292
10.Топографиялық картадағы қажетті нүктенің географиялық коорди-
натын табу үшін ..... қолданады.
А) сыртқы бұрыштаманы;
В) ішкі бұрыштаманы;
С) қосалқы жабдықтаушы элементтерді;
D) минуттық бұрыштаманы;
Е) координаттық торды.
11. Кез-келген нүктенің бастапқы (0º) меридианнан градус есебімен
алынған қашықтығы ...
А) географиялық бойлық;
В) географиялық меридиан;
С) географиялық параллель;
D) географиялық ендік;
Е) географиялық координат.
12. Кез келген нүктенің ендігі мен бойлығын ... дейміз.
А) географиялық меридиан;
В) географиялық координат;
С) географиялық бойлық;
D) географиялық ендік;
Е) географиялық параллель.
13. j əрпімен ..... белгілейді.
А) ендікті;
В) бойлықты;
С) географиялық координатты;
D) абсциссаны;
Е) ординаты.
14. l əрпімен .... белгілейді.
А) географиялық координатты;
В) ендікті;
С) бойлықты;
D) абсциссаны;
Е) ординаты.
15. Х əрпімен .... белгілейді?
А) абсциссаны;
В) ординатты;
С) ендік;
D) бойлық;
Е) тік бұрышты координатты.
293
16. Ү əрпімен .... белгілейді.
А) бойлықты;
В) абциссаны;
С) ендікті;
D) ординатты;
Е) тік бұрышты координатты.
17. Ірі масштабты картаның оңтүстік жəне солтүстік минуттық
бұрыштамасының көмегімен .... анықтайды.
А) географиялық бойлықты;
В) географиялық ендікті;
С) тік бұрышты координатты;
D) географиялық координатты;
Е) абсциссаны.
18. Ірі масштабты картаның батыс жəне шығыс бұрыштамасындағы
минуттық шкалалары ..... анықтау үшін қажет.
А) географиялық бойлықты;
В) географиялық координатты;
С) тік бұрышты координатты;
D) абсциссаны;
Е) географиялық ендікті.
19. 1:100 000 масштабты картаның Талдықорқан қаласы орналасқан
134 бетінің номенклатурасын анықта …
А) L-44-134 ;
В) L-43-134;
С) L-4 2 134;
D) L-41-341;
Е) L-40-134.
20. 1: 200 000 масштабты картаның 36 бетінің əрбір беті ..... белгіленеді.
А) рим санымен;
В) латынның бас əрпімен;
С) араб санымен;
D) орыстың бас əрпімен;
Е) орыстың кіші əріпімен.
21. 1:25 000 масштабты картаның бір бетін шектейтін бойлықтары
қанша минут?
А) 30’ 00’’;
В) 15’ 00’’
;
С) 7’ 30’’;
D) 40’ 00’’;
Е) 60’;
294
8 - т а р а у.
ЖЕРГІЛІКТІ ЖЕРДЕ БАҒДАРЛАУ
8.1 Жергілікті жердегі сызықтарды бағдарлау
Географиялық азимут пен меридиандарды жақындату
бұрышы туралы түсінік. «Жергілікті жердегі (картадағы)
сызықтарды бағдарлау» түсінігіне қандайда бір бастапқы бағытқа
қатысты алғандағы бағытты (бұрышты) анықтау жатады. Ірі
масштабты топографиялық картамен жұмыс істегеңде бағытты
анықтауға арналған есептерді шығаруға тура келеді. Карта-
да белгілі бір нүктенің бұрыштарының салыстырмалы түрдегі
бастапқы бағыты ретінде геграфиялық (нағыз) меридиан,
магниттік меридиан Гаусс пен Крюгердің біліктік меридианы
қабылданады. Басты бағыт ретінде қабылдануына байланысты
географиялық азимут, магниттік азимут жəне дирекциондық
бұрыш болып бөлінеді.
Географиялық меридиан мен қажетті нүктенің арасындағы
бұрышты географиялық немесе нағыз азимут дейміз. Ол А
əрпімен белгіленіп, сағат тілімен бағыттас 0°–360° аралығында
өлшенеді.
Топографияда нағыз азимут А есептеу тура жəне кері
бағытта транспортирдің көмегімен жүргізіледі. Осыған орай тура
азимут 7.1-суретте көрсетілген РР меридианын М нүктесінде
қиып өтетін СD түзуіндегі М
1
мен М
2
нағыз азимуттың тура
бағытта, DС түзуіндегі М
2
мен М
1
кері бағытта есептеуге мысал
болады [8.1-сурет]. Тура жəне кері азимут бір-бірінен 180° айыр-
ма жасайды. Егер тура нағыз азимуттың мəні 180° аспаса, кері
азимутты табу үшін 180° қосамыз. Егер тура азимуттің мəні 180°
артық болса, аламыз. Топографиялық картадан тура жəне кері
нағыз азимутты транспортирдің көмегімен анықтайды. Ірі мас-
штабты карталарда географиялық меридиан ретінде батыс жəне
шығыс бұрыштамалары (ішкі) алынады.
295
8.1 сурет. Сызықтар бағыттарының бұрыштары: РР аймақтың біліктік
меридианы координаттық торының тік бағыттағы Р
1
жəне Р
2
оған бағыттас
жүргізілген картаның координаттық торының тік бағыттағы шақырымдық
сызығы
Мысалы: АВ түзуінің нағыз азимуты нА=60°
болса, ВА
түзуінің кері азимутын анықтау үшін 180°-ты қосамыз. Кері нА
60°+180°=240°, егер ВС түзуінің нағыз азимуты А
н
320° тең болса,
СВ түзуінің нағыз азимутын табу үшін А
н
кері 320°–180°=140°.
Мысалдарда көрсетілгендей нағыз азимут 180° артық болса, кері
азимутты табу үшін 180° аламыз, егер кем болса қосамыз.
Барлық меридиандар полюстарында түйілісетіндіктен жер
шарының əртүрлі нүктелерінде олар бір-бірімен параллель
болмайды. Сондықтан бір түзудің бойында жатқан əртүрлі
нүктелердің азимуттық өлшемдері əртүрлі болады. СD түзуінің
М
1
, М
2
нүктесінде қиып өтетін РР, Р
1
Р
1
, Р
2
Р
2
нағыз меридиа-
ны М нүктесінде қиып өтетін РР меридианымен параллель емес.
Сондықтан, М
1
жəне М
2
нүктелерінің А
н1
А
н2
нағыз азимут-
тары тең.
Меридиандарды жақындату бұрышы. Егер СD түзуінің М
1
,
М
2
нүктелерінде қиып өтетін Р
1
жəне Р
2
түзулеріне параллель
М нүктесінде қиып өтетін РР меридианын жүргізсек, меридиан-
дарды жақындату бұрышы
γ
шығады. М нүктесінің шығысында
орналасқан нүктелер үшін меридиандарды жақындату бұрышы
γ
шығыстық деп атап, көрсеткіші оң (+), ал М нүктесінің ба-
тысында орналасқандар (Р
2
Р
2
) үшін меридиандарды жақындату
бұрышы
γ
батыстық деп аталып, көрсеткіші теріс (-) деп
белгіленеді [8.2-сурет].
Достарыңызбен бөлісу: | 
