Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

11

12
фирма — əртүрлі «автономды» капиталдар (кəсіпорындар, фирмалар,
концерндер жəне т.б.) арасындағы экономикалық қатынастар субъекті.
Сондықтан  капиталдың  шоғырлануы  тұрғысынан  фирма — бұл  өз
құрылымдық  бөлімшелері  арасында  қаржы  тəуелділігінің  күрделі  жүйесі  бар
корпорация.
Екіншіден, «фирма» терминінің  пайда  болуы  батыстың  экономикасында
қатысу жүйесі деп аталатын бір-бірімен байланысқан акционерлік компаниялар
түріндегі  акционерлік  шаруашылық  жүргізу  нысанының  кеңінен  таралуымен
шартталған. Қатысу  жүйесі  салалық  қатыстылықтың  шайылуына  елеулі  əсер
етеді, себебі  түрлі  салалардағы  кəсіпорын  акцияларының  бақылау  пакеттерін
сатып  алуға  мүмкіндік  береді. Сондықтан  ірі  фирманың  ерекшелігі  оның
көпсалалық құрылымында.
Көпсалалық  фирмаларды  қалыптастыру  үдерісі
«əртараптандыру
(диверсификация)»  деп  аталады, ол  өндірісті  шоғырландырудың  жəне  ірі
фирмаларды  құрудың  заманауи  тəсілі  болып  табылады. Сондықтан  өндірісті
шоғырландыру  тұрғысынан – бұл  құрылымдық  бірліктері  ретінде
экономиканың  түрлі  салаларындағы  кəсіпорындары  болатын көп  салалы
концерн. «Кəсіпорын» мен «фирма» ұғымдары  арасында  басқа  да
айырмашылықтар бар.
Фирма  өз құрамындағы  өндірістік бірліктерге қатысты кəсіпкерлік басқару
органы болып табылады. Əдетте кəсіпорын емес, діл сол фирмалар нарықтағы
шаруашылық  жүргізуші  субъект  ретінде  əрекет  етіп, баға  саясатын  жүзеге
асырады, бəсекелестерімен күрес жүргізіп, пайданы бөлуге қатысады, ғылыми-
техникалық прогрестің қарқынын белгілеп, бағыттарын анықтайды. Кəсіпорын
(фирма) халық  шаруашылығының  бастапқы  буыны  болып  табылады  жəне
халықтың əл-ауқаттылығы оның жұмысының тиімділігіне байланысты болады.
Өкілдік — заңды  тұлғаның  орналасқан  жерінен  тыс  орналасып, заңды
тұлғаның  атынан  əрекет  ететін  жəне  оның  мүдделерін  қорғайтын  айрықша
бөлімше. Филиал — заңды тұлғаның орналасқан жерінен тыс орналасып, заңды
тұлғаның барлық қызметтерін немесе олардың бір бөлігін, соның ішінде өкілдік
қызметтерін  жүзеге  асыратын  айрықша  бөлімше. Өкілдіктер  мен  филиалдар
заңды тұлға болып табылмайды. Олар өздерін құрған заңды тұлғаның мүлігімен
пайдаланып, бекітілген ережелер негізінде əрекет етеді.
1.2 Кəсіпорын құрылымы
Кəсіпорын  құрылымы — бұл біртұтас  шаруашылық  жүргізуші  объектіні
құрайтын  ішкі  буындардың (цех, учаске, бөлім, зертхана  жəне  басқа  да
бөлімшелер) құрамы мен арақатынасы. Кəсіпорынның жалпы, өндірістік жəне
ұйымдық құрылымы ажыратылады.
Кəсіпорынның  жалпы  құрылымы. Кəсіпорынның  жалпы  құрылымы
ретінде  өндірістік  бөлімшелер  мен  қызметкерлерге  қызмет  көрсететін
бөлімшелер  кешені, сондай-ақ  кəсіпорынды  басқару  аппараты  ұғылады (3-
сурет).

13
              Көлік
·
          Қоймасы
·
  Энерго желісі
·
· Өндеу цехтар
· шахталар,
· бұрғылау
                                                                                                   ұнгымалар
                                              Жөндеу цехтары
·
                                             Инструмедалдық
·
                                                 Энергетикалық
·
·Емхана
                                                                                                                 Техникалық қызмет
·
·Кітапхана
                                                                                                              Экономикалық қызмет
·
·Асхана
                                                                                                                           Өндіріс қызмет
·
·Буфет
                                                                                                                       Персонал қызмет
·
·Бала бақша
                                                                                                               Маркетинг қызмет, т.б.
·
·Профилакторий
·Стадион,
·Бассейн, т.б.
Сүр. 3 Өндіріс кəсіпорын жалпы құрамасы
Кəсіпорны
Кəсіпорны
жүмысшыларына
қызмет жасайтын
бөлімдер
Өнеркəсіп бөлімдер
Басқару
аппарат
Қызмет
шаруашылығ
ы
Көмекші цехтар
Өндіріс жəне
негізгі цехтар

14
Кəсіпорынның  жалпы  құрылымы  аталған  бөлімшелер  арасында
қамтылған  аумақтар, қызметкерлер  саны  жəне  өткізгіштік  қабілеті
(қуаттылығы) бойынша  арақатынасымен  жəне  өзара  байланысымен
сипатталады.
Өндірістік  бөлімшелерге  негізгі  өнім (кəсіпорынмен  шығарылатын),
жиынтықтаушы  бұйымдар (сырттан  сатып  алынатын), материалдар  мен
дүмбілзаттар, пайдалану  барысында  бұйымдарға  күтім  жасау  жəне  жөндеуге
арналған  қосалқы  бөлшектер  дайындалатын, бақылау  тексеру  мен  сынақтан
өткізілетін, технологиялық  мақсаттарға  жəне  т.б. арналған  энергияның  алуан
түрі өндірілетін цехтар, учаскелер, зертханалар жатады.
Қызметкерлерге  қызмет  көрсететін  бөлімшелерге
К  тұрғын  үй-
коммуналдық  бөлімдер, олардың  қызметтері, фабрика-асүйлер, асханалар,
буфеттер, бала-бақша  мен  бөбекжайлар, шипажайлар, пансионаттар, демалыс
үйлері, профилакторийлер, медсанбөлімдер, ерікті  спорттық  қоғамдар,
техникалық  оқу  бөлімдері  мен  жұмысшылардың, инженерлік-техникалық
қызметкерлер  мен  қызметшілердің  өндірістік  біліктілігін  арттырумен
айналысатын оқу мекемелері.
Кəсіпорынның 
өндірістік 
құрылымы. Жалпы 
құрылыммен
салыстырғанда кəсіпорынның  өндірістік  құрылымы өндірістік  үдерісті
ұйымдастыру  түрі  болып  табылады  жəне  кəсіпорын  көлемінде, цехтар  мен
қызметтердің  саны  мен  құрамында, олардың  жоспарлануында, сондай-ақ
өндірістік  учаскелер  мен  цех  ішіндегі  жұмыс  орындарының  санында, құрамы
мен жоспарлануында көрініс табады (2-сурет). Цехтар мен учаскелердің келесі
түрлері ажыратылады:
• негізгі;
• қосалқы;
• қызмет көрсетуші;
• жанама.
Негізгі  цехтарда  шикізат  пен  материалдарды  дайын  өнімге  айналдыру
бойынша өндірістік үдерістің нақты кезеңі немесе қандай да бұйымды немесе
оның  бөлігін  дайындау  бойынша  өндірістік  үдерістің  бірқатар  кезеңдері
орындалады. Негізгі цехтар төмендегілерге бөлінеді:
1) дайындаушы (құю, темір соғу, штампылау жəне т.б.);
2)өңдеуші (токарьлық, фрезерлік жəне т.б.);
3) шығарушы (құрастыру).
Қосалқы  цехтардың міндеті — негізгі  өндіріс  цехтарының  қалыпты,
үздіксіз  жұмысын  қамтамасыз  ету. Оларға  жөндеу, слесарьлық-жөндеу,
аспаптық, энергетикалық  цехтар  жəне  т.б. жатады. Қызмет  көрсетуші
шаруашылықтар өнімді  сақтау, шикізат, материал  жəне  дайын  өнімдерді
тасымалдау  жəне  т.б. қызметтерді  орындайды. Жанама  цехтар қалдықтарды
кəдеге жаратумен айналысады.
Негізгі  цехтар  мен  өндірістердің  ұйымдық  құрылымы  үш  негізгі  бағыт
(қағидат) бойынша жүзеге асырылады: