Оқу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

жүктеу 5,58 Mb.

бет	3/16
Дата	25.05.2018
өлшемі	5,58 Mb.
	#17000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 16

Жартылай эмперизм әдісі.
. Топырақтың көлем салмағы мен ылғал сыйымдыдығы

10...

ұсыныстарда пайдаланатын судың жалпы мөлшері, суару нормасының ең тиімді мөлшері, суару мерзімі және әр мелиоративтікаймақ үшін барлық ауыл шаруашіылық дақылдарын неше рет суару керек екендігі көрсетіледі. Әдетте суару жүйелерін жобалау жүмыстары осы керсеткіштер негізінде жүргізіледі.

Жартылай эмперизм әдісі. Суару жүйесін бүрын суару жүмыс-тары жүргізілмеген жерлер үшін . жобалағанда буланудың жалпы мөлшерін (пайдаланатын судың) . биоклиматтық әдІспен анықтай-ды, ол үшін мына формула қолдашылады:
Е= К

бүнда: ]>М— есептелгш жыл үшін ауа ылғалдылығының тап-шылығынлң қосындысы, Мб есебімен (жақын жер-де орналгсқан метеостанциядан алынады); К — жалпы булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық коэффициенті), тәжірибе станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағ-дайда арнаулы тәжірибелер жүргізу арқылы анық-талады.

Пайдаланылатын судың жалпы мөлшері Е — мәдени өсімдік-тердің егістік жерден пгйдаланылатын суыньщ жалпы мөлшері, ,ол өсімдіктер және топырақ бетінен буланатын сумен бірге жаң-бырдан кейін өсімдіктер бетінен буланатын судың қосындысына тең болады. Бұл мөлшерге өсімдіктердін, тамыр жүйесі орналас-қан топырақтын, 1,0 метрлік қабатынан жұмсалатын судың мел-шерімен бірге одан төмен қабаттан да жұмсалатын суда кіреді.

«К» мөлшері әрбір есімдіктердің ерекшеліктеріне сәйкес био-.'Логиялық ирек сызық түрінде езгереді және әр онкүндік үшін ар-наулы тәжірибелердің нәтижесі негізінде анықталады. Ол үшін төмендегі формуланы қолданады:

бүнда: 2д — онкүндік бойынша тәжірибе арқылы анықталған судың нақтылы булану мөлшерінің қосындысы, мм есебімен; Ол А^/"+ 2т +р.р + Р-ге тең болады.

бүнда: (А\у—■ топырақтың 1,0 мерлік қабатындағы су қорыньщ көбеюі);

т — суару нормаларыньщ қосындысы;

р,р -— пайдаланылатын жауын-шашын мөлшері;

Р—• топырақтың 1,0 мерлік қабатынан төменгі қабаттан көте-рілетін, не болмаса одан төмен ағып көтетін судың мелшері;

2^д— ^аУ^а ьілғалы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысы, Мб есебімен.

Өсімдіктің өсу дәуірінде буланатын судың жалпы мелшері әр-бір онкүндікте буланатын судың қосындысына тең болады. (5-таблица).

Жалпы булану коэффициентінің аймақтық көрсеткіштері бол-маған жағдайда (биологиялық ирек сызық коэффициенті) Укр НИИГ и М-де Украина республикасы үшін (7 табл.) ауа темпера-турасының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысы ар-қылы анықталған коэффициенттерді күн сәулесінің ұзындығына түзету енгізу арқылы пайдалануға болады.

4-сурет. Әр айдың орта декадасына келетін кун сәулесі ұзындығының графигі (47-56° солтүсгік ендіктерде)

бұнда: 1- күн сәулесі ұзындиғы 12 сағаттық ұзындыққа келтіре-

Ь - күн сәулесінің астронс_МИялық ұзындығы, сағат өлшемімен
Бұл көрсеткіштің ендш градусына қарай өзгеріп туратын 4-ші
суретте көрсетілген.

7 таблицада көрсетілген дақылдар үшін жалпы булану коэф-
І?ициентшщ мөлшерш өсіп-өнуі дәуірінің бас кезімен соңғы мез-
илдерше_ сәикес, немесе ете үқсас дақылдарға арналған мөлшер-
лерді паидалануға болады. Мысалы, мал азығы және асхана кы-
зылшасының су режимін қант қызылшасының биологиялық ирек
сызығы арқылы есептеуге болады, ал арпа және буршақтың суару
режимі жаздық бидай үшін ацықталған биологиялық ирек сьізык
арқылы есептейді. ^ғ

Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау нормасы

Жобадағы енімді ендіру ү_ШІН _әр гектар егістікке жіберілетін барлық судың мелшерін суармалау нормасы (м³/га немесе топы-рақтың су балансының тапшы.лығы деп атайды)

Суармалау нормасының мөлшері ауа райының, топырақтың
және жердщ мелиоративтік жағдайы мен дақылдардың биология-
лық ерекшеліктеріне, сондай-аіқ дақылдардың өсіп-ену узақтығы-
на және оларды баптаудың аг_]рОтехникалық әдістеріне байланыс-
ты болады. *

Топырақтың 1,0 метрге тең қабатының су балансының тапшы-лығы ыза судың деңгеиі терең болғанда С. М. Алпатьевтың мына формуласы арқылы анықталады:

бұнда: Е = КЕсі — есептелген жіылдағы буланудың жалпы мөлше-рі, мм есебімен;

Су балансының тапшылығын анықтағанда жауын-шашьшды тиіаді, тиімсіз деп бөлшей барлық жауған жауын-шашынньщ мөлшерін еске алу керек, өйткені ;Қ» коэффициентін анықтағандз барлық жауын-шашын ескерілед,

Ылғал алмасу коэффициентіқыл түтіктер арқылы көтерілетін және өсімдіктер тамырлары аркллы топырақтың 1,0 метрден тө-мен жатқан қабатынан пайдалаіылатын ылғалды ескереді. Жаз-ғытұрым және жаз айларында обілетін дақылдар үшін ү-нің ма-ғынасы 1..Д85 шамасында өзгерһ, ал күздік бидай үшін 0,95...0,85 шамасында өзгереді. Ал екінші жще үшінші жылғы жоңышқа үшін өсіп-өну дәуірінің барлық мезгітшде —0,85 шамасында болады. Ылғал алмасу коэффициентінің иағынасы бірден 0,85-ке дейін өз-геретің жағдайда оның есепке а/ынған мөлшері өсімдіктердің есу дәуірінің бірінші ширегінде—0,9( және тертінші ширегінде—0,85-ке тең болуы керек.

Жалпы өсімдіктерді суару ре;кимш жауын-шашын аз болатын өте қуаң жылдарға есептейді, ссчдықтан топырақ бетінде ешқан-дай су пайда болмайды және ы/ғалдық топырақтың 100 см-ден төмен қабатына сіңуі мүмкін еме?. Тек кейбір жағдайларда, мәсе-лен, жауын-шашынның егістікті кезекті суарып өткеннен кейін жауынның салдарынан ылғал топырақтьщ 100..200 см қабатына дейін сіңіп, жиналуы мүмкін. Бүл ылғал кеңінен қыл түтіктер ар-кылы топырақтың жоғарғы қабатына көтеріледі, не болмаса тіке-лей тамырларға сіңеді.

Топырақтың су балансының гапшылығы әр жеке декадалар үшін анықталып, кейін олар біріне-бірі қосылады және өсімдік-терді қолайлы түрде ылғалмен қамтамасыз ету кезеңінің басынан аяғына дейін үдетілген мағынада қөрсетіледі.

Жалпы есімдіктерді қолайлы түрде ылғалмен қамтамасыз ету кезеңінің соңы:

күздік және жаздық бидай, тұқымдық жүгері үшін — егін дәні-нің пісу кезеңі;

жазғытұрым отырғызылған картоп ушін — сабақтары мен жа-пырақтарының солу кезеңі;

қант қызылшасы үшін — мардымды қант жинау кезеңінің бі-рінші жартысының соңы;

томаттар үшін ■— өнімді жаппай: жинаудың соңы;

формулада буланудың жалпы гмөлшері суарылмайтын жердегі ауа ылғалының тапшылығы арқыліы анықталған, сондықтан анық-талған су балансының тапшылығыг тек көлемі аса үлкен емес су-армалы учаскелер үшін ғана дүрыс; болады.

Көлемі үлкен суармалы егістікт«ерде, суарылмайтын жермен са-лыстырғанда, ауаның температурассы төмен, ал ылғалдылығы жо-ғары болуының салдарынан буланіудың жалпы мөлшері де суа-рылмайтын жерге қарағанда теменіірек болады.

Суарылатын егістің келемі көббейген сайын, булану мөлшері төмендей береді. Осыған байланысгты есептелген буланудың жал-

5-сурет. Суару мерзімдерін анықтаудық схемасы:

А — сумен оптимальды мөлшерде жабдықталған жүгерінің су балансы тапшылыгының интегралды қисың сызығы; Т,, Т₂, Т₃, Т4 — суару нормаларынын; мөлшері, 1, 2, 3, 4 — суа-ру мерзімі, О—Оі — топыраңтың есепті ңабатындағы өсім-дік пайдалана алатын ылғалдың алғашңы қоры.

пы мөлшеріне микроклиматтық түзетулер енгізіледі. Микрокли-маттық коэффициенттердің шамасы әр жағдайда оған әсерін тигі-зетін барлық факторларды ескере отырып анықталады. Мысалы, бұл коэффициенттің шамасы 0,90...0,75-ке дейін өзгереді, ал орта есеппен оны 0,85-ке тен. деп алуға болады.

Жүгері үшін топырақтың су балансының тапшылығын жауын-шашынмен 95%-ке қамтамасыз етілген жылға есептеудің тәртібі 8-таблицада келтірілген. Таблицаның соңғы жолының (су балан-сы тапшылығының климаттық коэффициент арқылы түзетілген үдемелі мағынасы) көрсеткіштеріне сәйкес интегралды қисық сы-зық сызылып, сол арқылы суару мерзімдерін анықтайды. (5-су-

рет).

Ыза судың жалпы булану мөлшерінен алатын үлесі көптеген факторларға олардың деңгейінің тереңдігі, топырақ, ауа және күн райының жағдайларының, ауыл шаруашылық дақылдарынын. ерекшеліктеріне, топырақпен ыза судың минералдығына байла-нысты. Осы көрсетілген факторлардын, әрқайсысы өсімдіктердін ыза суды пайдалануына әр түрлі әсерін тигізеді, ал олардың бар-лығының қосылып тигізетін әсері өте күрделі процесс. Сондықтан ыза судың деңгейі тайыз жатқан жағдайда жалпы булану мелше-ріне түзету коэффициенттері енгізіледі (9-таблица).

9. Өсімдіктерді қолайлы суарғандағі егіс даласынан буланудың жалпы мөлше-ріне енгізілетін түзету коэффициентіщ орташа шамасы (В. П. Останчуктің мә-

ліметтері)

Топыраңтың механикалық ңұрамы	Ыза оудың деңгейі, метр есебімен
Топыраңтың механикалық ңұрамы	3—і	2—3	1—2	1,0
Жеңіл Орташа Ауыр	1,0 0,96 0,90	0,86 0,84 0,77	0,66 0,62 0,60	0,41

Басқа жағдайлардың біркело болғанында сор тартқан ыза су топырақтан, тұщы сумен салысгырғанда, аз буланады және өсім-діктермен 2,5 есе кем пайдаланшіады.

Сорланған топырақтың су щйдалану мөлшеріне тигізетін әсері 10-таблицада көрсетілген түзету коэффициенттері арқылы есепке алынады.

10. Әртүрлі сорланған топырақтың жалпы булану мөлшеріне тигізетін әсерін ссепке алатын коэффициенттің орташа шамасы

Шайғанға дейінгі топыраңтың сорлану көроеткіші	Ңою за.т, топыраңтың еалмағынан % есе-бімен	Тузеткіш коэффициент
Нашар сорланған Орташа сорланған Қүшті сорланған сор	0,3—0,6 0,6—1,2 1,2—2,4 2:,4-тен көп	1,10 1,20 1,25 1,35

Пайдаланылатын судың жалглы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу техникасы да бірқаітар әсерін тигізеді. Түзеткіш ко-эффициенттердің орташа шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа бороздалармен суарғанда —1,1; жіберілетін судщң мелшері түрақты болғанда және үзын бороздалармен суарғанда —1,1—1,2; ал ағатын судын мөлшері түрақсыз болғанда—1,1;; егістікті тақталап суарғанда — 1,1—1,25. және жаңбырлатып суаріғанда —1,1.

Ауыл шаруашылық дақылда^рының суару режимін жобала-ғанда осы үсьшыстарды қолданупға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшер аймақтар үшін анықталған сайыв олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері Л. Н. Крстяковтың формуласы арқылы анықталады:

бұнда: Е ■— жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м³/га)

^ — жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;

р — есімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есе-бімен;

Ш_о және Шк — топырақіың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м³/га).

<\ — дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектары-на текшеметр есебімен.

«Средазгипроводхлопок» жобалау йнституты* Өзбекстан, Түрк-менстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территориялары-ның гидромодульдық аудандастыру жүмыстарын жүргізіп, арнау-лы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдың аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген. Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиеттері мен тұз ре-жиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.

Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекше-ліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.

Суармалау нормасынын, мөлшері «Средазгидроводхлопок» ин-ституты формуласы арқылы анықталады:

бүнда: Кі— егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэф-фициент;

К₂ — гидромодульдық ауданды (гидрогеологиялық және то-пырақтық—мелиоративтік жағдай, биіктік-белдеулік аймак, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі

;

Е — сәуір-қыркүйек айларыңағы булану мөлшері, мм есебі-мен;

Р — өсу мерзіміндегі жауынщашын мөлшері, мм есебімен. Буланудың мөлшері Н. Н. Рвановтың формуласына (Молча-новтың) коэффициентін енгізу аіқылы анықталады:

Е = 0,0018-0,8(Й+і)2. (100—а)

бұнда: і және а — ауаның орта гемпературасы және онын салыс-тырмалы дымқылдығы, % есебімэн./

Суармалау нормасының мөлцерін анықтау үшііг басқада бір-қатар формулалар бар, бірақ о^ар жобалау жұмыстарында кеп қолда.нбай келеді.

Суармалау нормасының қамтамасыздығы. Қазіргі уақытта ау-?ыл шаруашылық дақылдарын суару режимі әр дақылдың су ба-лансы тапшылығын 95%-ке қам^амасыз ететін жылға жобалана-ды. Ол үшін көп жылдар бойы (25 және одан да кеп) жауын-ша-шын мен ауа ылғалдылығының тапшылығы жөнінде көрсеткіш-тер керек болады. Бүл көрсеткщтер жақын жерге орналасқан метеорологиялық станциялардан алынады.

15 р7о, жыл.

6-сурет. Су балансы ташщылығы қамтамасызды-ғының қисыяқ сызығы.

Ауыспалы егістіктегі әрбір дақыл үшің осы керсеткіштер ар-қылы су балансының тапшылығы, суару мерзімі мен оның мөлше-рі жаңағы көп жылдардың әр жылы үшін анықталады. Есептеу жүмыстары ЭВМ машиналары арқылы жүргізіледі. Содан кейін арнаулы график сызып (6-сурет), оның ординат білігінің бойына

€4

су балансының тапшылығының жалпы мөлшері үдемелі түрде ор-паластырылып, ал абсцисс білгінің бойына жылдар мен қамта-масыздық мөлшері орналастырылады. Алынған нүктелер өзара бірқалыпты ирек сызық арқылы қосылады. Содан кейін абсцисс білігінің бойындағы қамтамасыздықтың 95% сәйкес нүктеден (есепті жол) ирек сызықпен кездескенге дейін қарсы сызық сызы-лып, ординат білігінің бойынан су балансы тапшылығынын, есепті мөлшері алынады.

Суаруды жіктеу. Суару мерзіміне байланысты барлық суару жүмыстары екі түрге өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару және бұл дәуірден тыс мезгілде суару болып бөлінеді.

Өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде жүргізілетін суаруды өсу дәу-ірінде суару деп атайды.

Ауыл шаруаиіылык, дақылдарынан бос алқаптарды суаруды өсу дәуірінен тыс мезгілде суару деп атайды.

Өсу дәуірі кезінде суару тобына көшет тігу кезінде, оны тік-кеннен кейін және өсімдіктерді еккенен кейін суару жатады.

Көшетті тігу кезінде суару арқылы олардын, көнігіп өсуі қам-

тамасыз етіледі.

Көшеттерді тіккеннен кейін суару арқылы бұрын отырғызыл-ған көшеттердің тамырлануы және жаңадан отырғызылған көшет-тердің көнігіп өсуі қамтамасыз етіледі.

Өсімдіктерді сепкеннен кейін суару арқылы ауыл шаруашылық дақылдарының мерзімінде және жүмыла көктеуі қамтамасыз етіледі.

Ал енді ауаның өте құрғақ және ыстық кезінде оның темпера-турасын төмендету және салыстырмалы ылғалдылығын жоғарла-ту үшін 50—100 м³/га мөлшеріндегі нормамен суаруды сергітетін суару деп атайды. Сергіту үшін жүргізілетін суарудьщ әсерінен есімдіктер ауа құрғақшылығына жақсы шыдап, олардын, енімі жоғарылайды. Сергітетін суаруды әсіресе қант қызылшасы мен кекөністер үшін жиі қолданады.

Ал өсу дәуірінен тыс мезгілде суару өзінің мақсатына байла-нысты топырақты шаю үшін суару, арамшептерді өршіту үшін суару, себу алдындағы суару, сіңіре суару, егістікті жыртар ал-дындағы суару, т. б. болып бірнеше түрге бөлінеді.

Топырақты шайып суару арқылы ондағы өсімдіктерге зиянды тұздарды төменгі қабаттарына шайып жібереді. Әдетте бүл әдіс сорланған топырақты шаю үшін қолданылады.

Арам шөптердің көктенуін қамтамасыз ету үшін топырақтың жоғарғы қабатын дымқылдандыру әдісін (арандату) провокация-лық суару деп атайды. Осылай суару әсерінен көгеретін арам шөп-тер тырмалау, культиваторлау және улы химикаттар арқылы жой-ылады. Әдетте провокациялық суару жүмыстары сорланған жер-лерде тарыны, жүгеріні жазғы күні егер алдында, картопты жазғыкүні отырғызу алдында және каггста көшеттері мен басқа да кеш пісетін дақылдарды отырғызу алдінда жүргізіледі.

Ауыл шаруашылық дақылдармың мезгілінде және жүмыла көктеп шығуын қамтамасыз ету үиі_н қолданылатын суаруды егер алаындағы суару деп атайды.

Топырақта су қорын жасау үШн _жерді күзді күні қысты күні жазғытүрым ерте және жазғы күп (екінші егілетін дақыл үшін)' суаруды сіңіре суару деп атайдц.

Украинаның, Поволжьеның жәіе Солтүстік Кавказдың Қазақ-станның далаңқы аудандарында сүзгі-қысқы және жазғытүрым ерте жауатын жауын-шашынмен гопырақтың 50—70 см қабаты ғана дымқылданады, ал өте қүрға? жылдары дымқылданған қабат тереңдігі одан да кем болады. Сондықтан топыраклың 0 5—2 0 метрлік қабатында жазғытұрым ң_Лғал тапшылығының мө/ішері 1200—2000 м³/га дейш жетеді. Сіғіре суарылған топырақтың осы қабаты сумен толықтырылуының ;алдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өсш-өнуі үшін, әсіресе күрғақ жылдары, жақсы жағдай жасалады және өсімдіктеэдің тамыр жүйесінің тереңге өтушің арқасында оларды өсу дәуірі кезінде суарудың тиімділігі жоғарылаиды, әсіресе бүл жағдай жаңбырлатып суарғанда айқын көршеді.

Еліміздің қуаңшылық аудандарында сіңіре суару барлық да-қылдар үшш тишді, ал далаңқы аймақтарда күздік бидай үшін өте тиімді болып саналады.

Кейбір жағдайда сіңіре суару әдісінің дербес маңызы бар Мы-салы, _Су жетіспейтш шаруашылықтарда, немесе суармалы егістік-терге жақын жатқан және суару жұмыстарын тек өсімдіктің есу дәуіршен тыс мезгілде жүргізуге болатын жерлерде сіңіре сұару-Ды күздік бидайды, күнбағысты, жугеріні және басқа да осы суды жақсы. пайдаланатын дақылдарды егу алдында жүргізіледі

Барлық жағдайларда сіңіре суару _әді_сі_н қолданғанда өсімдік-тердің өсу дәуірі кезшде суару саны кемуінің арқасында оны үй-ымдастыру үшін керек жүмысшы саны азайып, есу дәуірінің бі-ршші жартысында суару жүйесі ^ұмысының шиеленісуі төмен-дейді.

Суару нормасы. Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суа-руға қажет болатын судың мөлшерлн айтады. Әдетте суару нор-масы 1 гектарға текше метр мелшерамен белгіленеді (м³/га)" Суа-ру жүйелерін жобалағанда ауыл ша_1руашылық дақылдарын суару нормасының мелшері мен оларды с;уару мезгілдері ғылыми меке-мелердің үсыныстарына сәйкес белгііленеді. Бұндай үсыныстардың болмаған жағдайында есімдіктерді _ӨСу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:

бүнда: Н — топырақтын, есепке алынған қабатьшың қалыңдығы,

метр есебімен;

а — есепке алынған топыраіі қабатының көлем салмағы, г/см³

есебімен;

ү — есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан °/о есебімен), ол ен, кем ылғал сыйымдылық мелшеріне "ең;

[і — топырақтың суару алднндағы дымқылдығы, қүрғақ топы-рақ салмағынан % есебімен. Есептегенде оны топырақ дымқыл-дығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.

Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері оның есепке алынған қабатының ылғал сыйымдылығы денгейінен көп болмауы керек. Ал енді жіберілетін судың мөлшері бүл ден,-гейден кебірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.

Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының ша-масы 400 м³/га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасы-на сәйкес суару нормасының мөлшерін 400—600 м³/га дейін кө-бейту керек.

. Топырақтың көлем салмағы мен ылғал сыйымдыдығы

Көлем сал-мағы, т/м³

Механикалық қурамы

Гектарына

текшеметр

есебімен

(м³/га)

Ңұрғақ топы-

рад оалма-

рынан % есе-

бімен

Топырақтың түрлері

1800—2500 2600—3400 1800—2600 2700—3100 2200—2800 2900—4100

1,20—17,4

18, 6—26,0

12, 4—19,3

19, 5—24,5

13, 6—19,8
20 3—10,0

1,50—1,44 1,40—1,32 1,45—1,34 1,38—1,27 1,62-1,41 1,42—1,36

жеңіл

ауыр

жеңіл

ауыр

жеңіл

ауыр

Сұр топырақ

Қызыл коңыр топырақ Қара топырақ

Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшері сергіту ушін суарғанда 50—100 м³/г;а, көшеттерді кезінде және әсімдік-терді сепкеннен кейін суару нормасы—100—150 м³/га, ал өсімдік-тердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мелшері —300—800 м³/га шамасында болады.

-Е

Сіңіре суару нормасы мыма формула арқылы анықталады:

= ЮО

бұнда: ліе - сіңіре суару нормаы, гектарына текшеметр есебі-

Н-топырақтың дымқылдана-ьш қабатының тереңдігі дәнді дақылдар, жүгері және қант қызілшасы үшін 1-1 5 м

а — топырақ қабатының көлемсалмағы т/м³-

Вжәне ,ү — топыра;қтың суарғшға дейінгі және одан кейінгі дымқылдылығы, қүрғақ топырақ салмағынан % есебімен

ц-жауын-шашынды пайдала_1у коэффициенті, әдетте ' 0 5-
0,8 шамасында болады; ' ^д ' ^и'°

А - жауын-шашынның сіңіресуру мен егу аралығындағы
мөлшері, ортада қүрғақ жыл үшін,_Мм есебімен- ^ьіндағы

Я — есептелген топырақ қабатина қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу мөлшері, гектарьиа текшеметр есебімен.

Сіңіре суару нормасын ыза суцың деңгейі әте төмен жатқан жағдайда жеңіл және орта топырақтар үшін 1000—1500 м³/га, ал ауыр топырақтар үшін —1500—2000 м³/га шамасында жобалайды.

Суарудың саны мен мерзімі. Суармалау нормасы барлық суа-рулардың қосындысынан түрады. М = Ет. Ал суару нормасының мөлшері бір шамада болғанда суару саны: п=—— бұнда: М — суармалау нормасы, гектарына текшеметр есебімен

(м³/га);

т —суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м³/га).

Суармалау нормасы деп бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.

Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезін-дегі суару саны төмендегі шамаға тең болады:

бүнда: пів — сіңіре суару нормасытың мелшері, м³/га.

Суару мерзімі. Әрбір дақылдар үшін оларды есірудід нақты-лы жағдайьшда топырақ дымқылдніғының қолайлы режимін жа-сап, ең жоғарғы өнім алуда қамтамассыз етуі керек.

Жалпы топырақтың су балансыніың тапшылығы әдетте. егісті сепкенге (отырғызғанға) дейін жү{ргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару нормасының імөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:

Бұл жүмыстар күздік бидай үшін —5—10 күн бүрын; 68
тұқымдық жүгері және іөк шөп үшін—8—12 күн бұрын; жазғы тұқым отырғызьпатын картоп үшін —8—12 күн бұ-

рын;

аңыздық жүгері үшін —Е—10 күн бүрын;

жаздық бидай және қакт қызылшасы үшін — кеш күзде;

жоңышқа үшін — күзді күні, оны соңғы рет орып алғаннан

кейін;

томат көшеттері үшін—оларды отырғызу кезінде.

Сіңіре және себер алдынлағы суарудың мерзімі дақылды себу мерзіміне жақын болған жағдайда суару нормасы азайып, оның тиімділігі жоғарылай түседі. Суару мен себу аралығы мерзімінде топырақ құрғап үлгеріп, себу (отырғызу) жұмыстары қолайлы уақытта жүргізілуі керек. Ссндықтан, жазғытүрым ерте себілетін дақылдар үшін далалық аудандарда себу алдындағы суару оны мезгілінде себуді қиындатады.

Өсу дәуірі кезіндегі бірінші және соңғы суарудың мерзімін белгілегенде дақылдардың биологиялық ерекшелерін естен шы-ғармау керек. Мысалы, жүгеріні, ерте 6—7 жапырақ пайда болған кезінде суару оның одан әрі өсіп-өнуін кідіртеді; сондықтан қүр-ғақшылық жағдайдың өзінде де оларды 9—10 жапырақ пайда болмай тұрып суаруды бастауға болмайды. Қант қызылшасының тамыр-жемісінде қанттың мардымды жиналатын кезінде суды пай-далануы, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда өте азаяды, сондық-тан оны суаруды кантты мардымды жинау кезеңінің орта шенінен кейін тоқтаткан жөн. Мақта егісінде де осындай жағдай байқала-ды. Қауақшасының (коробочка) ашылуын тездету үшін бүл дақыл-дын, пісер кезінде алкап топырағын құрғатыңқыраған жөн. Ал енді жоңышканы суару мерзімін оның ору саны және мерзімімен сәйкес белгілеу керек.

Күзде сіңіріле суарылатын алқаптарда топырақтың жазғытү-рым су қоры мөлшерін ауа температурасының 5°С-дан өткен күні онын. су сыйымдылығына тең деп санауға болады, өйткені осы уа-қытқа дейін топырақтың жоғарғы қабатының дымқылдылығының кемуі жалпы булану коэффициентінің жоғарылаған шамасымен ескеріледі.

Дақылдарды суару режимі су балансы тапшылығының инте-гралды ирек сызығы арқылы анықталады (7 сурет).

Топырақ дымқылдығы мө,лшерін оның мүмкін болған кем мел-шерінен төмен түсіріп алмау үшін және гидромодуль графигін жи-нақтауды жеңілдету үшін су;ару нормасын максималды мөлшерде есептеудің қажеті жоқ. Әдетге, суару нормасының есепті мөлше-рін оның формула арқылы анықталған максималды мөлшерін 10—20% кемітеді. Суару норшасының ең кем мөлшері дақылдарды бороздалап суарғанда 500—1600 м³/га, ал жаңбырлатып суарған-да —300 м³/га шамасында болады.

69

7-сурет. Су балансы тапщьілығының интегралды

қисық сызығы

1— күзгі бидай үшін; 2— жаз_РЫ бидай үшін; 3— жү-

гері ушін; 4— жоңынща үшін; 5— аңыздық жүгері

жүктеу 5,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 16