Оқу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

жүктеу 5,58 Mb.

бет	7/16
Дата	25.05.2018
өлшемі	5,58 Mb.
	#17000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 16

14. Орта Азия жағдайы үшін бороздалардын үзындығы мен оларға жіберілетін

89

раллельді, немесе оларға сүйірбұрыштап тіледі. Жалпы доғал бороздалардың сыйымдылығы су,ың суару нормасының тең көлем сыйпатындай болу керек болғандықтан, олар терең болуы керек. Егісті суарғанда бороздалардьщ 5ас жағы терендігінің 1/3-ге тең бөлігі және оның соңғы жағынын 3/4-ке тең белігі сумен жылдам толтырылады. (әр бороздаға 2..4 л/с). Суарып болғаннан кейін бороздалардыя суланған бетінде ьыртыс қабат пайда болады. Сон-дай-ақ өте терең доғал бороздалар өсімдіктердін, қатар аралық-тарын трактормен кесе-көлденең баптау жұмыстарына кедергі кел-тіреді..

Доғал бороздалардың үзындыын мына формула арқылы анық-тайды:

бұнда: һг және һі— борозданың бас жағы мен соңындағы судың тереңдігі, әдетте олар 11...14 және 5...7 см шамасында болады.

і — борозданың еңісі.

Еңістің мөлшері і-0,0005 болғанда бороздалардың ұзындығы 50...80 м-ге тең деп саналып, ал ол і-0,001 болғанда 40...60 м және еңіс і-0,002 болғанда борозданың ұзындығы 30...40 м-ге тен бо-лады.

14-сурет. Суды үздіксіз ағызатын боңюздалармен жугеріні суару. _;

Суды үздіксіз ағызып түратын (сумен толтырылмайтын) бо-роздалармен суару (14 сурет). Бұңдай бороздалар шаршы-ұялап және қатарлап себілген барлық отамалы дақылдарды беті тегіс, еңістігі і-0,002...0,02 мөлшеріндегі учаскелерді суару үшін кеңінен

қолданылады. Тайыз және орташа бороздалар арқылы суару да-қылдардын, қатар аралықтарын баптауға және өнімді жинау'жұ-мыстарын механикаландыруға кедергі жасамайды. Сондай-ақ бұн-дай бороздалармен суарғанда оларға жіберілетін су мөлшері тұ-рақты және құбылмалы болады. Борозда соңындағы артық су те-менге ағызылып жіберіледі. Бороздаларға жіберілетін су мөлшері тұрақты болғаи жағдайда су оның ұзындығының 85...90% тең бө-лігіне жеткеннен кейін оған су жіберу тоқтатылады. Борозданың Қалған бөлігі судың өздігінен ағып баруы арқылы дымқылданады. Бұл бороздалардың, кемшілігі — олар біркелкі дымқылданбай, бас жағы мол, ал соңғы жағы аз дымқылданады.

Еңістің мөлшері үлкен және топырақ ауыр болған жағдайда су борозданың аяғына жеткенде топырақ қабаты толығынан дым-қылданып үлгермейді, сондықтан артық су төменге ағызылып жі-

беріледі.

Төменге суды ағызбау, немесе оның мөлшерін кеміту үшін ал-ғашқыда оған суды толығынан жіберіп, ол борозданың 2/3-ке тең ұзындығына жеткенде оның мөлшерін екі есе кемітеді. Бұлай суаруды суды қүбылмалы мөлшерде жіберіп суару деп атайды.

Суару техникасының элементтеріне қойылатын талаптар. Суа-ру техникасының элементтеріне бороздалардың ұзындығы мен оның көлденеқ кесіндісі, жүмсалатын су мен оны бороздаға жіберу мерзімі жатады.

Бұл элементтердің барлығы бірімен бірі байланысты және су-ару нормасын егіске көлемі және тереңдігі жағынан біркелкі та-ратып, суару жұмыстарының енімді болуын қамтамасыз етуі ке-рек.

Жалпы бороздалардың ұзын болғаны жен, ейткені бұндай жағдайда суарушылар жұмысы өнімді болып, олардың астында қалатын жердің көлемі азаяды және есімдіктердің қатар аралы-ғын баптау жұмыстарын механикаландыру жағдайы жақсарады. Бұл талаптарды орындау үшін учаскелердің бетін тегістеу керек және борозданың еңісі басынан аяғына қарай біркелкі кішірейе беруі керек.

Бороздаларға жіберілетін судың мөлшері мол және оны шай-ып кетпейтіндей болып, борозданың бойындағы топырақты бір-келкі және керекті тереңдікке дымқылдандыратындай болғаны дұ-рыс. Бұл талапты орындау үшін бороздаларға жіберілетін судың мелшерін суару мезгілінде реттеп отыру керек. Судың топыраққа сіңу жылдамдығы бірінші суарудан соңғы суаруға дейін кеми бе-ретін болғандықтан, оған жіберілетін судың мөлшері де өзгеріп отыруы керек. Борозданың көлденең қимасы есептелген судың мөл-шерін өткізе алатындай және ауыл шаруашылық жұмыстарын ме-ханикаландыруға кедергі болмайтындай болуы керек. Оған су жіберу кезеңі топырақтың суару нормасына тең су келемін сіңіріп үлгеру қабілетіне сәйкес болуы қажет.

борозданың 1 метрге тең бөлігіне сіңетін судың көлемі

14-ё² м,

(құмды топырақтар үшін ?*, = 2,0-ге, ал балшықты топырақтар үшін 2,5-ға тең болады) борозда топырағына судың сіңуінің үзақтығы

Суару техникасының элементтф шамамен талдау, немесе гра-фикалық талдау есептерін жүргзу және арнаулы тәжірибелер жүргізу нәтижелері арқылы анықтілады.

Суару техникасының элементг.рің есептеу. Суару учаскееінің белгілі жағдайында борозданың сөлденең қимасының нақтылы көлемі мен судың ағу жылдамдыіы және оғаң жіберілетін судың мөлшері мен оньщ топыраққа сіңумерзімі анықталады.

Есептеу жұмыстарын жүргізуүшін мынадай алғашқы мәлі-меттерді қабылдайды: борозданың терендігі — Н, оның түбінің ені— Ь = 0,1 м, баурай қатынасы ф=1...1,5, бүдырмақтылық коэф-

фициенті п = 0,05, бороздадағы су тереңдігі Һ = -|-Н, екі борозда

аралығы (а), суару нормасының лөлшері (т), гектарына текше-метр есебімен (м³/га), судың бірінщі сағат ішінде топыраққа сіңу жылдамдығы — V м/с, судың топырақты шаймайтын ағу жылдам-дығы У_р = 0,1...0,2 м/с, жоспар арқилы суару учаскесінің енін — В, ұзындығы — һ деп, және борозданың еңісін — (і) аиықтайды.

Ал төменгі шамалар формулалар арқылы анықталады: бороз-даның нақтылы көлденең қимасының көлемі:

ш=(Ъ+£-һ) һ м²; борозданың суланған периметрі

сағат;

т о.

юооо

бұнда: X — су сіңіру динамикасының көрсеткіші (а=04) борозданың ұзындығы

7П сс "'

борозданың есептелген үзындығын суару учаскесінің үзындығына сәйкес (Ь) еселеп жинақтайды.

Суару жүмыстарын дұрыстап үйымдастыру үшін учаскенін үзындығына сәйкес оқ-арықтардын, саны анықталады

судың ағу жылдамдығы У==С ]/Кі м;/с бүл жылдамдық V,, -дан кем болуы ксерек; бороздаға жіберілетін су мөлшері бір мезгілде жүмыс істейтін оқ-ар>іқтардың сан

бұнда: (^_в,б— оқ-арықпен жіберііетін судың мөлшері, м³/с әрбір оқ-арықта бір сушы жұмыс істейчінін еске ала отырып, әр сМена-да жұмыс істейтін сушылардың санын да анықтау керек.

Борозданың есептелген ұзынДэіғының мөлшері арнаулы ұсы-ныстарда келтірілетін мөлшерлермен салыстырылады.

МыСалы, Орта Азия жағдайлазы үшін бороздалардың ұзынды-ғымен оларға жіберілетін судың мөлшерін еңістікпен (і) топырақ-тың су сіңіруі әртүрлі болғанда .4-таблица аркылы қабылдауға

болады.

Тегістелген еңістік мөлшері і=0,002-ден көбірек жерлерде және ыза судың деңгейі терең болған жағдайда сумен толтырылмайтын бороздалардың ұзындығын 500 иетрге дейін жеткізуге болады. Осының арқасында суару жұмыстарын механикаландыру жағдайы біраз жақсарып, сушылардың жұмыс өнімі артады. Бірақта суару бороздалары өте үзын болғанда суару нормасының мелшері 1500 м³/га дейін көбейіп кетеді.^

14. Орта Азия жағдайы үшін бороздалардын үзындығы мен оларға жіберілетін судың мвлшері (ТИИ жэне МСХ мэліметтері бойынша)

		Су қоры аз борпылдақ топыраңты жерлерді суарғанда		Су ңоры белгілі шама-да ғы нығыздалған то-пырақты жерлерді су-арғанда
Топырақ-	Еңіс мөл-
тың суды сіңіруі	шері	борозда-	шіберіле-	борозда-	жіберіле-
		ның ұзын-	тін судың	ның ұзьш-	тш оудың
		дығы, м	мөлшері, л/с	дығы, м	мөлшері, л/с
	<0,001	60—100	0,7	120—200	0,25—0,40
Күшті	0,001—0,007	100—150	0,8—0,9	200—300	0,40—0,80
	0,008—0,01	100—60	0,5—0,1	200—120	0,50—0,10
	< 0,001	75—125	0,5	150—250	0,20—0,35
орташа	0,001—0,007	150—175	0,5—0,6	300—350	0,50—0,90
	0,008—0,01	120—75	0,3—0,1	240—150	0,60—1,12
	< 0,001	80—150	0,4	170—300	0,25—0,40
нашар	0,001—0,007	160—200	0,5	320—400	0,40—0,80
	0,008—0,01	140—80	0,1	280—160	0, 7—0,12

жүктеу 5,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 16