Оқулық Бастапқы кәсіби білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру мекемелерінің оқыту

330 
 
Тактілік  генератор  —ДЭЕМ-ғы  импульстық  сигналдардың  көзі,  ол 
компьютердің  аппараттық  бөлімдерінің  жұмыстарын  синхрондау  үшін 
тактілік жиіліктердің торын қалыптастырады. 
Ақпаратты  қорғаудың  техникалық  құралдары  —ДЭЕМ  қауіпсіз 
жұмысын 
қамтамасыз 
ететін 
аппараттық 
жəне 
бағдарламалық 
сертификатталған құралдар. 
Том — логикалық диск. 
Тонер — лазерлік принтердің баспасында қолданылатын ұнтақ. 
Кюри  нүктесі  (Кюри  температурасы)  —  ферруммагниттік  заттың 
фазалық  ауысу  температурасы,  ол  оның  магниттік  қасиеттерінің  секірмелі 
өзгеруімен байланысты. 
Ақпараттық  қауіпсіздік  қатері  —  ақпараттың  құпиялығының, 
тұтастығының,  қолжетімділігінің  бұзылуына,  сонымен  қатар,  оны  заңсыз 
көбейтуге  алып  келуі  мүмкін  əлеуеттік  ықтималды  оқиға,  əрекет,  процесс 
немесе құбылыс. 
Жиілікті  көбейту  —  жүйелік  тақша  рұқсат  беретін  көбейту 
коэффициенттеріне  сəйкес  ДЭЕМ  жеке  құрылғыларының  тактілік 
жиіліктерін көбейту. 
Осалдық 
— 
пайдаланушы 
ресурстарының 
бұзушылардың 
шабуылдарына əлеуетті ұшырағыштары. 
Ақпараттың  осалдығы  —  ақпараттың  əртүрлі  тұрақсыздандырғыш 
фактілерінің  ықпалына  ұшырағыштығы,  олар  ақпараттың  құпиялығының, 
тұтастығының, қолжетімділігінің бұзылуына немесе заңсыз көбейтуге алып 
келуі мүмкін. 
Ақпаратты қорғаудың физикалық шаралары — ДЭЕМжəне қорғалатын 
ақпаратқа  бұзушылардың  енуіне  жəне  қол  жеткізуіне  кедергі  жасайтын 
əртүрлі құрылғалар, сонымен қатар визуалды бақылау, байланыс жəне күзет 
дабылдамасының техникалық құралдары. 
Форматтау  —  магниттік  дискті  ақпарат  сақтауға  физикалық  жəне 
логикалық дайындау. 
Жоғары деңгейлі форматтау —дискті логикалық форматтау (том құру). 
Төмен деңгейлі форматтау — дискті физикалық форматтау. 
Экранныңформаты—  монитор  экраны  жақтарының  көлденең  жəне  тік 
ара-қатынасы. 
Формфактор —ДЭЕМ құрылғыларының типтік габариттік өлшемдері. 
Хакер  (бұзып  түсетін  ұры)  —  ДЭЕМ-ға  деректерді  ұрлау,  бұрмалау 
немесе бүлдіру мақсатында баса көктеп кіретін бұзушы. 
Хэш-функция  — электрондық цифрлық қолтаңбаны қалыптастыру  үшін 
кез  келген  ұзындықтағы  ақпаратты  256  байттық  бақылау  реттілігіне 
түрлендіретін функция. 

331 
 
Ақпараттың тұтастығы — ақпараттың сақтау, қабылдау жəне жіберу 
барысында тұтастығын сақтау қасиеті. 
Ақпаратты 
қорғау 
мақсаты 
— 
ақпараттық 
қатынастардың 
пайдаланушыларына  келтірілетін  жанама,  материалды,  моральдық  немесе 
басқа залалдың алдын алу немесе барынша азайту. 
Цилиндр — жолдардың жалпы саны, бас тиектердің орнын ауыстырмай, 
олардан бір уақытта ақпарат оқуға болады. 
Цифрлы-аналогты  түрлендіргіш  (ЦАТ)  —  цифрлық  сигналдарды 
аналогты формаға түрлендіруге арналған құрал. 
Цифрлық  сигнал  —  0  немесе  1  сəйкес  келетін  мəндерді  қабылдайтын 
дискретті əлеуеттік немесе импульстық сигнал. 
Жиіліктік модуляция — деректерді жиілік мəндерімен кодтау əдістері. 
Чип  —  пластик  немесе  керамикалық  корпустағы  интегралды 
микросхема. 
Шина,  адрес  шинасы,  деректер  шинасы  —  өткізгіштердің  жиынтығы, 
олар  бойынша  компьютер  компоненттерінің  арасында  ақпаратпен  алмасу 
қамтамасыз етіледі. 
Шифрлеу  құралдары  —  ақпаратты  түрлендірудің  криптографиялық 
алгоритмдерін  жүзеге  асыратын  аппараттық,  бағдарламалық  жəне 
аппараттық- бағдарламалық құралдар. 
Шифрлеу  —  деректерді  оқылмайтын  (жасырын)  кодтық  формаға 
түрлендіру тəсілі. 
Электрондық цифрлық қолтаңба — байттар тізбегі ретіндегі физикалық 
тұлғаның  жеке  қолының  аналогы,  пайдаланушының  жабық  кілтінің 
негізінде  қалыптастырылған  жəне  оның  авторлығын  жəне  ақпарат  немесе 
электрондық құжаттың түпнұсқалығын сенімді анықтауға мүмкіндік береді. 
Қолтаңбаны  тексеру  үшін  өзін  хабарламаның  авторы  деп  көрсететін 
пайдаланушының ашық кілті қолданылады. 
Электрондық  үкімет  —  азаматтардың  барлық  санаттарына  жəне 
мекемелерге  электрондық  ақпараттық  қызмет  көрсететін  өңдеудің  есептеу 
құралдарының,  ақпаратты  жіберу  жəне  тарату  негізінде  жұмыс  істейтін 
мемлекеттік басқару мекемесі. 
AC  (AlternatingCurrent—  айнымалы  тоқ)  —  айнымалы  кернеу  немесе 
тоқтың белгіленуі. 
ACPI 
(AdvancedConfigurationandPowerInterface 
— 
кеңейтілген 
конфигурация  жəнеқорек  интерфейсі)  —ДЭЕМ  электр  қорегін  басқару 
стандарты. 
AGP  (AcceleratedGraphicsPort—  жақсартылған  графикалық  порт)  — 
жүйелі  жадыға  шығатын  бейнеадаптерлер  мен  жүйелі  логиканың 
микросхемаларының арасындағыинтерфейс. 

332 
 
BIOS 
(BasicInput/OutputSystem–шығару 
базалық 
жүйесі) 
— 
РТСҚмикросхемасына 
жазылған 
ДЭЕМ-ді 
қосқанда 
аппараттық 
конфигурацияны баптау, қадағалауды, сонымен қатар, операциялық жүйені 
жүктеуді қамтамасыз ететін бағдарлама. 
Bluetooth  (көк  тіс)  —  стандарт  IEEE802.15  ДЭЕМ,  мобильдік 
телефондар, шеткері жабдық жəне ДҚК арасында деректерді сымсыз жіберу 
. 
CD  (CompactDisk—  компакт-диск)  —  цифрлық  ақпаратты  сақтауға 
арналған оптикалық диск. Максималды көлем — 700 Мбайт. 
CMOS-жады  —ДЭЕМ  конфигурациясы  туралы  деректерді  сақтау  үшін 
статикалық жадының толықтырылмалы интегралды сызбасы. 
COM— бірізді порт. 
CPU (CentralProcessingUnit — орталық процессорлыққұрылғы) — 
орталық процессор — микропроцессорлық интегралды сызба. 
DIMM (DualInlineMemoryModule — жадының екіжақты модулі) — 
ДЭЕМ жүйелі тақшаларының ЖСҚ слоттарында қолданылады. 
DMA (Direct Memory Access) — жадыға тікелей қол жеткізу. 
DRAM(динамикалық  жедел  сақтау  құрылғысы)  —  ДЭЕМ  жедел 
жадысының негізгі түрі. 
DVD  (Digital  Versatile  Disk  —  цифрлықəмбебапдиск)  —оптикалық 
дисктің түрі. 
EEPROM(энергиядан 
тəуелсіз  электрлікқайта  бағдарламаланатын 
ТСҰҺҚ)  —EEPROM-ға  жазылған  ақпарат  өшіріле  жəне  кернеумен  қайта 
бағдарламалана алады(РТСҚ қараңыз). 
Ethernet— жергілікті желілерді құру стандарты. 
ExpressCard—  сыртқы  құрылғыларды  ноутбукқа  қосу  үшін  шина  мен 
жалғағыштың қазіргі стандарты; PCMCIA ығыстырып шығарады. 
FSB  (Front  Side  Bus  —  басты  жүйелішина)  —  сыртқы  процессорлық 
шина. 
Hot Spot(хот-спот) — сымсыз көпшілік қол жеткізу нүктесі. 
LPT— порт, əдетте принтерді қосу үшін қолданылады. 
MIPS  (Million  Instruction  Per  Second  —  секундына  миллионнұсқау)  — 
компьютер  1  с  орындай  алатын  машина  тілі  нұсқаулықтарының  саны; 
жүйелердің алуан түрлерінің тезəрекеттігін бағалау үшін қолданылады. 
MPEG  —  сапасының  төмендеуімен  бейне-  жəне  аудиоақпаратты 
сығымдау стандарты. Сығымдауда артық деректер жойылады, нəтижесінде 
орта сапаға қол жеткізіледі. 
PCMCIA  (Personal  Computer  Memory  Card  International  Association  — 
жады  карталары  бойынша  халықаралық  ассоциация)  —  сыртқы 
құрылғыларды ноутбукқа қосу үшін шина мен жалғағыштар стандартының 
белгіленуі; сонымен қатар, PC-Card атауы да қолданылады. 

333 
 
Plug  and  Play  («қосыл  жəне  жұмыс  істе»)  —  ДЭЕМ  ішкі  жəне 
сыртқыинтерфейстеріне  қосылатын  аппараттық  құралдардың  автоматтық 
конфигурациясыжəне баптау технологиясы. 
POST (Power-On Self Test — қоректі қосқанда өзін-өзі тестілеу) — 
компьютер қосылғанда орындайтын тестілер сериясы. 
SMART  (Self-Monitoring,  Analysis  and  Reporting  Technology  —  өзін-өіз 
тестілеу,  таладу  жəне  есеп  беру  технологиясы)  —  оның  сипаттамаларын 
бағалау  жəне  қателер  мен  бас  тартуларды  болжамдау  үшін  қатты 
дисктердегі жинақтауыштардың жай-күйін мониторингтеу. 
TCP/IP  (Transmission  Control  Protocol/Internet  Protocol  —  басқару 
протоколы  жіберу/желі  аралық  протокол)  —  Интернет  желісінде 
қолданылатын деректермен алмасу протоколдарының стегі. 
USB  (Universal  Serial  Bus  —  əмбебапбірізді  шина)  —ДЭЕМ-ға  шеткері 
құрылғыларды қосу үшін біріздіинтерфейс. 
Wi-Fi (Wireless Fidelity — мінсіз дəлдігімен радиотарату) —IEEE 802.11 
стандартының негізінде деректерді табыстаудың сымсыз технологиясы. 
х86 (i86)—Intel процессорлар тобы өкілдерінің шартты белгіленуі. 

334 
 
   
Әдебиеттер тізімі 
 
 
 
 
 
1. 
Ватанюк  А.  Компьютер  апгрейді.  Танымал  өздігінен  үйреткіш  /  А. 
Ватанюк. — СПб. : Питер, 2005. 
2. 
ГукМ.  Ю.IBM  PC  Аппараттық  құралдары:  Энциклопедия  /  М.  Ю. 
Гук. — 3-басп. — СПб. : Питер, 2006. 
3. 
Информатика : оқу құралы / А.В. Могилев, Н. И. Пак, Е. К. Хеннер ; 
ред. Е. К. Хеннер. — 3-басп. — М. : «Академия» баспа орталығы, 2004. 
4. 
Куличков  А.  В.IBMPCарналған  импульстық  қорек  блоктары/  А.  В. 
Куликов. — 2 -басп. — М. : ДМК Пресс, 2002. 
5. 
Мюллер  Скотт.Ноутбуктерді  жаңғырту  жəне  жөндеу  :  ағылш.  ауд./ 
Скотт Мюллер. — М. : Изд. дом «Вильямс», 2006. 
6. 
Мюллер  Скотт.ДК  жаңғырту  жəне  жөндеу  :  ағылш.  ауд.  /  Скотт 
Мюллер. — 18- басп.— М. : Изд. дом «Вильямс» Баспа үйі, 2009. 
7. 
Сапков  В.  В.Ақпараттық  технологиялар  жəне  іс-қағаз  жүргізуді 
компьютерлендіру  :  оқу  құралы  /  В.  В.  Сапков.  —  М.  :  «Академия»  баспа 
орталығы, 2006. 
8. 
Кибернетика  бойынша  сөздік  /  ред.  акад.  В.  М.  Глушков.  —  Киев.: 
Бас редакция УСЭ, 1979. 
9. 
Хореев  П.  Б.Компьютерлік  жүйелерде  ақпаратты  қорғаудың  əдістері 
мен  құралдары:  оқу  құралы  /  П.  Б.  Хореев.  —  М.  :  «Академия»  баспа 
орталығы, 2005. 

335 
 
 
 
 
 
Кіріспе .................................................................................................................................... 3 
1-бөлім. Есептеу техникасының эволюциясы........................................... 7 
1.1. 
Қолдану салалары ........................................................................... 
7 
1.2. 
Есептеу техникасының құралдарының буындары 
13 
1.3.  Базалық логикалық элементтер ............................................... 25 
1.4.  ЭЕМэлементтік базасы ................................................................... 34 
2-бөлім. ЭЕМ архитектурасы ......................................................................... 41 
2.1.  ЭЕМклассикалық архитектурасы .............................................. 41 
2.2.  Замаману ЭЕМархитектурасы..................................................... 46 
2.3.  ЭЕМ негізгі кезеңдері және құрастыру қағидалары......... 56 
3-бөлім. Дербес компьютерлер .................................................................... 60 
3.1.  Магистралды-модульдік құру қағидасы ............................... 60 
3.1.1.  ДЭЕМ шиналық ұйымдастырылуы ............................. 60 
3.1.2.  Жинақтауыштардың интерфейстері ......................... 68 
3.1.3.  Енгізі-шығару порттарының номенклатурасы ..... 72 
3.2.  ДЭЕМ негізгіфункционалдық элементтері ........................... 79 
3.2.1.  Процессорлар ........................................................................ 79 
3.2.2.  Жүйелі логиканың микросхемалары ......................... 92 
3.2.3.  Жады құрылғылары........................................................... 95 
3.2.4.  Енгізі-шығару базалық жүйесі .................................... 115 
3.3.  Компьютерлердің негізгі техникалық сипаттамалары120 
4-бөлім. Стационарлық (үстелүсті) ДЭЕМ.............................................. 122 
4.1.  Функционалдық базалықтораптардың құрамы және 
мақсаты ............................................................................................................ 122 
4.2.  Жүйелі блоктар ............................................................................... 123 
4.2.1  Жүйелі блоктар конструктивтік орындалуы ....... 123 
4.2.2  Жүйелік (аналық) тақшалар ........................................ 126 
4.2.3  ЖСҚ модульдері ................................................................. 133 
4.2.4  Бейнекарталар .................................................................... 136 
4.2.5  Икемді магниттік дисктердің дискжетектері ...... 147 
4.2.6  Қатты магниттік дисктердің дискжетектері ....... 150 
4.2.7  Оптикалық дисктердің дискжетектері ................... 157 
4.2.8  Қорек блоктары ................................................................. 162 
4.2.9  Температуралық режимді қамтамасыз ету ........... 170 

336 
 
4.3 
Мониторлар....................................................................................... 176 
4.3.1  Негізгі дыбысты техникалық сипаттамалар ........ 176 
4.3.2  Электрон-сәулелі түтікшелері бар мониторлар. 180 
4.3.3  Сұйықкристаллдық  мониторлар .............................. 186 
4.4 
ДЭЕМ ақпаратты енгізу және басқару құрылғылары .. 192 
4.4.1   Пернетақта ........................................................................... 192 
4.4.2   Манипуляторлар ................................................................ 196 
4.5 
Мультимедиялық құрылғылар ................................................ 200 
4.5.1  Дыбыстық тақшалар ........................................................ 200 
4.5.2  Акустикалық жүйелер ..................................................... 207 
4.5.3  Құлаққаптар......................................................................... 210 
4.5.4  Микрофондар ...................................................................... 211 
4.5.5  Тюнерлер ............................................................................... 215 
5-бөлім. ПортативтікДЭЕМ .......................................................................... 219 
5.1 
Ноутбуктер ........................................................................................ 219 
5.2 
Қалталы компьютерлер .............................................................. 228 
6-бөлім. Шеткері жабдық ............................................................................ 233 
6.1 
Ақпаратты енгізу құрылғылары ............................................. 233 
6.1.1  Сканерлер .............................................................................. 233 
6.1.2  Графикалық планшеттер ............................................... 238 
6.2 
Ақпаратты шығару құрылғылары.......................................... 241 
6.2.1  Принтерлер .......................................................................... 241 
6.2.2  Плоттерлер ........................................................................... 248 
6.2.3  Проекторлар ........................................................................ 250 
7-бөлім. Электр беру құрылғысы.............................................................. 256 
7.1 
Химиялық тоқ көзі ......................................................................... 256 
7.1.1  Гальвани элементтері ..................................................... 256 
7.1.2  Аккумуляторлар ................................................................ 258 
7.2 
Ионисторлар ..................................................................................... 260 
7.3 
ДЭЕМ қорек тізбектерін қорғау ............................................... 262 
8-бөлім. Деректерді табыстау жүйелері ................................................ 269 
8.1 
Компьютерлік желілер................................................................. 269 
8.2 
Деректерді табыстау құрылғылары ...................................... 280 
9-бөлім. Ақпаратты қорғау ......................................................................... 291 
9.1 
Ақпаратты қорғаудың негізгі тәсілдері ............................... 291 
9.2 
РЕҚ-дан қорғаудың техникалық құралдары ..................... 302 
10-бөлім. ДЭЕМ пайдалану........................................................................... 310 
10.1  Қауіпсіздік техникасы .................................................................. 310 

337 
 
10.2  ДЭЕМ пайдалану .............................................................................. 315 
Глоссарий ......................................................................................................................... 320 
Әдебиет тізімі ................................................................................................................ 333 

338 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Оқу құралы 
Сидоров Владимир Дмитриевич, 
Струмпэ Наталья Васильевна 
ЭЕМ ақпараттық қамтамасыз ету 
Оқулық 
3-басылым, стереотиптік 
Редактор 
О.А. Туваева 
Техникалық редактор 
Е. Ф. Коржуева 
Компьютерде беттеген Л. М. Беляева 
Корректор 
А. Ю. Гончарова 
 
№ 103113376 басылым. 
Басуға 
05.09.2013
қол қойылды
. Формат 60*90/16. 
«Балтика»
» гарнитурасы
. 
Офсеттік қағаз
. 
Офсеттік баспа
. 
Шартты б.т. 
21,0. 
Таралымы 
1 200 дана. № тапсырыс 
«Академия». 
Баспа орталығы ЖШС. 
www.academia-moscow.ru 
129085, Москва, пр-т Мира, 101В, б 1. 
Тел./факс: (495) 648-0507, 616-00-29. 
Санитарлық-эпидемиологиялық қорытынды 
№ РОСС RU. AE51. H16474 05.04.2013. 
Баспа ұсынған электрондық тасымалдағыштардан 
«Саратовский 
полиграфкомбинат»
ААҚ-да басып шығарылды
. www.sarpk.ru 
410004, 
Саратов қ., Чернышевский к., 59.