Оқу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей
Топырақ арнасына уақытша тілінетін арық-атыз жүйесі
жүктеу 5,58 Mb.
|
- Навигация по данной странице:
- Уақытша тілінетін арық-атыз жүйесіне қойылатын талаптар.
- Уақытша тілінетін арық-атыз жүйесін орналастыру схемасы
- 5.2. Бороздалап суару үшін қолданылатын таратқыш және суару
- Трубопроводтар арқылы жіберілетін судың мөлшері және оны алқапгардың өлшемімен және суару техникасымен үйлестіру.
- Жабык, арық-атыз жүйесін есептеу және жобалау.
- 5.4. Арық-атыз жүйесінің арматурасы
- Қаналдарды жерге орналастырудың талаптары.
- Бас каналдың бос бөлігінің жерге орналасуы.
- Бас каналдың жұмысшы бөлігін және шаруашылық аралық
- 6.2. Каналдар және суармалы жерлердің номенклатурасы
- 6.3. Судың есептелген мөлшері жэне суару жүйесі каналдарының
- 6.5. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу
- Каналдарды гидравликалық есептеу.
5.1. Топырақ арнасына уақытша тілінетін арық-атыз жүйесі Суару учаскесі деп айналасы тұрақты суару, немесе қүрғату каналдарымен, немесе жолдармен қоршалған және бір тұрақты каналдан суарылатын жерді айтады. Суару учаскесіне орналасатын уақытша тілінетін құлақ арық-тар, оқ-арықтар керегінде универсалды тракторға тіркелген канал қазғыштар арқылы тілініп, тегістеліп жіберіледі. Суару учаскесінде жерді жырту, тырмалау тұқым себу, куль-тивациялау және тыңайтқыштармен қоректендіру жұмыстары трактор агрегаттарымен жүргізіледі. Учаскенің ұзындығы 400 метрден кем болғанда жерді жырту және басқа да жұмыстарды жүргізгенде трактор өнімділігінің тө-мендеп кететінін еске ала отырып, суару учаскесінің көлемі 400-•400 м2-ден кем болмаған жөн. Уақытша тілінетін арық-атыз жүйесіне қойылатын талаптар. Уақытша тілінетін арық-атыз жүйесі құлақ арықтардан, ок-арықтардан және су таратқыш бороздалардан құралады. Осылар арқылы су учаскелік таратқыштардан суару тақталары мен бо-роздаларына және жаңбырлатқыш машиналарға жіберіледі. Уақытша тілінетін каналдар мына талаптарға жауап беруі керек: есептелген су мөлшерін өткізу; сумен шайылмай, еңісі теріс болмай, оған жанасып жатқан суарылатын жерге су өздігінен аға-тындай, біріне-бірі параллельді тура сызық бағытта орналасуы ке-рек. Мүмкін болған жағдайда суару учаскесінің қабырғалары да параллельді орналастырылғаны жөн. Уақытша тілінетін арық-атыз жүйесін орналастыру схемасы, Уақытша тілінетін каналдар жерге екі схемамен орналастырыла-ды: Суару учаскесінің қабырғасын бойлай және оған көлденең. Учаске қабырғасын бойлай орналастыру схемасын пайдалан-ғанда (16-а, сурет) уақытша тілінетін қүлақ-арықтар бороздалар^ 150
ды, немесе тақталарды бойлай, ал оқ-арықтар бороздалар мен такталарға көлденен. орналастырылады. Бүнда су арнаулы құлақтар арқылы учаскелік таратқыштардан уақытша тілінетін құлак-арықтарға жіберіліп, одан оқ-арықтарға жіберіледі. Ал оқ-арықтардан су сифондар, түтіктер және басқа да жабдықтар арқылы суару бороздаларына, немесе тақталарына жіберіледі. Уақытша тілінетін каналдардың шайылып кетпеуі үшін бойлау схемасы еңісі 0,005-тен артық болмаған учаскелерде қолданыла- ды. Уақытша тілінетін құлақ арықтардын, үзындығы отамалы да-қылдар үшін 400—800 м, ал қатарлап және жаппай себілетін да-қылдар үшін 400—1500 м шамасында болады. Бүлардың қатар аралыктары олардан су бір жаққа ғана өздігінен ағатын болғанда 70—200 м және одан да көбірек болады, ал оқ-арықтардың қатар аралық мөлшері суару бороздалары мен тақталарының үзынды-ғына тен, болады^ Отамалы дақылдарды суарғанда уақытша тілінетін құлақ арықтардың ара қашықтығы (і, олардың бір тәулік бойы жүмыс істеу жағдайына қарай мына формула аркылы анықталады.бүнда: рвр — уақытша тілінетін қүлақ арықпен жіберілетін судың мөлшері, л/с; т — суару нормасының ең көп шамасы, м3/га; 1 — қүлақ арықтьщ үзындығы, м; ц — қүлақ арықтың К.П.Д-сі. ^Ұзын бороздалармен суарғанда уақытша тілінетін қүлақ-арық-тар екі тәулік бойы жүмыс істей алады. Көлденец схема (16-6, сурет) қолданғанда уақытша тілінетін құлақ-арықтар еңісі 0,001—0,002-ға тен, суару бороздаларына, не- месе тақталарына көлденең орналастырылады және суару бороз- 'далары мен тақталарға су тікелей уақытша тілінетін қүлақ-арық- тардан жіберіледі. Әдетте уақытша тілінетін қүлақ-арықтарды көлденен. орналас-тыру схемасы еңісі 0,004—0,005 шамасындағы учаскелерде қолда- нылады.
Уақытша тілінетін қүлақ-арықтардың қатар аралығы суару бо- роздаларының, немесе тақталарының үзындығына тең болады. Қү- лақ-арықтардың ұзьшдығы еңістің мөлшеріне, оған жіберілетін судың шамасына және топырақтың су сіңіргіштігіне қарай 400- ден 1000 метрге дейін жетеді. Жер бетінің бедері күрделі және то- пырақтын, су сіщргіш көрсеткіші жоғары болған жағдайда құлақ- арықтардың үзындығы кемітіледі. . .  34-сурет. Суару бороздаларына суды суару учаскелерінде уа-қытша тілінетін құлақ-арық-тарсыз автоматты түрде тара-татын суару жуйесінің схема-сы:
1— бір бортты таратңыш бороа-да; 2— суару бороздалары (метр. есебімен). Құлақ-арықтарды орналастырудың көлденең схемасрлн қолдан-ғанда оқ-арықтар жасалып, суару учаскесінің уақытша кесілетің құлақ-арықтарын пайдалану коэффициенті мен( жерді пайдалану коэффициенті көбейеді. Жаңбырлатқыш ДДН-45 және ДДА-ЮОМ агрегаттарын пайда-ланғанда уақытша тілінетін құлақ арықтар горизонтальдарға бұ-рыштап тілініп, олардың еңісінің 0,0005 шамасында болғаны жөн. Бұндай жағдайларда оларға жаңбырлатқыш машиналардың жұ-мыс істеуіне қажет болатын су жиналады. Оңтүстік гидротехника және мелиорация ғылыми-зерттеу ин-ституты жалпы суару учаскесінде уақытша тілінетін құлақ арық-тарды және оқ-арықтарды жасамауды ұсынған. Бұнда орналасты-рудьвд көлденең схемасын қолданғанда уақытша тілінетін құлақ-арықтардың орнына еңісі 0,0005-ке тең 200—300 л/с мөлшерінде су өткізе алатын тұрақты канал жасалады (34 сурет). Су құлақтар арқылы тұрақты каналдан бір бүйірлі каналдар-дың бөліктеріне жіберіліп, одан өзінен-өзі суару бороздаларына таратылады. Каналдың 1200—1500 ұзындығы бойымен және бо-роздалардың 300—500 метрге тең ұзындық бойымен көлемі 36— 75 гектарға тең, ауыл шаруашылығы жұмыстарын механикалан-дыру талаптарына сәйкес суару учаскелері жасалады. Бір сушы 200—300 л/с жіберуді ыңғайластырып, сағатына 1 гектар жерді суарады. Уақытша тілінетін құлақ-арықтардың өлшемі және конструк-циясы. Уақытша тілінетін каналдар көлденен, қимасы трапецияға ұқсас канал қазғыштар арқылы тілінеді. Уақытша тілінетін қүлақ арықтардың трассасының ені егіс-тікті беткейлеп суарғанда 4 метрге, ал жаңбырлатып суарғанда 5,5—6 метрге дейін тегістеледі. Төмендеген жерлерге биіктігі 0,2— 0,4 метр, баурайы 1:4 шамасында көпшіктер үйіледі. Уақытша тілінетін қүлақ-арықтың өткізетін суының мөлшері «С^» мына формула арқылы анықталады: т л/с -ё-і бұнда: і — құлақ-арықтың жұмыс іетеу уақыты, сағат есебімен; ал қалғандары алдыңғы формулада қолданылғандар. Жаңбырлатьщ суару әдісін қолданғанда уақытша тілінетін қү-лақ-арықтан жіберілетін судың мөлшерін есептегенде одан жаң-бырлату кезінде шығын болатын судың шамасын ескеру керек. Әдетте құлақ-арықтардан өтетін судың мөлшерін стандарттап, үлкен шамаға қарай жинақтайды: 10—15—20—25—30—40—50— —60—80—100 л/с. Құлақ-арықтардағы судың деңгейін еңіс үлкен болғанда суа-рылатын жердің бетінен 5 см жоғары, еңіс шамасы орташа және аздау болғанда —15 см жоғары болуы керек. УКП жэне ҚПН канал қазғыштары 10-нан 30 л/с ғана су өт-кізе алатьш қимасы кеқірек каналдар тіледі. Ал, ҚПУ-2000А, ҚОР-500 және Д-716 канал қазғыштары 60-тан 150 л/с су өткізе алатындай өлшемі үлкен каналдар тіледі. Қүлақ-арықтарды тегістеу үшін канал қазғыштардың универ-салдық рамасына біріне-бірі бұрыштап екі қайырма құрастыры-лып, олар топырақты жинап каналды жабады. Суару учаскесінің бетін суаруға дайындау олардын, бетін бір рет тегістеуден (қүрылыстық тегістеу); бетін оқтын-оқтын тегіс-теуден (пайдалану кезіндегі тегістеу); суару тақталарын, бороз-даларын және атыздарды жасау; оқ-арықтар мен тарату борозда-ларын тілу; қүлақ-арықтарды және суару жүйесіне арматура қон- дырудан тұрады, Суару жүйесінің қүрылыстарын салғанда, немесе оларды қайта құрғанда күрделі тегістеу жүмыстары жүргізіледі.
дында тілінеді. Оқ-арықтармен уақытша тілінетін қүлақ-арықтар:
дәнді дақылдар мен мал азығы дақылдарды себісімен; суару бороздалары тілінгеннен кейін бірінші суару алдын- да; 3)-егерде олар алдыңғы суарулар және культивациялау кезін-де бүлінген^болса әрбір кезекті суару алдында тілінеді. 153
Оқ-арықтармен уақытша тілінетін құлақ-арықтарды тегістеу: 1) барлық жағдайларда ең соңғы маусымдық суару біткеннен кейін, көп жылдық шөптер егілген алқаптардан басқасы жүргізі-леді. 2) құлақ-арықтар тракторлардың жүруіне кедергі болатын жағдайда культивациялау алдында; 3) жерді сіңіре және сорлан-ған жерлерді шайып суарғаннан кейін. 5.2. Бороздалап суару үшін қолданылатын таратқыш және суару трубопроводтары Уақытша гілінетін каналдардың кемшіліктері. Уакытша тілі-нетін қүлақ-арықтар мен оқ-арықтар астында танаптың 2—4%-ке тең бөлігі қалады және олардан фильтрацияға су шығыны өте көп болады, сондай-ақ олар ауыл шаруашылык, жүмыстарын механи-каландыруға кедергі жасаумен бірге суару тақталары мен бороз-даларына суды біркелкі тарата алмайды. Сонымен бірге топырақ-ты культивациялау алдында тегістеп, ал келесі суару алдында қайтадан тілу керек. Уақытша тілінетін құлақ-арықтар мен оқ-арықтардың орнына қазіргі уақытта бір жерден екінші жерге жылдам кешірілетін қатты және солқылдақ трубопроводтар пайдаланылып жүр. Қатты және солқылдак; трубопроводтар. Заводтарда диаметрі 180, 200, 250, 300 және 350 мм тез ажыратылып, бір жерден екін-ші жерге көшіріліп отырылатын (РТ) деп аталатын қүрыш трубо-проводтары жасалады. Ажыратылатын трубопроводтар көшпелі насос станцияларынаң суды суару жүйесіндегі қатты және солқылдақ трубопроводтарға, жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғыларға жеткізу үшін қолданылады. Диаметрі 180—200 мм қүбырлардағы су қысымы 8 атм. жетіп, ал диаметрі 250—350 мм қүбырларда 6 атм. дейін кетеріледі. Қүбырлар бір-бірімен барлық бағыттарда 10—15° бү-рыштықпен жалғастырыла береді. Диаметрі 250 мм трубадан (3 мелшеріндегі суды оның һ үзын-дығына өткізгенде ондағы су қысымының шығыны Н = 2,02(32Ь-ге тең болады. Бүл трубопроводтарды суды суару бороздаларына тарату үшін де қолдануға болады. Мелиоративтік маталардан жасалған солқылдақ трубопровод-тар суды суару бороздаларына, немесе тақталарына жеткізу және оларға жіберу үшін колданылады. Құбырдағы су жібергіш күлақ-тардың аралығы 0,6 метрден 0,9 метрге дейін болады. Бүл қүлак,-тардың қақпақтары жіберілетін судьщ шамаеын реттеу, немесе оны толығынан жауып қою үшін қолданылады. Бүл жағдайда суару трубопроводы су жеткізу трубопроводына айналады. Диа- 154
метрі 420 мм трубопроводта судың қысымын 3 метрге дейін кете-руге болады, ал диаметрі 350 мм трубопроводтарда су қысымы — 4 м, диаметрі 300 мм болғанда су қысымын 5 метрге дейін көте-ріп, 200 және 140 мм болғанда судың қысымы —8 метр су бағана-сына тең болады, Суды суару бороздаларына тарату үшін поли-этиленнен жасалған диаметрі 150, 200, 250 және 300 мм шланга- лар да қолданылады. Трубопроводтар арқылы жіберілетін судың мөлшері және оны алқапгардың өлшемімен және суару техникасымен үйлестіру. Су таситын трубопроводтардын, үзындығы 2—3 км дейін жетеді, ал олардың ара қашықтығы 400—500 м болады. Осыған орай бір трубопроводтан 80—150 гектар жерді суаруға болады (орта есеп-пен 100—120 га), яғни бір трактор бригадасына бекітілген көлем. Бұл бригадаларға су барлық суару маусымында түрақты мөл-шерде жіберіліп тұрады. Су таситын трубопроводтар арқылы жіберілетін судың мөлше-рі төменгі формула арқылы анықталады: бүнда: сотр — бір су таситын трубопроводпен суарылатын жердің көлемі, бір мезгілде бапталатын учаскенің көлеміне еселі болып қабылданады, гектар есебімен; пі — негізгі дақылдардың суару нормасының ен көп мөлшері, 1: — осы дақылдың суару кезеңі, тәулік бойынша; а —1,1—1,2-қа тең пайдалану көрсеткіші. Су таситын трубопроводтар арқылы жіберілетін судын, шамасы 200 л/с-ден аспай, барлығы бір шамада қабылданады. Ал енді су тарататын трубопроводтар арқылы жіберілетін судың мөлшері, одан су алатын барлық су тасығыш трубопроводтар арқылы жі-берілетін судың шамасына тең болады. Бір мезгілде жұмыс істейтш су тасығыш трубопроводтардың саны мына формула арқылы анықталады: 
в-ке тең ауыспалы егіс учаскесіне жіберілетін бүнда: Рсев = <1-судың мөлшері. ■Су таситын трубопровод арқылы жіберілетін судың мөлшері одан бір мезгілде су алатын суару трубопроводтарыньщ санына сәйкес өзгеріп тұрады. 155
Суару трубопроводтары арқылы жіберілетің судың мөлшері суару бороздаларына ағызылатын судың мөлшеріне сәйкес төмен-гі формула арқылы анықталады: СС л/с бұнда: ^ — суару бороздасына ағызылатын судың мөлшері, л/с; 1 —' суару трубопроводының ұзындығы, м; а — суару бороздаларының қатар аралығы, м. Бі'р мезгілде жұмыс істейтін суару трубопроводтарының саны /гр о у 5.3. Егістікті жаңбырлатып суару үшін қолданылатын ашық және жабық арық-атыз жүйесі Ашық арық-атыз жүйесі. Уақытша тілінетің құлақ арықтар-дан суды ДДН-45, ДДН-70, ДДН-100, ДДА-ІООМ; ДДА-ЮОМА жаңбырлатқыш агрегаттары сорып алады. Суарудың бүл әдісін қолданғанда суару учаскесінің ішінде уақытша тілінетін құлақ-арықтарды орналастыру төмендегі талаптарды орындауы керек: уақытша тілінетін қүлақ-арықтар тура сьізықты бағытта- лып және бір-біріне параллельді орналастырылуы керек; уақытша тілінетін құлақ-арықтардың қатар аралықтары суару. қанатының енінен екі есе көп, немесе жаңбырлатқыш маши- наның су шашырату диаметріне тең болуы керек; суару учаскесінің шекара аралығы және уақытша тілінетін немесе жанбырлатқыш машинанын су шашырату диаметріне тең құлақ-арықтар аралығын суару қанатының еселтелген мөлшеріне, деп қабылдайды. суару учаскесі тік бұрышты түрде жобаланып, тек күрделі жағдайларда ғана трапеция түрінде жобаланады. Бұл учаскелердің ені жаңбырлатқыш машиңаның суару еніне еселі болып, ал ұзындығы 400—600 метрден кем болмағаны жөн. Танаптағы жабық арық-атыз жүйе суару, таратқыш трубопро- водтардан және жүйедегі арматурадан құрылады. Жабық жүйе арқылы суды орташа шашырататын жаңбырлатқыщ машиналарға («Фрегат», «Волжанка», «КТД-250), суды алысқа шашырататын агрегаттарға (ДДН-45, ДДН-70, ДДН-100), суды жақынға шашы- рататын (АДШ-115, ДМА-200, ДМА-100) жаңбыр атқыштарға жібереді. Сондай-ақ су уақытша тілінетін құлақ-арықтарға жаң- бырлатқыш ДДА-ЮОМ және ДДА-ЮОМА гидраңттары арқылы да жіберіледі. . 156 ■ • Жалпы суару трубопроводтары біріне-бірі параллельді, ал су таратқыш трубопроводтар оларға кесе-көлденең орналастырыла-ды Суару трубопроводтарыиың қатар аралығы суару қанатының екі' еселенген мелшеріне, немесе жаңбырлатқыш машинаның су шашырату диаметрінің екі еселенген мөлшеріне тен болуы керек. Танап елшемдері жаңбырлатқыш машиналардың техникалык сипаттамасымен үйлестіріледі. Мысалы, «Волжанка» жаңбырлат-қышы үшін танаптың бір жағын оның суару қанатының үзынды-ғына еселі болып, ал екінші жағы 18 метрге тең суару трубопрово: дындағы гидранттар қатар аралығына еселі болуы керек. Суару трубопроводы бойындағы учаскенің үзындығы жаңбырлатқыштың. маусым бойы суаратын көлемінесәйкес анықталады. Сабағы биік дақылдарды суару үшін «Волжанка» машинасы-на арналған жүйелерде «Фрегат» және басқа да ротация жылда-рына сәйкес ауыспалы егістің басқа танаптарына кешірілш оты-рылатын жаңбырлатқыштарды қолдануға болады. Ауыспалы егіс учаскесінде «Фрегат» және «Волжанка» жаң-бырлаткыштарын бірдей пайдаланғанда: «Фрегат» машинасының үзындығы «Волжанканың» суару қа-натының үзындығымен үйлестіру керек; бүл машиналарға жіберілетін судың мөлшері мен қысымы бір- дей болуы керек; «Волжанка» машиналарының гидранттары «Фрегат» машина-сының тірек дөңгелектерінің жылжуына кедергі болмауы керек. Жабык, арық-атыз жүйесін есептеу және жобалау. Жабық арық-атыз жүйесін жерге орналастыру учаскенің жалпы кескін үйлесіміне ЛЭП-тердің, жолдардың, орман алқаптарының орна-ласуына жер бедеріне, топырақтық-мелиоративтік жағдаиларға, ауыспалы егіс және жаңбырлатқыш маиіиналар мен суару. техно-логиясына байланысты болады. Арық-атыз жүйесін жаңбырлатқыш машинаның суару қанаты-ның үзындығын толығынан пайдаланатындай етіп, түйық қылып жобалайды. Жабық жүйеде трубалардың теменгі түрлерін қолданады: «Фрегат» жаңбырлатқыш машинасы үшін барлық диаметрдеп трүбалар-құрыштан; диаметрі 300 мм дейін болғанда — шоиын-нан диаметрі 500 мм және одан да үлкен болғанда — темір-бетон-нан- «Волжанка» машинасы үшін диаметрі 400 мм деиш болған-да_!_ВТ-9 және ВТ-12 асбоцемент трубалары, кейде суару кана-тының үзындығына қарай — тез жиналатын қүрыштан және алю-минийден жасалған РТ-180 және РТ-220 түрлі трубалар жобала- нады.
Трубопроводтардың барлық түрлерінің фасондық бөлшектері пісірілген қүрыштан жасалып, № 820—16 үлгілі жобаға сәйкес қа-былданады. 157
Жабық жүйеде су таратқыш арматураны орналастыру үшін ГОСТ-80-20-68, немесе ТПУ-18-789 жобаларына сәйкес жасалатын арнаулы құдықтар, 10 кг/см2-ге тең қысымға есептелген гидрант-тар, вантуздар және ысырмалар қолданылады. Асбест, шойын жә-не құрыш трубалары топыраққа тереңдігі 0,8 метрден кем болмай-тындай етіп көміледі. Трубалар, ағатын балшықтардан басқа, тегістелген және ны-ғыздалған топырақтардың барлығына төселе береді және ешқан-дай қолдан жасаған табандардың қажеті жоқ. Трубаларды ста-тикалық есептеулер 9698—67 ГОСТ-ке сәйкес жургізіледі. Трубаларды қыс алдында судан босату үшін судың трубадан өздігінен ағып кетуін қамтамасыз ететін арнаулы құрылыстар жо-баланады. Егерде коллекторлы-дренажды жүйе жобаланса, онда қашырту трубаларының еңісі 0,005-тен кем болмауы керек. Жүйенің барлық трубопроводтары оларда гидравликалық соқ-қының болу мүмкіншілігіне тексеріледі. Суару трубопроводының басынан жіберілетін судың мөлшері мына формула арқылы анықталады: бүнда: (Эі —жақбырлатқыш машинанын, жіберетін суының мөл-шері, л/с; п — суару трубопроводында бір мезгілде жұмыс істейтін жаң-бырлатқыш машиналардың саны; Л ~ трубопроводты пайдалану коэффициенті (г] = 0,98). Әр сатыдағы таратқыш трубопроводының басынан жіберілетін судың мөлшері мына формула арқылы анықталады: 
'Р л/с бұнда: рсум— ауыспалы егіс участоктерін суару графигінің орди-наттарының қосындысына тең, ең көп шамасы, л/с; т)ср—жүйенің таратқыш трубопроводтарын тиімді пайдалану коэффициенті (тіер=0,97). Суару жинағы. Жаңбырлатып суару үшін өндіріс арнаулы жаб-дықтар жинағын шығарады, оларға жылжымалы СНП-25/60, СНП-50/80, СНП-50/40 насос станциялары және ПНС-Т-бНДв на-сосы; жаңбырлатқыш ДДА-ЮОМ (2-ші схема), ДДН-70 (2-ші схема) және ДН-1 жаңбырлатқыш аппараттары (3-ші схема) және басқалары жатады. Әрбір жинаққа РТ-180, РТ-125, РТ-250 тез жиналатын трубопроводтары қосылып беріледі. Бір жаңбыр-латқыш қондырғыға, немесе машинаға 680-ден 1125 метрге дейін труба бөлінеді, оған әрбір гектар жерге 6—42 метр. Суару кәздерінен су суарылатын учаскелерге трубопроводтар арқылы тасылып, ал учаске бетіңе трубопроводтар, немесе ашық каналдар арқылы таратылады. 5.4. Арық-атыз жүйесінің арматурасы Ашық арық-атыз жүйесінің арматурасы құлақтардан, сифон-дардан, доғал және су жібергіш қалқалардан, мелиоративтік ма-тадан жасалған бөгеттерден, суару түтіктерінен, кішкентай қал-кандардан, суару тақталарынан және суағарлардан тұрады. Қүлақтар арқылы су учаскеліқ таратқыштардан уақытша тілі-нетін қүлақ-арықтарға, қатты және солқылдақ трубопроводтарға жіберіледі. Әдетте қүлақтар түрақты жәие бір жерден екінші жер-ге кешіріліп отырады. Түрақты қүлақтар үлгі жобалары бойынша салынып, қақпақты (тығынды) асбоцементті труба түрінде және ашық темір-бетондық, немесе винтті көтергіші бар бетонды шлюз (науа) түрінде жасалады. Оларды ашық каналдардың — учаскелік таратқыштардың бүйіріне 30-дан 100 л/с дейін және оданда мол су жіберетіндей етіп қояды (уақытша тілінетін күлақ-арықтардың, басына).
Ашық каналдардан суды солқылдақ трубопроводтарға жіберу үшін жылжымалы солқылдақ сифонды құлақ және трубалы құ-лақты пайдаланады, ал науалардан арнаулы құлақтар арқылы жіберуге болады. Сифондар арқылы мөлшері 500 л/с дейінгі суды түрақты ашық. каналдардан суару тақталарына, уақытша тілінетін қүлақ арық-тарға (100 л/с-дейін) және уақытша тілінетін қүлақ арықтардан суару бороздаларына жібереді. Үлкен және орташа сифондар та-бақ құрыштан, алюминийден, поливинилхлоридадан жасалады; ал кішірек сифондар — полиэтиленнеи, каучуктен, темірден жасала-ды. Үлкен сифондар вакуум ■— насостар арқылы зарядталып, кі-шілері — оларды канал ішінде түрғанда су күю арқылы зарядта-лады. Тірек щалңандар. Уақытша тілінетін қүлақ арықтар мен оқ-арықтарда су деңгейін кетеріп, оны суару бороздалары мен тақ-таларына ағызу үшін доғал және су өткізетін тірек қалқандар,. немесе бөгеттер қолданылады. Доғал қалқандар 1,5 миллиметрлік қүрыш табақтарынан тра-пеция түрінде жасалып, су ағысын толық тоқтату ушін қолданы-лады. Транзитті тіректі жылжымалы қалқандар құрыш табақтарынан жасалады, бірақ транзитті суды өткізіп жіберу үшін оларға диаметрі 150—200 мм тесік ойылып, сол арқылы су ұзындығы 70—90 мм қалқанға болттар арқылы бекітілген жеңдерге жіберіледі. Транзитті судың мөлшерін реттеу үшін жеңнің көлденең қимасы арнаулы баулар арқылы өзгертіліп отырылады. Транзитті судын ағымын толық тоқтату үшін женді қалқанның үстіне тастайды. Жалпы транзитті қалқандар уақытша тілінетін қүлақ-арықтардан су бір мезгілде бірнеше оқ-арықтарға жіберілген жағдайда қол-данылады. Мелиоративтік матадан жасалатын доғал және транзитті бө-геттер тіректі қалқандар ретінде де қолданылып, уақытша тіліне-тін қүяақ арықтар мен оқ-арықтардағы суды жауып тастау үшін колданылады. Суару түтіктері, кішкентай қалқандар, сифондар, тақталар. Кейбір шаруашылықтарда суды суару бороздалары мен тақта-ларына осы күнге дейін ешқандай арнаулы жабдықтарсыз жібе-ріи келеді. Мысалы, күрекпен қүлақ-арықтар мен оқ-арықтардың палдарынан жыралар қазып, солар арқылы су суару бороздала-рына ағызылады. Суару кезінде бүл жыралар шайылып, борозда-ларға жіберілетін судың мөлшері тұрақты болмай топырақ бір-келкі дымқылданбайды. Осы жыраларды жасау және жабу өте қиын болғандықтан бір мезгілде жұмыс істейтін бороздалардың саны да азайып кетеді. Жыраларды шыммен бекітуге де болады, бірақ ол да өте қиын жүмыс. Ал енді суару жұмыстарының өнімділігі мен сапасын жоғар-лату үшін түтіктерді, сифондарды және тесігі бар қалқандарды қолдану керек. Тақталап суару әдісін қолданғанда беті тегістелмеген учаске-лерде тақтаның барлық бетіне су жаю үшін оларға келденеңдетіп палдар жасап, немесе суару тақталары қойылады. Бұл тақталар қалыңдығы 1,5 мм, биіктігі 20 см және ұзындығы 1,6 метрлік қү-рыш трубаларынан жасалады. Бұлардың с1 = 8—10 мм, ұзындығы 40—50 см құрыштан жасалған түтқалары болады. Жабық жүйе арматурасы, Жаңбырлатқыш машиналарға, сол-қылдақ трубопроводтарға және қүлақ-арықтарға жабық трубо-проводтардан су жіберу үшін әр түрлі конструкциялы гидрант-тар-құлақтар жасалады. Стояк түрінде, қүдықтар және т. б. Сто-яктарға солқылдақ шлангыларды жалғау үшін арнаулы жабдық күрастырылады. Шлангтермен суарғанда гидранттар — құлақтардың ара қа-шықтығы суару бороздаларының үзындығына тең болады, ал жаң-бырлатқыш машиналармен суарғанда ені позиция ара қашықты-ғына тең болады, мысалы, «Волжанка» машинасымен суарғанда — 18 метрге тең. Жаңбырлатқыш машина гидранттарға арнаулы калпақтар ар-қылы жалғастырылады. Қысымды трубопроводтардан суды құлақ-арықтарға жіберу үшін су қысымын өштіргіші бар гидрант- құлақтар орналастырылады. Тез жиналатын РТ-180 таратқыш трубопроводтарын жүмысқа косу үшін, ол арқылы су жіберуді реттеу және оны тоқтату үшін РТ-180Х 180x180 гидрант ысырмалары, РТ-180ХІ80 труба крестовинасы, жаңбырлатқышқа су жіберу үшін қолданылатын жалғағыш жабдық орнатылады.^ 9 Дәріс СУ ТАРАТҚЫШ АРЫҚ-АТЫЗ ЖҮЙЕСІ Суару каналдарын орналастырудың негіздері Суару жүйесі суарылатын жерге суды керекті мөлшерде және кезінде жеткізіп түруының арқасында топырақтық-экономикалық жағынан ең қолайлы су-ауа, түз және қоректі режимі сақталып, оның қоректілігі үздіксіз жоғарылап отырадЫ. Ал енді өте күрделі топырақтық-мелиоративтік және гидро-геологиялық жағдайларда (сортаң топырақтар және минералды ыза судың деңгейі жоғары болғанда) суару жүйесін жасау үшін топырақтың су режимін екі жақтан реттейтін, яғңи жетіспеген су-ды жіберіп тұратын, ал артық суды ағызып жіберетін жүйелерді жобалаған жен. Жалпы арьіқ-атыз жүйесі үш түрде жобаланады: топырақ ар- насында тілінетін төсеніштелген және төсенішсіз ашық жүйелер; әр түрлі лотоктардан (тартпа) жасалатын тартпалы ашық жүйе- лер; трубадан жасалатын (жабық) жүйе. Топырақ арнасында тілінетін бетонмен қапталған және қап-талмаған ашық каналдар еңістің мөлшері 0,0005-тен кем болған-да, канал-тартпалар еңістің мөлшері 0,002—0,0005 шамасында болғанда, канал-тартпалардан және трубопроводтардан қүрас-тырылған жүйе-еңіс мөлшері 0,002—0,003 шамасында болып, тру-бопроводтық жүйе-еңіс мөлшері 0,003-ден көп болғанда қолданы- лады.
Жүйенін, конструкциясының жобалары шаруашылық жүйенің әр түрлі варианттарын техника-экономикалық салыстырулар нә-тижесіне сәйкес қабылданады. Егістікке арық-атыз жүйесі суармалы жерлерді үйымдастыру жағдайына, жер бетінің бедеріне, топырақтық-мелиоративтік жағ-дайларға, инженерлік коммуникацияларға және шаруашылық орталықтарына үйлестіре орналастырылады. Суармалы жерді ұйымдастыру техникалық жағынан жетілген және ауыспалы егіс танаптары мен басқа да пайдаланылатын жер-лерді (бақ, бау-бақша, мәдени жайылымдар), бригадалыі^ учас-келерді суарғыштарды, жолдарды, адамдар қоныс тепкен жерлер-
Егістіктерде арық-атыз жүйесін орналастыру оның бетінің бе-деріне байланысты болады, сондықтан ауыспалы егіс учаскелері және оның танаптары, бригадалық учаскелер жолдар жүйесі және орман алқаптары суару каналдары мен гидротехникалык құры-лыстардың орналасуына сәйкес орналастырылады. Шаруашылық аралық жүйесін жобалағанда магистралды жә-не шаруашылық аралық каналдар мен су қоймаларының, насос станцияларының, жолдардың, орман алқаптарының астында ка-латың жердің көлемін анықтау керек. Ал шаруашылық ішіндегі жүйені жобалағанда ауыспалы егіс учаскесінің, ауыспалы егіс танаптарының, суару учаскелерінің, бақтардың, бау-бақшалардың, орман алқаптарының, мәденн жай-ылымдардың, жолдардың, мал айдайтын жолдардың, егіншілер қостарының көлемдері мен шекаралары анық-талады. Шаруашылық ішіндегі жер көлемін үйымдастыру үшін табиғи және әкімшілік шекаралардың орналасуын, шойын және тас жол-дардың, электр тарату сызықтарының, суару, коллектор-дренаж-дық және су жинағыш-қашыртқьі жүйелерінің орналасуын еске-ріп және суарылатын жердің топырақтық-мелиоративтік жағдай-ларын естен шығармау керек. Табиғи-шаруашылық жағдайларға сәйкес әрбір ауыспалы егіс-тер, бақтар, бау-бақшалар және т. б. орналастырылады. Ауыспалы егіс елшемдері шаруашылықтын келешекте даму жоспары мен қажетіне сәйкес анықталады. Ауыспалы егіс учаскесі — деп белгіленген рохацияға сәйкес әр қайсысында дақылдар өзгеріп тұратын ауыепалы егіс танапта-рына бөлінгең ауыспалы егіс жерінің қөлемін айтады. Жалпы ауыспалы егіс учаскесі мүмкіншілігінше ауыл шаруа-шылық машиналарын қолдануға жәйлі үлкен массивтерде, орна-ластырылады. Ауыспалы егіс еңбекті дүрыстап ұйымдастыруды, жоғарғы аг-ротехниканы және жер мен суды тиімді пайдалануды камтамасыз етуі керек. Бір мезгілд&хсуарылатын жердің көлемі отамалы дақылдарды суарғаннан кейін тәулік ішінде культивацияланатын жердін көле-міне сәйкес болуы керек. Күріш ауыспалы егісі еңісі шамалы, суды нашар сіңіретін то-пырақты жерлерде және су жіберу жағынан ерекшеленген жерлер-де орналастырылады. Ауыспалы еңіс танаптары өлшемі жағынан біркелкі болуы ке-рек, олардың бірінен-бірінің өлшем айырмашылықтары 10%-ке дейін және жер бедерінің өте күрделі болған жағдайында 15— 20%-ке дейін ғана мүмкін болады. Ауыспалы егіс танаптарын орналастырғанда топырақтың сор-лануын, ыза судың тереңдігін және онық минералдығын, топы-рақтың су сіңіргіштігін, жер беті бедерін, каналдардың орнала-суын, учаскелердің кескін үйлесімін ескеру керек. Ауыспалы егістің әр танабы топырақ және гидрогеологиялық жағдайларына қарай біркелкі болып, өзінің кескіні жағынан ау-ыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыруға ыңғайлы және өлшемдері жеткілікті болуы керек. Суару учаскесінің ең жақсы сыртқы пішіні болып қабырғалар қатынасы 1:2—1:3-ке тең тік бұрыштар саналады. Егерде ауыспалы егіс танабынын, бірнеше учаскелері болса, онда онын, кескін үйлесімі осы учаскелердің шекараларымен анықталады. Жабык жүйеден суарғанда бір мезгілде бапталатын учаске суару учаскесі болып саналады. Ауыспалы егіс учаскелерінің өлшемдерімен баптау учаскеле-рінің өлшемдері және олардың егістікке орналасуы суару техни-касына, шаруашылықта еңбекті үйымдастыруға, белгіленген ау-ыспалы егіс схемасына сәйкес анықталады. Бригадалық учаскелер өздерінің көлемдері жағынан бірдей болып, ауыспалы егістің жылдар бойы ротациясына қарай бри-гаданың құрамы түраклы болатындай боп іргелі орналастырылуы керек.
Пайдаланылатын жердің, бригадалық және ауыспалы егіс учаскелерінің шекараларын мүмкіндігінше тік бұрышты етіп, оларды каналдармен, шойын және тас жолдармен, электр жібере-тін сызықтармен, трубопроводтармен қатар жобалап, сондай-ақ жобалағанда табиғн шекараларды да ескеру керек: езендер, сай-салалар және т. б. Қаналдарды жерге орналастырудың талаптары. Су таратқыш каналдарға магистралды және әр маңызды және әр мақсатты т,а-ратқыштар жатады. Су таратқыш каналдар арқылы су кездерінен су суару учаскелеріне дейін ағып келіп, қүлақ-арықтар арқылы суару учаскесіне таратылады. Әрбір суару жүйесін жобалағанда мынадай жалпы талаптар-ды орындау керек: каналдар суды суару үшін пайдаланылатын судың есептелген графигіне және белгіленген су тарату схемасына сәйкес жіберіп тұруы керек; үлкен каналдар кіші каналдарға жетекшілік етіп, беткі жағы-нан суару әдісін ^олданғанда кіші каналдар суарылатын' жерге жетекшілік етуі керек. Каналдардың жоталарға суды екі жаққа да өздігінен ағызып жіберетіндей болып орналастырылғаны жөн болады;
каналдардың қимасы оларды сумен шайып кетуден, тосапта-нудан және деформациядан сақтайтындай берік болуы керек; каналдардан фильтрация шығыны шамалы ғана болып, оларды пайдалану коэффициенті және жалпы суармалы жерді пайда-лану коэффициенті жоғары болуы керек; каналдарды суару учаскесінің ауыспалы егіс танаптарының, бригадалық учаскелердің, шаруашылықта пайдаланылатын жер-лердің шекараларына, жер бетінің бедеріне және оның топырақ-тық-мелиоративтік жағдайына сәйкес жобалаған суару әдістерін тиімді пайдаланумен бірге ауыл шаруашылық машиналарын жо-ғары пайдалануды қамтамасыз ететіндей етіп орналастыру керек. Әр шаруашылықта шаруашылық аралық таратқыштардан су алатын және оның мөлшерін жекелеп өлшейтін 1—2 жабдықтар болуы керек. Ал әрбір ауыспалы егіс учаскесі суды осы шаруашы-лықтағы басқа ауыспалы егіс учаскелеріне байланыссыз ала ала-тын болуы керек. Усадьбалар мен олардың жанындағы учаскелерге де су басқа-ларға байланыссыз жіберіледі; суды жолдардан, сайлардан, бьефтерді ілестірілген жерлерден өткізу, су мөлшерін реттеу және судың жылдамдығымен деңгейін реттейтін құрылыстардың саны көп болмауы керек. Дегеңмен, олардын, саны ауыспалы егіс танаптарына жіберілетін су мөлше-рін -бөлек өлшеуді және каналдар жұмысының керекті режимін қамтамасыз етуі керек; каналдармен оларға орналастырылатын құрылыстарды салуды механикаландыру керек; суару жүйесін салу және оны пайдалану үшін жүмсалатын ең-бек, қаржы және материалдар шамалы ғана болуы керек; суару жүйесі су қорларын жан-жақты және тиімді пайдалана алатындай болып жобалануы, осы жоба бойынша құнарлы жер-лердің ең көп көлемі суарылып, су күші гидроэлектрстанцияла-рында пайдаланылып, кеме қатынасы, балық аулау кәсібі және су-мен жабдықтау жұмыстары кеңінен дамуы керек. Неғұрлым суару жүйесінің көлемі көбейген және жер бетінің бедері күрделенген сайын, солғұрлым суару, су жинау — қашыр-ту және коллекторлы-дренаждық жүйе күрделеніп, ондағы қүры-лыстар саны кәбейе түседі. Бас канал — су таратқыш каналдардың ең негізгісі болып са-налады, өйткені ол арқылы су көздерінен су барлық суармалы жерлерге жіберіледі. Бас канал басқа учаскеден бос және жұмыс істейтін бөліктерден құралады. Басқы учаске — каналдың су кәздерінен су қабылдайтын бө-лігінен тұрады, бүнда тұндырғыштар болған -жағдайда су тосап-тардан тазартылады. Бос бөлік — суды су көздерінен бірінші таратқыш каналға жеткізеді. Жұмысшы бөлігі — суды таратқыш каналдарға бөліп тұрады. Бас канал суармалы жердің ең жоғарғы нүктелері бойына са-лынады. Бас каналдың бос бөлігінің жерге орналасуы. Суарылатын жерлерге су кездерінен өздігінен ағып және механикалық әдіспен көтеру арқылы жіберіледі. Судың ездігінен ағызылып жіберілге-нінде бас саға плотиналы және плотинасыз болады. Бүнда су кез-дерінен (езен, су қоймалары) бас шлюз — реттегіш арқылы бас каналдын. бос бөлігіне жіберіліп, ол арқылы суарылатын жерге жіберіледі. Ал енді суды механикалық әдіспен көтергенде ол суа-рылатын жерлерге трубалар арқылы жіберіледі. Бас каналдың бос белігінің үзындығы және жерге орналасты-рылуы жердің еңісіне, су көздеріндегі бас саға жанындағы судың деңгейінің суарылатын жердің деңгейінен қанша мөлшерде жоға-ры жатқанына байланысты болады. Бас каналдын, бос бөлігінің трассасы масштабы 1:25000, немесе 1:10000-ға тең жағдайда белгіленеді. Бұл жағдайда горизонталь-дың қималары 1, немесе 0,5 метр аралықта сызылып, каналдың есептелген еңісшің мөлшері і = -~ъ->,~ге тең. болады. Су жыл- дамдығынын, есепті мелшері каналды шайып кететін жылдамдық-тан кем және тосаптану жылдамдығынан артық болуы керек. Әдет-те есептелген еңістіңмөлшері і = 0,0002—0,0007 шамасында, көбі-несе 0,0005 шамасында болады. Еңістің мөлшері аз болған сайын, бас канал қысқара береді. Мұнда бас каналдың трассасын белгілегенде мынадай мәселе-• лерді шешуге тура келеді. Суарылатын жерге суды өзендерден өздігінен ағуыарқылы жіберілетін ең биік нүктесі белгілі болып, бас каналдың бос бөлі- гінің үзындығы мен бас сағаның орналасатын жерін анықтау ке- рек болады. Бүндай жағдайда каналдың трассасын осы нүктеден өзенге қарай белгілейді; бас саға орналасатын жер белгілі. Бас каналдың бос бөлі- гінің үзындығы мен су жіберілетін жердің жоғарғы шекарасын белгілеу керек. Бұндай жағдайларда канал трассасын бас сағадан жобаланған суарылатын жерлерге қарай белгілейді. Бас каналдың жұмысшы бөлігін және шаруашылық аралық жүйелерінің трассасын белгілеу. Бас каналдың бос бөлігінің соң-ғы шетінен бастап және таратқыш жүйелерін салатын соңғы құ-рылыстар түйініне дейінгі суарылатын жерлердің барлығынан бас канал жоғары орналасуы керек. Жер бедерінің сипаттамасына қарай бас каналмен шаруашы-I лық аралық жүйесін орналастырудың негізгі үш схемасын қол-дануға болады: 1. Бас каналдың трассасы горизонтальдар бағытымен (еңіске көлденең) белгілёніп, еңістің мелшері суарылатын жердің жоғар-ғы шекарасы бойымен есептеледі. Бірінші дәрежедегі таратқыштар ен, жоғарғы еңіс бойына жо-баланып, олардан су екі жағына да ездігінен ағатын болады. Егерде жыралар, көтеріңкі қосымша жоталар кездескен жағдайда бас канал сол шекаралар бойымен жобалаиады, бірақ онда ол өзінің түзу сызығын бұзады. Таратқыш каналдар трассасы жергі-лікті жоталардьщ бойьшен мүмкін болған еңістілікпен, екі жақ-тағы беткейге де су жібере алатындай болып белгіленеді. Бас канал суарылатын жердің ең жоғарғы енісіне орналас- тырылып, оны екі тең бөлшекке бөліп тұрады. Ал таратқыш ка- налдардың трассасы мүмкін болған еңістікпен горизонтальдарды бойлай белгіленеді. Каналдың осындай орналасу схемасын суа- рылатын жердің өте үзын және ені шамалы болған жағдайда қол- данылады. Бұндай жерлердің ұзын қабырғасы еңісті бойлай ор- наластырылады. Осындай жағдайларда қүламалар құрылыста- рын тек бас каналдарда ғана жобалап, ал бірінші схема бойынша оларды бірінші дәрежедегі барлық таратқыш каналдарға жоба- лауға тура келер еді. Бас каналдар арқылы жіберілетін судың мелшері өте көп болған жағдайда құламалар құрылыстарының топталған жерлерінде гидростанция қүрылыстары жобаланады. - Жер бедерінің күрделі болған жағдайларында бас канал- дар, шаруашылық аралық, шаруашылық таратқыш каналдар жо- ғарғы нүктелерге және жоталарға су ағызу жылдамдығы оны шайып кету жылдамдығынан кем, тосаптану жылдамдығынан ар- тық мөлшерде болатындай етіп орналастырылады. Сондай-ақ су- армалы жерлерді үйымдастыру және каналдарды жобалаудың басқа да талаптарын орындау керек. Жобалаудың алғашқы кезінде бас каналдар мен таратқыш каналдар осы каналдардан суарылатын жерге орналасқан дақыл-дардың гидромодуль графигінің көрсеткіштері арқылы есептеледі. Шаруашылық және шаруашылық ішіндегі суару жүйесі шаруа-шылық, шаруашылық ішіндегі және учаскелік таратқыштардан және уақытша тілінетін қүлақ-арықтардан тұрады. Тұрақты каналдар суды шаруашылықта суарылатын жерлерге таратады: оларды суару көлемі, ауыспалы егістегі дақылдардың құрамы, барлық дақылдардың суару режимі және суару техника-сы белгілі болған жағдайда 1:10000, немесе 1:5000 масштабында сызылған, горизонтальдар аралығы 0,5 метрге тең жағдайда жоба-лайды. Суару жүйесін жобалау ісінде шаруашылық шекараларын көрсетуден және суаруға жарымды барлық жердің келемін анық-таудан басталады. Содан кейін шаруашылық және шаруашылық ішіндегі таратқыштардың трассалары белгіленіп, ауыспалы егіс шекаралары қағазға түсіріледі. Ауыспалы егіс шекаралары үлкен каналдардың, жолдардьің, адамдар қыстаған жерлердің, табиғи шекаралармен үйлестіре бел-гіленеді, және оларды белгілегенде гидрогеологиялық жағдайларды және суару жүйесін пайдаланудың жайлылығын ескеру керек. Мұнда шаруашылық шекарасы мен ауыспалы егіс танаптары-ның шекараларын түсінгеннен, шаруашылық және шаруашылық ішіндегі таратқыштардың трассаларын белгілегеннен кейін ауыс-палы егіс танаптарын және ауыспалы егіс ішіндегі суару учаске-лерін бөлуге кіріседі. 6.2. Каналдар және суармалы жерлердің номенклатурасы Арық-атыз жүйесі. Жоспарларда және басқа да жобалау ма-териалдарында төмендегідей қыскартылған белгілер қолданыла-ды: Бас канал — МК бас каналдың тараулары: он жаққа тарауы — ПВМК; сол жақ-қа тарауы — ЛВМК; бірінші реттегі тарату каналдары—р-1, р-2, р-3 және т. б (бұнда сандар таратқыш каналдардын, үлкен каналдың басынан санағандағы жүйелігін көрсетеді); екінші, үшінші және тағы баска реттегі таратқыш каналдар — 1-1-1, р-1-2, р-1-3 және т. б.; р-1-1-1, р-1-2-2 және т. б. (бүнда соң-ғы сан үлкен каналдың басынан бастап орналастырудың жүйелі-лігін көрсетеді, ал оның алдындағы сандар үлкен каналды белгі-лейді); Шаруашылық таратқыш—ІХ-1, ІХ-2, ІХ-3 және т. б.; 2Х-1, 2Х-2, 2Х-3 және т. б. (бұнда бірінші сан пайдаланылатын шаруа-шылықтардын нөмірін белгілейді, «X» әрпі таратқыштың тек бір шаруашылыққа ғана қызмет етуін белгілейді, ал екінші сан осы шаруашылықтағы таратқыштың мөлшерін белгілейді). Шаруашылық ішіндегі әр реттік таратқыштар (егер олар учас-келік таратқыштар болмаса) ІХ-1-1; IX-1-2, ІХ-1-3 және т. б.; 2Х--1-1, 2Х-1-2 және т. б.; 2X1-1-1, 2Х-1-1-2, және т. б. Учаскелік таратқыштар —У-1, У-2, У-3 және т. б. Уақытша тілінетін қүлақ-арықтар—0-1, О-2, О-З және т. б. (бүндағы сан осы шаруашылықтағы құлақ-арықтың нөмірін бел-гілейді). Егерде суару каналдары науа (лоток) немесе трубопровод тү-рінде жасалған болса, онда негізгі санды белгіге Л немесе Т әрпі қосылады; РЛ-1-1 — науа түрінде жасалған екінші реттегі тарат-қыш; УТ-3—трубопровод түрінде жасалған үшінші учаскелік та-ратқыш. Су жинағыш — қашыртіқы жүйесіне кіретіндер: Бас су жинағыш канал —ГВК;
167
екінші және үшінші реттегі су жинағыштар—В-1-1, В-1-2 және т. б„ немесе В-1-2-1, В-1-2-2, В-1-2-3 және т. б. (бұнда соңғы сан су қабылдағыш каналға су жинағыштан құйылу нөмірі). бас каналдан суды ағызып жіберу — СМ-1, СМ-2, СМ-3 (бұн-дағы сан каналдың бас жағынан санағанда су ағызып жіберу нө-мірін белгілейді). бірінші реттегі таратқыштардан суды ағызып жіберу—Р-1 та-ратқышынан—СР-1 (суды бір-ак, рет ағызғанда); С2Р-2 (Р-2 та-ратқыщында)—екінші рет ағызу; СЗР-3 (Р-3 таратқышынан) су-ды үшінші рет ағызып жіберу; екінші, үшінші және т. б. реттегі таратқыштардан су ағызып жіберу—СР-1-2 (Р-1-2) таратқышынан суды бірінші рёт ағызыу; СЗР-1-1 (Р-1-1) таратқышынан — суды үшінші рет ағызу; шаруашылық және учаскелік таратқыштарынан су ағызып жі-беру—С2Х-1 (2Х-1 шаруашылық таратқышынан) су ағызып жі-беру; С2Х-2-2 (2Х-2-2 шаруашылық таратқышьшан) су ағызып жіберу; СУ-3 (учаскелік таратқыштан) су ағызып жіберу; тау жақ каналдар НК-1—жүйедегі бірінші тау жақ канал; НҚ-2— жүйедегі екінші тау жақ канал. Коллекторлі-дренаждық жүйеге мыналар кіреді: бас коллектор —ГК; бірінші реттегі коллекторлар—Қ-1, К-2, К-3 және т. б.; екінші реттегі коллекторлар —К-Ы, К-1-2 және т. б.; үшінші реттегі коллекторлар — К-2-2-1, Қ-2-2-2 т. б.
168
Суарылатын жердің нетто мөлшерімен суаруға қатынаспайтын жерлер қосылып, суарылатын жер көлемінің брутто мөлшерін ңұ-райды. Ал енді суару жүйесіне байланыссыз суарылатын жерлер (көл-табанды суару) суармалы жерге жатқанымен ерекше ескеріледі. Суару жүйесі қорындағы жерді пайдалану дәрежесі жалпы суарылатын жерді пайдалану коэффициентімен сипаттамаланып: суарылатын жердін. нетто көлемі жалпы суарылатын жер көлемі сондай-ак, мөлшері 0,85—0,90-тан кем болмайтын суарылатын жердін, келемін пайдалану коэффициентімен де сипатталады: к.з.и.= суарылатын жер көлемшщ нетто мөлшері суарылатын жер көлемінің брутто мөлшері Суару жүйесі жобасынының барлық техникалық-экономикалық көрсеткіштері суарылатын 1 гектар жер үшін анықталады. 6.3. Судың есептелген мөлшері жэне суару жүйесі каналдарының пайдалы әсер коэффициенті (ҚПД) Жобалар жасағанда есептелген су мөлшерінің мынадай но-менклатурасы қолданылады:—(Энорм. ; ен, кем—ртіп! тездетіл-ген —Рфорс.і Каналдан өтетін судың қалыпты мөлшері деп одан ұзақ уақыт ішінде ететін судын, ең жоғары мелшерін айтады. Бүл мелшер одан ететін судың ең көп мелшеріне жақындау болады. Каналдан өтетін ең кем су мөлшері деп ол арқылы гидромо-дулдің есептелген графигіне және су жіберу жоспарына сәйкес өтетін судың ең кем мөлшерін айтады. Каналдан өтетін судың тездетілген мөлшері деп ол арқылы аз уақыт ішінде өтетін судың қалыпты мөлшерініқ көбейтілген ша-масын айтады. Каналдан өтетін судың нетто мөлшері деп оның аяқ жағынан өтетін судың мөлшерін айтады. Каналдан өтетін судың брутто мөлшері деп оның басынан өте-тін, судың нетто мөлшерімен оның каналдағы шығынының қосын-дысына тең мелшерін айтады. Ал суару жүйесінен өтетін судың брутто мөлшері деп бас ка-иалдың бас жағынан өтетін судың, ал одан өтетін судың нетто мөлшері деп — ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін та-наптарға нақтылы жіберілетін суды айтады. Шаруашылық аралық суару жүйесінің каналдары, шаруашы-лық және шаруашылық ішіндегі танаптарға үздіксіз су тарататын 169
Балшықтан, саздан, бентонитті балшықтан жасалатын төсе-мелер канал арнасы құмдақ, құмды, қиыршық тасты және басқа Да су сіңіруі төсеменің су сіңіруінен жоғары топырақты жерлерден өткенде қолданылады. Бұл төсемелер каналды қаптайтын және жергілікті топырақтан жасалған қорғау қабатымен жабылған жасырың экрандар түрінде жасалады. Құрылыс жүргізілетін жерде табиғи тастар болған жағдайда каналдың түбіне және баурайларына өлшемі 15...30 см жұмыр тас төсейді. Бұндай жұмыр тас төсеме фильтрация шығынын 2...3 есе кемітіп, одан ағатын судың жылдамдығын 3,25 м/с-ге дейін жеткізуге болады. 6.5. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу Каналдарға қойылатын талаптар: каналдардың көлденең қи-масымен баурай көрінісі танаптарға жобадағы суды үздіксіз жі-беріп тұруды қамтамасыз етумен бірге арнаның сумен шайыльга кетпеуін және тосаптанбауын, фильтрация шығынының аз болуын, канал қүрылысына машиналар мен жабдықтарды толығынан қол-дануды қамтамасыз етуі керек. Үлкен каналдағы судың деңгейі кіші каналдағы судың деңгейінен жоғарырақ, ал жерді беткейлеп суарғанда уақытша тілінетін қүлақ арықтардағы судың деңгейі суарылатЫн танаптың бетінен жоғары болуы керек. Каналдарды гидравликалық есептеу. Бас каналдар және та-ратқыштарды бұдырмақтылық козффициенттерінің біркелкі ша-мада болғанында мынадай мөлшердегі суды өткізу үшін есептей-ДІ: қалыпты — әдеттегі жағдайда жұмыс істейтін каналдардың гидравликалық элементтерін анықтау үшін; тездетілген — бөгеттер мен бермалдардың каналдағы су дең-гейінен қанша жоғары болатынын анықтау және каналдың сумен шайылмайтындығын тексеру үшін жүргізіледі; минимальды — канал тармақтарына судың өздігімен ағып ке-туін тексеру; тірек құрылыстарьш салатын орынды белгілеу және каналдардың тосаптанбауын тексеру үшін жүргізіледі. Оқтын-оқтын жүмыс істейтін шаруашылық ішіндегі тарат-қыштар және учаскелік таратқыштар оған жіберілетін. судың қа-лыпты және минимальды мөлшеріне есептеледі. Суару каналдарын жобалағанда төмендегі мәселелерді шешу керек: 184
— каналдың ёңісі (і) белгілі болғанда есептелген қалыпты су мөлшерін (<2нр) жіберуді қамтамасыз ететін оның трапеция қимасының елшемдерін анықтайды. (түбінің ені в; судың тереңді-гі һ, баурай қатынасы <р); каналдың ені (в) және баурай қатынасы судың қалыпты : мелшерін еткізуге есептелген болса, онда ен. көп (С^так ) және ең кем су мөлшерін өткізу үшін (С^Ғп ) каналдағы судың тереңдігі қанша болу керек екендігін анықтайды; сумен шаймайтын мүмкін болған жылдамдық (Удоп ) бел- гілі болғанда судың есептелген максималды брутто мөлшерін жі- беру үшін керек болатын каналдың мүмкін болған еңісін анық- тайды (ідог1); . . еңісі (і) және келденең қимасы белплі каналдар арқылы жіберілетін судың мөлшерін анықтайды; қимасы трапецияға үқсас каналдарды есептегенде қимасы- ньщ біркелкі болғандағы формулалары қолданылады; қимасы призмаға ұқсас каналдарда су қимылы біркелкі болмаған жағдайда және деңгейінің әр түрлі тіректер қойылуы арқасында көтерілетін және төмендейтін жерлері үшін каналды гидравликалық есептеу су қимылының біркелкі болмағандығы формулалары арқылы жіберіледі. Арнаны шайып кетпейтін су жылдамдығыньщ есептелген мөл-шері оның анықтамалардан алынатын шаймайтын жылдамдық-тың ең көп мөлшерінен артық болмауы керек. Қаналдың гидравликалық элементтері туралы анықтамалар болмаған жағдайда судың арнаны шаймайтын жылдамдығын ша-мамен С. А. Гиршканың формуласы аркылы анықтауға болады: бүнда: К— 28 таблица арқылы алынатын коэффициент; каналмен ағатын судын. жылдамдығы тосаптарды түндырмай, Іумен бірге танаптарға жеткізе алатындай болуы керек, оның жылдамдығы каналдың тосаптану жылдамдығынан көбірек болуы керек. Тосаптанбау жылдамдығының шамасы С. X. Абольянцтің фор-муласы арқылы есептеледі: немесе С. А. Гиршканың формуласын қолданады: 185
бұнда: К— гидравликалық радиус, м; (3— каналға жіберілетін судын, брутто мөлшері, м3/с; А— коэффициент, аққан су кұрамындағы тосаптардың барлық фракцияларының гидравликалық ірілігінің орташа (ш) шамасына байланысты (\^<1,5 мм/с болғанда, А = 0,33, ал 1,5...3,5 мм/с бол-ғанда А = 0,44 және чу>3,5 мм/с болғанда А = 0,55 болады). Суару кездерінде тосаптар ете көп болғанда канал түбіндегі іріленғен фракцияларын суару жүйесіне жібермеу үшін әр түрлі шаралар қолданылады. Солардың ішінде көп тарағандарының бі-рі — гидравликалық шайылатын, немесе механикалық әдіспен та-зартылатын түндырғыштар жасау болып саналады. Суаруға суды су қоймаларынан алғанда, немесе тазартылғап сумен суарғанда су жылдамдығын 0,2 м/с-ке дейін кемітуге бола-ды. Қаналдардың көлденең қимасы — арнасы табиғи топырактар-да өтетін суару каналдарының көлденең қимасы трапеция тәрізді, тік бүрышты, парабола және қүрастырылған түрде болады. Де-генмен, шаруашылық жағдайларында келденең кимасы трапеция тәрізді каналдар көбірек жасалады, ал тік бұрыштылар,— тек тас-ты жерлерде қолданылады (28-таблица). 28. «К» шамасы
жүктеу 5,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||
Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау