8
Сұр 1.
Заңды тұлғалардын ұйымдастыру-құқық формалары
таратылу шарттары көрсетіледі. Заңды тұлғалардың жарғылық капиталы,
дербес теңгерімі мен сметасы болуы тиіс.
Жарғылық капитал
— кəсіпорынның негізгі жəне айналымдық
капиталының бекітілген сомасы. Ол құрылған сəтінде қалыптасып, бүкіл
қызмет мерзімі бойына кəсіпорын иелігінде болады. Ресейдегі ашық
акционерлік қоғамдар мен кəсіпорындар үшін жарғылық капиталдың ең төмен
көлемі шетелдік инвестициялармен қоса ең төмен еңбекақы көлемінің 1000-
Заңды тұлға
Коммерциялық
ұйымдар
Коммерциялықтан
тыс ұйымдар
Шаруашылық
серіктестіктер
мен қоғамдар
Өнеркəсіп
кооперативтер
(артельдер)
Мемлекет
пен
муниципал
кəсіпорындар
Қоғамдардық
пен діни
ұйымдар т.б.
Қорлар
Шаруашылық
серіктестіктер
Шаруашылық
қоғамдар
жаүапкершілігі
шектеулі қоғам
Акционерлық
қоғам (АҚ)
жаүапкершілігі
қосым қоғам
Ашық (АҚ)
9
еселік сомасына, қалған ұйымдастыру-құқықтық нормалар үшін – 100-еселік
сомаға тең. Қазақстанда ең төмен еңбекақы көлемі 50 мыңнан аспайды.
Кəсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанына байланысты оның жарғылық
(қойма) капиталы түрлі көздер есебінен қалыптасады (1.1-кесте). Жарғылық
капитал деп аталуының себебі - оның көлемі белгіленген тəртіпте тіркелуі тиіс
кəсіпорын жарғысында бекітіледі. Жарғылық капитал — кəсіпорынның
жарғылық қызметін қамтамасыз ету үшін меншік иелерімен ұсынылған
қаражаттар сомасы.
Жарғылық капиталдың жұмыс істеу схемасы 1.1.-суретте көрсетілген.
1.1- к е с т е
Жарғылық капиталдың қалыптастырылуы
Кəсіпорынның
ұйымдық-
құқықтық нысаны
Жарғылық капиталды қалыптастыру
көздері
Мемлекеттік кəсіпорын
Жауапкершілігі шектеулі қоғам
Ашық акционерлік қоғам
Өндірістік кооператив
Жалгерлік кəсіпорын
Дербес теңгерімге бөлінген басқа
нысандағы кəсіпорын
Мемлекетпен кəсіпорын атына толық
шаруашылық жүргізу құқығымен бекітілген
мүліктің құны
Меншік иелері үлестерінің сомасы
Барлық типті акциялардың жиынтық
атаулы құны
Қатысушылармен қызметті жүргізу үшін
ұсынылған мүліктің құны
Қызметкерлері салымдарының сомасы
Меншік иесімен кəсіпорын атына толық
шаруашылық жүргізу құқығымен бекітілген
мүліктің құны
Өндіріс құралдары — бұл өнімді өндіру барысына қатысатын барлық
материалдық элементтердің жиынтығы. Олар
еңбек құралдары мен
еңбек
заттарына бөлінеді. Құндық нысанда көрініс тапқан өндіріс құралдары негізгі
жəне айналымдық болып бөлінетін өндірістік қорларды құрайды. Еңбек
құралдары
негізгі өндірістік қорлардың, ал еңбек заттары —
айналымдық
өндірістік қорлардың заттық мазмұнын құрайды
.
Кəсіпорынның жарғылық капиталы жеке қаражаттардың негізгі көзі болып
табылады жəне ақшалай түрде кəсіпорын
пассивтерін, ал өндірімдік түрде –
оның
активтерін білдіреді. Кəсіпорынның активтері мен пассивтері
теңгерілген, яғни əрқашан да тең, бұл кəсіпорын теңгерімінде көрсетіледі.
Кəсіпорын теңгерімінің
оңайлатылған схемасы 1.2-кестеде көрсетілген.
Кəсіпорын теңгерімінің оңайлатылған схемасын келесі формула түрінде
қысқаша жазуға болады
Жеке капитал = Теңгерім активі — Қарыз капиталы.
Кəсіпорынның банкте есеп шоты болады жəне ол заңды тұлға болып
табылады. Қызметінің мақсаттарына байланысты кез келген заңды тұлға екі
санаттың біріне жатады — коммерциялық ұйым немесе бейкоммерциялық
10
ұйым (1.2-сурет).
Коммерциялық ұйымның қызметі пайда түсіруге бағытталады,
бұл оның негізгі мақсаты болып табылады.
1.2-кесте
Кəсіпорын теңгерімінің оңайлатылған схемасы
Актив
Пассив
1. Айналымнан тыс активтер
1. Жеке капитал
Бейматериалдық активтер
Жарғылық капитал
Негізгі қаражаттар'
Пайда
Ұзақмерзімді қаржы
салымдары
2. Айналымдық активтер
2. Қарыз капиталы
Босалқы қорлар
Ұзақмерзімді капитал:
Дебиторлар
Несиелер мен міндеттемелер
Қысқамерзімді қаржы
Қысқамерзімді капитал:
салымдары
Есептесулер бойынша міндеттемелер
Ақшалай қаражаттар
(еңбекақы, салық, пайыз);
жеткізушілер
алдындағы қарыз;
қысқамерзімді несиелер
Бейкоммерциялық ұйым пайда түсіруді мақсат тұтпайды жəне оны
қатысушылар арасында бөлмейді. 2003 ж. 1 қаңтардағы жағдайы бойынша
коммерциялық ұйымдар РФ кəсіпорындарының жалпы санынан 83,4%,
бейкоммерциялық — сəйкесінше 16,6% құраған.
Кəсіпорындар
мемлекеттік, муниципалдық
меншікте, қоғамдық
ұйымдардың меншігінде, жеке, аралас меншікте, соның ішінде шетелдік
қатысумен де бола алады (2-кесте). Кесте деректерінен көрініп тұрғандай,
өнеркəсіптік кəсіпорындардың ең көп саны жеке меншікте (87,8%), жұмыспен
қамтылғандардың саны бойынша жəне өнім көлемі бойынша олардың үлестік
салмағы сəйкесінше 43,8 жəне 49,0% құрайды.
Кəсіпорындар бірқатар белгілері бойынша жіктелуі мүмкін (2-сурет).
Кəсіпорындардың жіктелуі біртекті кəсіпорындар үшін типтік құжаттама
əзірлеу, типтік құрылымдық жəне технологиялық шешімдерді қолдану
барысында, өндірістік құрылым мен басқа да мақсаттарда аса маңызды.
Көптеген кəсіпорындар қандай да бір фирмалардың құрамына кіреді.
Фирма
— құқықтық тұрғыдан дербес кəсіпкерлік бірлік. Мұндай бірлік ретінде ірі
концерн де, шағын компания да болуы мүмкін. Қазіргі фирмалар əдетте
бірнеше кəсіпорындардан құралады. Егер фирма бір кəсіпорыннан тұратын
болса, бұл жағдайда кəсіпорын мен фирма экономикалық қызметтің бірдей
нысанын көрсетеді.
