296
Суретке талдау жасайтын болсақ:
А
н1
= А
н
+
γ
; А
н2
= А
н
-
γ
;
DС түзуінің
М нүктесіндегі
А кері =
А
н
±
180°.
Формуланың мəндерін орнына қойып,
А
н2
= А
н
±
180°+
γ
шығаруға болады. Əртүрлі нүктелердің тура жəне кері ази-
муты 180°+
γ
айырма жасайды. Географиялық меридиандардың
солтүстік бағытымен координаттық тордың тік шақырымдық
сызығының арасында түзілген меридиандарды жақындату
бұрышы
γ
көрсеткіші 3º аспайды. Ол топографиялық картаның
қосымша жабдықтаушы элементі ретінде оңтүстік бұрыштама
астында көрсетіледі.
А
м
γ
δ
α
+
−
=
;
α=А
м
+ δ-γ;
γ
α
+
=
A
;
А
н
кері=320°–180°=140°.
Мысалдарда көрсетілгендей нағыз азимут 180° кем болса, 180°
қосамыз, егер артық болса аламыз. Нағыз азимут астрономиялық
өлшемдерге негізделіп алынады.
Магниттік азимут жəне магниттік ауытқу бұрышы.
Жердің магнитизмінің əсерінен еркін ілінген магниттік бағдар
магниттік меридиан жазықтығының бағытына бағытталады.
Магниттік бағдар осы қасиеттеріне байланысты жергілікті
жердегі нүктелердің бағытын анықтауға мүмкіндік береді.
Магниттік меридианның солтүстік бағыты мен қажетті
нүктенің арасындағы көлденең бұрышты
магниттік азимут
дей міз. Ол
А
м
əріпімен белгіленеді. Ол магниттік меридианның
солтүстік бағытымен сағат тіліне бағыттас 0º пен 360º аралы-
ғында өлшенеді.
Географиялық жəне магниттік полюстердің жер шарындағы
орындары əртүрлі. Сондықтан магниттік (нағыз) меридианның
арасында магнит тілінің ауытқу бұрышы δ түзіледі.
Магнит тілінің солтүстік шеті нағыз меридианнан батысқа
немесе шығысқа ауытқуы мүмкін магнит тілінің батыстық
бұрылуы теріс (-) шығыстық бұрышы оң (+) деп есептелінеді.
297
Жергілікті жердің белгілі бір нүктесіндегі магниттік ауыту
бұрышының деректерін біле отырып, магниттік азимуттан нағыз
азимутқа немесе дирекциондық бұрышқа өтуге болады.
Магниттік азимуттан нағыз азимутқа өту үшін
А
н
= А
м
+
δ
,
бірақ бұрын
А
н
γ
α
+
=
дəлелденуіне байланысты [8.2-сурет].
8.2-сурет. ОL түзуіндегі бағыттарының бұрыштары: А– нағыз азимут;
А
м
– магниттік азимут;
α
– дирекциондық бұрыш;
γ
– меридиандады
жақындату бұрышы;
δ
– магниттік ауытқу бұрышы.
Формуланың оң жақ бөлігін өзара теңестіру арқылы төмендегі
мəндер шығады: А
м
γ
α
δ
+
=
+
одан
=
α
А
м
+
γ
δ
+
δ
-
γ
=π
алгебралық айырмасын бағытқа тузету енгізу дейміз.
Меридиандарды жақындату мен магниттік ауытқу бұрыштары
туралы деректер топографиялық картаның əр бетінің
оңтүстік бұрыштамасының астында жазылады. Магниттік ази-
муттан дирекциондық бұрышқа өту үшін магниттік азимуттың
мəніне түзетудің мəнін қосамыз [13.2-сурет].
α
= А
м
+π;
дирекциондық бұрыштан магнитті азимутқа өту үшін түзетудің
мəнін аламыз.
А
м
-
α
- π;
298
1 мысал: АВ түзуінің Амаг = 210º, магнит тілінің ауытқуы 3º
АВ түзуінің нағыз азимутын анықта. А
н
= А
м
+
δ
=210º + 3º - 213º.
2 мысал: АВ түзуінің дирекциондық бұрышы
α
=68º магнит
тілінің ауытқуы
=
δ
2º меридианды жақындату бұрышы
0
1
=
γ
ВС түзуінің магниттік азимутын анықта. А
м
= 68
0
– 3º10’ = 64º50’.
3 мысал: Магнит тілінің ауытқуы
=
δ
-5º. Меридиандар-
ды жақындату бұрышы γ=2º, түзетудің, мəні π анықта: π
( )
0
0
0
7
2
5
−
=
+
−
−
=
.
4 мысал: АВ түзуінің магниттік азимуты А
м
=85º
бағытқа
енгізілетін түзету π = -7º АВ түзуінің дирекциондық бұрышын
анық та.
α
= А
м
+ π = 85º
- 7º = 78º.
Дирекциондық бұрыш пен румб. Бұрыштарды бағдарлауды
аймақтың біліктік меридианына қатысты анықтауғада болады.
Аймақтың біліктік меридианының солтүстік бағыты (тік
бағыттағы шақырымдық сызық) мен қажетті нүктенің арасындағы
көлденең бұрышты дирекциондық бұрыш дейміз. Ол латынның
α
əрпімен белгіленеді, ол меридианның солтүстік бағытымен
сағаттың тіліне бағыттас 0° пен 180° аралығында өлшенеді. [8.1
жəне 8.3– суреттер].
8.3-сурет. Дирекциондық бұрышты анықтау
Бір түзудің бойындағы əр түрлі нүктенің азимуттары əр
түрлі болуымен қатар өлшемнің дəлдігінен қателіктер де кетуіне
байланысты қиындықтар тууы мүмкін. Сондықтан геодезия-
да дəл өлшеу жұмыстарын жүргізу үшін дирекциондық бұрыш
