судьясымен болған Жекелеген сұхбат [қала/өңір туралы 

ақпарат алынып тасталды], 2014 жыл.

63

  КТМАС судьясымен болған Жекелеген сұхбат [қала/өңір туралы 

ақпарат алынып тасталды], 2014 жыл.

64

  КТМАС судьясымен болған Жекелеген сұхбат [қала/өңір туралы 

ақпарат алынып тасталды], 2014 жыл.

65

  Әкімшілік істегеі ата-ана, Семей қ. КТМАС, тамыз 2014 жыл.

24

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

ұйымдарына  орналастыру  жөніндегі  азаматтық-

құқықтық  құзыреттері  кәмелетке  толмағандардың 

мінез-құлқына  қатысты  мәселелер  мен  әкімшілік 

істерді шешудің бірыңғай механизмі болып табылады. 

«Қамқоршылық және қорғаншылық органдары» мен 

«ішкі істер органдары» КТМАС-қа кәмелетке толмаған 

баланы 

девиантты 

мінез-құлықты 

балаларға 

арналған  арнайы  мектепке  немесе  еркеше  ұстау 

режимі  бар  мекемесіне  орналастыру  үшін  өтініш 

білдіре алады

66

. Практика жүзінде қамқоршылық мен 

қорғаншылық  органдары,  полиция  және  мектеп  пен 

балабақшаны  қосқанда  басқа  да  мемлекеттік  ор-

гандар  осы  құзыретті  пайдалана  алады,  яғни  бала-

ны «девиантты мінез-құлықты» деп аталатын жабық 

мекемелерге  жіберуге  өтініш  хат  жолдай  алады

67

. 

Алайда  осындай  сот  істеріне  қатысатын  балаларға 

берілген мінездемеге қарасақ, осы балалар зорлық-

зомбылыққа ұшырау қаупі бар, қамқор мен көмекке 

мұқтаж,  заңға  қайшы  әрекетке түсу  қаупі  бар  және/

немесе  психологиялық  мәселелері  бар  балалар  бо-

лып табылады: 

«[Ол  қыз]  ылғи  мектеп  ережесін  бұзады,  мектеп 

мұғалімдерімен  сөйлескенде  дөрекілік  танытады, 

әлсіздерге  күш  қолдануы  мүмкін.  Ол  балалар  үйіне 

2002  жылы  орналастырылды,  оның  анасы  ылғи 

ішімдік ішетін… оңалту жұмыстары [жүргізілді], бірақ 

оған қарамастан ол қажетті нәтиже көрсетпеді. Оның 

мінез-құлқы  Кәмелетке  толмағандар  жөніндегі  ко-

миссияда  қаралды.  Нәтижесінде  оны  девиантты 

мінез-құлықты  балаларға  арналған  арнайы  мектеп-

ке жіберу шешімі қабылданды… [кәмелетке толмаған 

қыз] мектептен бернеше рет қашқан...»

68

. 

«Егер  кәмелетке  толмағандар  қашатын  болса,  біз 

әрқашан өз күшімізбен тоқтатуға тырысамыз.  Алайда 

бір [кәмелетке толмаған қыз] балалар үйінен қашып, 

бір күн мектепке қайтып келмеді. Жергілікті инспек-

торлар  оны  көшеде  қаңғып  жүрген  жерінен  тауып 

ала  алып,  бізге  қайтарды…  ол  [кәмелетке  толмаған 

қыз] өзінің ағасымен бірге бір сыныпта оқиды. Ағасы 

оған  жақсы  қарайды,  кейде  тіпті  өз  ағасын  ұруына 

қарамастан.  Біз  ол  қызға  психологиялық  көмек 

қажет деп ойладық. Ол балаларды ұстап, қолдарынан 

қайырып, ұруы мүмкін».

 Сот әкімшілік істерге көп уақытын жұмсайды. Бұл оның 

уақытын  өте  тиімді  пайдаланғанын  көрсетуі  екі  та-

лай. Осы зерттеу үшін бақылау жүргізілген әкімшілік 

істер кәмелетке толмаған балалардың қоғамға қарсы 

мінез-құлқының  отбасы  өміріндегі  жағдайға,  оқуға 

деген мүмкіндіктерінің болмауына, нашақорлық және 

басқа да тиым салынған заттарды пайдалануларына 

немесе  психологиялық  мәселелерінің  бар  болуы-

на  байланысты  екенін  құптайды.  Бұл  мәселелердің 

66

  ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі, 308-1(1) бабы.

67

  Аймақтық  сарапшы,  сот  үдерісіне  бақылау  [қала/өңір  туралы 

ақпарат алынып тасталды], КТМАС, 2 қыркүйек 2014 жыл.

68

  Республикалық  сарапшы,  қамқоршылық  және  қорғаншылық 

органдары  өкілінің  өтініші  бойынша  болған  сот  үдерісіне 

жүргізілген бақылаудың таспасы [қала/өңір туралы ақпарат алы-

нып тасталды], КТМАС, 2 қыркүйек 2014 жыл.

барлығы соттың әкімшілік іс жүргізу шеңберінде ғана 

шешілуі мүмкін емес. Аталмыш мәселелер әлеуметтік 

қызметкерлер  мен  әлеуметтік  қызметтің  қатысуын 

талап етеді. КТМАС-тың осыған қатысты юрисдикция-

сын қайта қарауға назар аударған жөн. Егер әкімшілік 

істердің кейбір түрі, оның ішінде балаларына қарауға 

мүмкіндіктері жоқ ата-аналарға қатысты істер тікелей 

сотқа  емес,  қамқоршылық  және  қорғаншылық  ор-

гандарына  немесе  қоғамға  қарсы  мінез-құлықпен 

айналысатын  соттық  емес  бағдарламаларға  берілсе, 

тиімдірек болуы мүмкін. Алайда кәмелетке толмаған 

баланы арнайы девиантты мінез-құлықты балаларға 

арналған  мектепке  жіберу  жөніндегі  кез  келген 

шешім,  бұрынғысынша  соттың  шешімін  талап  етуі 

тиіс. Соттың шешімін алу баланың құқығын қорғайды 

және ол сақталуы тиіс. 

4.3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР 

Кәмелетке 

толмағандардың 

істері 

жөніндегі 

мамандандырылған  ауданаралық  соттар  (КТМАС) 

қылмыстық  істер  жөніндегі  мамандандырылған 

ауданаралық  сот  (аса  ауыр  қылмысқа  бойынша), 

қылмыстық  істер  жөніндегі  мамандандырылған 

ауданаралық  әскери  соты  мен  гарнизондардың 

әскери  сотына

69

  қарасты  юрисдикцияға  жататын 

істерден басқа қылмыстық құқықтық бұзушылықпен 

айыпталушы  және  қылмыстық  жауапкершіктің 

ең  төменгі  жасына  толған  (18  жасқа  дейінгілер) 

кәмелетке толмағандарға қатысты істерді

70

  қарайды.  

Бұдан  басқа,  КТМАС  ересек  айыпталушылардың 

қатысуымен  болған  төмендегі  жағдайлар  бойынша 

қылмыстық істерді де қарайды: 

•  

Құрамында  ең  аз  бір  кәмелетке  толмаған 

адам  бар  қылмыстық  істер  және  іс  жүргізуді  бөлу 

мүмкін  емес  жағдайда  (аса  ауыр  қылмыстан  неме-

се  қылмыстық  істер  жөніндегі  мамандандырылған 

ауданаралық  әскери  соты  мен  гарнизонның  әскери 

соты астындағы юрисдикциядан басқа)

71

.

Балаларға қарсы жасалған кейбір қылмыстар: 

• 

Кәмелетке  толмаған  адамның  денсаулығына 

қасақана ауыр зиян келтіру (жәбірленушінің өліміне 

жол  ашпаған  және  қылмыстық  топ  тарапынан 

жасалмаған)

 72

• 

Кәмелетке  толмаған  адамның  денсаулығына 

ауырлығы орташа зиян келтіру

73

;

69

  2014 жылғы Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 307 және 308 баптар; 

қылмыстық  істер  жөніндегі  мамандандырылған  ауданаралық 

соттардың, мамандандырылған әскери соттар мен гарнизондық 

әскери  соттардың  юрисдикциясына  түсетін  істер  осы  талдауда 

қарастырылмайды.

70

  14  жас  2014  жылғы  Қылмыстық  кодекстің  15(2)  бабын-

да  көрсетілген  кейбір  қылмыстар  үшін;  16  жас  2014  жылғы 

Қылмыстық  кодекстің  15  (1)-(2)  бабында  көрсетілген  барлық 

қылмыстар үшін.

71

  2014 жылғы Қылмыстық кодекс, 315 бабы.

72

  2014  жылғы  Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексі,  307  (2)  бабы;  2014 

жылғы Қылмыстық кодекс, 106 бабы (11 тармағы) бабы.

73

  2014  жылғы  Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексі,  307  (2)  бабы;  2014