264
Сандық
мағыналар
Натурал
сандар
Арифметикалық ұғымдар
Шегеру
Ондық бөлшектер
Көбейту
Қарапайым
бөлшектер
Қосу
Бүтін
сандар
Бөлу
4-сурет. Мектеп математика курсы түсінігінің граф түрінде
ұсынылуы
Графта айнымалылардың бар болуы оның өңделуін, соны-
мен қатар түсінігін қатты күрделендіреді. Айнымалылар граф
құрылымын құртады, «жалпыдан» «жекеге» жəне «қарапайымнан»
«күрделіге» өту туралы бұрын құрылған стереотиптерді бөледі, ал
бұл қағидалар оқу үдерісінің əдістемесі негізінде дəстүрлі түрде
жатыр. Айнымалылардың оқу мазмұнында немесе оқу мульти-
медиа құралында болуы кейбір түсініктерді оның анықтамасына
сүйенбей меңгеруді бастай отырып жəне одан кейінгі түсініктерді
меңгере отырып, оқушы оқып кеткен материалына қайта оралуына
əкеліп соғуы мүмкін. Бұндай жағдайда оқу материалын мазмұндау
логикасының бар болуы туралы жалғыз сұрақ туындайды. Одан
басқа циклдарға ие графтар
ереше бойынша өңделуге нашар
беріледі. Барлық төбелерді кезегімен қарастырумен байланысты
ақпараттық құрылымның элементарлық аралауы бұндай жағдайда
қатты қиындатылған.
Айнымалылардың жойылуына алып келетін графтарды
өзгертудің бірнеше əдістері бар. Олардың қатарында мардым-
сыз байланыстарды жаратпау, циклдық құрылымды бір төбеге
біріктіру жəне сəйкес түсініктің қайта құрастырылуы, түсінік
пен басқа да тəсілдердің байланысу
негізінде жататын белгінің
өзгеруі.
265
Білім беру облысында тезаурустардың ұсынылуымен
байланыстырылған графтарда айнымалылардың бар болуына шек-
теу енгізу əрекеті құрылым - ағаш немесе иерархиялар ақпаратын
сақтауға қолайлы анықтамаға əкеледі. Ағашты (иерархияны) айны-
малылары жоқ байланысу графы ретінде анықтайық. Қорыта кел-
генде ағаштың кейбір төбесінен бағыт бойынша жылжи отырып
біз оған қайта оралмаймыз, сəйкестендірілген мультимедиа
құралдарын қолданумен оқытудың кезектес мінездемесіне сəйкес
келеді. Бұл кезде берілген төбемен байланысты
бір төбеден келесі
бірнеше төбеге өту мүмкіндігі қалады. «Ағаш» түсінігі үшін
берілген төбемен байланыса алатын төбе санына ешқандай да шек-
теу қойылмайды.
«Ата-ана төбесі ұлдарын теруді тудырады» қағидасы бойынша
байланыс тудыратын иерархиялар тезаурусты жəне білім беру об-
лысы мазмұнының көпшілігін қарапайым түрде аппроксимация жа-
сайды. Иерархия ағаштары тезаурусқа кіретін түсініктің логикалық
бағыныштылығын анық көрсетеді, «жалпы-жеке» қатынасы,
төменгі
деңгейдегі түсінік арқылы түсінікті нақтылау əдістері туралы сөз
қозғауға мүмкіндік береді жəне іс-тəжірибеде жалпы орта білім
беру жүйесіне арналған мультимедиа құралдарын мазмұнды түрде
толықтыруға мүмкіндік береді.
8.3 Оқу ақпаратын гипермəтін түрінде келтіру
Білім беруші мультимедиа ресурстарды құрастыруда
гипермəтіндік технологиялардың қолданылуы тезаурустар-
ды құрудың сипатталған жолдарымен тығыз байланысты болуы
мүмкін. Глоссаримен (əліпбилік тізіммен), түсініктермен жəне
қосымша гипермедиа-ақпараттармен жабдықталған түсініктер ие-
рархиялары білім беру облысының тезаурустары болып табылады.
Бұндай тезаурус тəжірибе жүзінде гипермедиа-құралдардың тезау-
русымен толығымен сəйкес келеді: екі жағдайда да біз түсініктің
көптігімен, олардың арасындағы байланыстар жəне кейбір қосымша
ақпараттармен жұмыс жасаймыз.
Осыған байланысты білім берудегі
гипермедиа ресурстардың
қабылдану үдерісі (дəстүрлі «қағаз» оқулығы) барын-
ша құрастырылған жəне ақпараттық мақаламен байланысты
ағаштың əрбір төбесіне арналған генерациямен иерархиялық
266
құрылымның айналып өту үдерісіне берілген иерархия
қаңқасына сəкес гиперсілтемеден (тезаурус түсінігі арасындағы
байланыс) жəне қосымша мультимедиа файлдарда ұсынылған
ақпараттан компьютерлік өңдеуге (тезаурус түсінігі) келуі
мүмкін. Бұл жағдайда иерархия төбесінің атауы өз кезегінде
сəйкестендірілген ақпараттық мақаланың атауымен бірдей болатын
гипермəтіннің тезарустық мақаласының кіріспесімен сəйкес келуі
керек.
Иерархия мен əліпбилік тізімнің құрастырылуы мен түзетілуі
кезінде білім беру облысы түсінігін
анықтауға арналған шектеусіз
атаулар қолданылуы мүмкін. Олардың ішіне сөздер, фразалар жəне
де мағынасы бойыншы аяқталған сөйлемдер де кіреді. Бұл жағдайда
дəл осы төбелердің «көп сөзді» атауы тезаурустік жəне ақпараттық
гипермəтіндік мақалалар кіріспесіне арналып қолданылады.
Құрамында көптеген түсініктер мен олардың арасындағы
байланыс кіретін білім беру облысының тезаурусы оқу үдерісі
нəтижесінде оқушыға жететін мағыналық негізді ұсынады. Бұл бай-
ланыста мультимедиа ресурстарды қоса кез келген оқу құралының
мазмұны берілген ақпараттық иерархиямен қатаң сəйкестігі түрінде
құрастырылуы керек. Дегенмен іс-тəжірибе қалыпты оқу үдерісіне
бұл жеткіліксіз екендігін көрсетеді. Білім беру облысы тезаурусын-
да болатын ақпараттық қордың ерекшелігі
оқушыларға жеткізілетін
қосымша оқу мультимедиа ресурстары қажет. Бұл ретте осын-
дай мультимедиа материалдың мазмұны, көлемі мен түрі білім
беру облысының ерекшелігіне ғана тəуелді емес, сонымен қатар
оқушылардың жеке тұлғалық мүмкіндіктеріне тəуелді түрде өзгеруі
керек.
Иерархиялық құрылымның гипермедиа жəне мультимедиа
қағидасы бойынша құралған түрлі ақпараттық объектілермен
толықтырылуы қажет. Анық айтар болсақ иерархиялық
құрылымның əрбір төбесі
құрамына төбемен байланыс-
тырылған төбе параметрлері, түсініктемелер жəне көптеген
қосымша файлдар кіретін бірнеше атрибуттарға ие. Қосымша
ретінде барлық ақпараттық форматтардың файлдары болады
жəне өзінің құрамына мультимедиа ақпарат-қарапайым немесе
форматталған мəтін, бейнелер, сұлбалар,
кестелер, диаграммалар,
суреттер, аудио немесе бейне жазбалар, сұрақтар немесе тесттер
жауаптары жəне т.б. кіреді. Қосылған файлдардың болуы немесе
болмауы түсінік құрылымында бейнеленбейді, бірақ оның тобында
