261
7. Білім беру құралдарының мазмұны
мен жасалуын анықтауға
қажетті білім беру облысының ұғымы жүйесін түзету мен анықтау,
концептуалды қосымшалардың жасалуы.
Құрастырылған тезаурустар келесі білім беру облысы
құрылымының құрастырылуына жəне білім берудегі мультиме-
диа ресурстарды құрастыру мақсатында жасалуға арналған өзіндік
шикізат көзі болу керек.
Тезаурусты көрнекі түрде кесте түрінде көрсетуге болады,
бұл жерде t
i
–білім
беру облысының ұғымы, ал v
i
– логикалық бай-
ланыс.
3-кесте. Білім беру облысындағы тезаурусты кесте түрінде ұсыну
t
1
t
2
t
3
...
t
n
t
1
v
1
...
t
2
...
v
3
t
3
...
v
4
...
...
...
...
...
...
t
n
v
2
...
v
i
байланысын анықтау қағидасы əр түрлі болуы мүмкін. Іс-
тəжірибеге барынша жақындатылған мағынааралық байланыстың
қалыптастырылу жүйесінің тəсілдерін қарастырайық. Жеке алғанда
мағынааралық байланыстың құрылымдық жəне семантикалық
бірізділігі белгілі.
Құрылымдық байланысқа «бөлігі болу», «ие болу», «түр тармақ
болу», «тұру» жəне т.б. байланыстардың анықтамасы жатады.
Педагогикалық мағынаға ие семантикалық байланысқа «жалпы-
лау», «нақтылау», «ұқсастық», «анықтау», «жеңiлдету», «ауытқу»
жəне «түзету» қағиадалары бойынша
постулаттанған байланыстар
жатады.
Байланыстың тағы екі түріне сəйкес құрастырылған
мағынааралық байланыстар бар: «мирасқор болу» (немесе «ата-ба-
ба болу») жəне «негізгі болу (немесе «көкейкесті болу «Мирасқор
болу» қатынасының сипатында «конкретизация» немесе «анықтау»
түріндегі қатынас таңдалуы мүмкін.
Пəндік жəне білім беруші облыстағы тезаурусты жобалауда
мультимедиа құралдарды мазмұнды толықтыру құрылымымен қатар
262
өзі жасаушы сипатында таңдалатын қатынастардың бірі. Егер негізгі
қатынас болып «ата-баба-мирасқор» таңдалса,
онда тезаурус жалпы
түсінік орналасқан жоғарғы деңгейдегі жіктеуді ұсынады. Бұндай
ұғым жүйесі мен байланыс жүйесінің мысалы ретінде жануарлар
мен өсімдіктердің биологиялық жіктелуі немесе жалпы білім беру
ортасында жиі қолданылатын химиялық элементтердің деңгейлік
жіктелуін қарастыруға болады.
Егер өзіндік жасаушы сипатында «көкейкесті-негізгі» қатынасы
таңдалған жағдайда тезаурус күрделі объект немесе үдерістің
деңгейлік
сипатын көрсетеді, ал оның жоғарғы деңгейлері өте күрделі
объектілерге (құрылымдық немесе идеялық) сəйкес келеді. Мысал
ретінде техникалық құрылғылардың (корабль, авто қозғалтқыш,
компьютер) деңгейлес сипаттамасын немесе мектеп курсындағы ма-
тематика есептерін шешудегі иерархиялық мақсаттарды (əрекеттер,
біліктер) алсақ болады.
Білім беру облысының тезаурусын құрастыруда жəне оның
мультимедиа-ресурстарды жасауда қолданылуда өзіндік жасау
қатынасын таңдау жалпы білім беру жүйесіндегі оқу үдерісінде
оның кезекті қолданылу мақсаты, формасы мен контекстімен
анықталады.
Тезаурустың анықтылығы үшін берілген кесте шын мəнінде t
i
төбесі
бар граф, ал v
i
-дің а элементтері оның қабырғалары на сəйкес
келеді. Граф дегеніміз көптеген төбелер-терминдер мен көптеген
байланыстар-төбелер арасындағы байланыстар. Бірақ тəжірибе
көрсеткендей айнымалылары бар графтар (графта қабырғалары
бойынша төбесінен өзіне дейінгі жолдар) тезаурустың электрондық
нобайларын жасауға, олардың құрастырылуына, тіпті мультимедиа
құралдардың жасалуына арналған мінсіз құрылым емес.
Берілген
мəселенің шешілуі алдыңғы граф-тезаурустағы айнымалылардың
жойылуы есебінде арнайы ішкі графтардың қолданылуы арқылы
іске асады.
Граф түсінігі тезаурус сипаттамасына көбірек сəйкес келетіні
анық. Бұл анықтаманы нақтылау үшін информатика курсындағы
жалпы білім берудегі кейбір түсініктердің қарапайым графтық
ұсынылуы мысалын келтіруге тырысамыз. Бұндай түсініктер
сипаты-
на «Ақпарат». «Визуалді ақпарат», «Дыбыс», «Мəтін», «Графикалық
бейне», «Компьютер», «Алгоритм», «Берілгендер», «Бағдарламалау
тілі» жатсын. Олардың байланысуының берілген əдістері суретте
көрсетілген графты тудыруы əбден мүмкін.
263
Ақпарат
Визуалді
ақпарат
Берілгендер
Бағдарламалау
тілі
Дыбыс
Алгоритм
Графикалық
бейне
Компьютер
Мәтін
3-сурет. Информатика курсының жалпы білім беру түсінігінің граф
түрінде ұсынылуы
Мектеп математикасының негізгі түсінігін көрсететін графтың
басқа мысалы келесі кестеде көрсетілген. Ол жерде мындай
түсініктердің өзара байланысы көрсетілген: “Сандық мағыналар”,
“Арифметикалық ұғымдар”, “Қарапайым бөлшектер”, “Нату-
рал сандар”, “Бүтін сандар”, “Ондық бөлшектер”, “Қосу”, “Ше-
геру”, “Бөлу”, “Көбейту”. Əрине құрылымның басқа белгілеріне
негізделген түсініктердің берілгендерін
байланыстыратын басқа да
құрылымның құрастырылуы мүмкін.
Білім беру облысы мазмұнының граф түрінде ұсынылуы
оқу мазмұнын жасаумен айналысатын мамандарға арналған
түсініктердің байланысы туралы кең көлемді ақпарат бере алады.
Берілген ақпараттық құрылым граф түсінігінде бар конкретизация
жолымен сол немесе одан да басқа мультимедиа ресурстарға оңай
ауысатын, сонымен қатар түсіндіру, тапсырма, тест, тəжірибелік
тапсырмалар жəне т.б. түріндегі оқу материалына сəйкес келетін
төбелердің толықтырылуымен жақсы негіз немесе «қаңқа»
бола ала-
ды.
