Оқыту ғдістемесі



жүктеу 4,72 Mb.
бет19/22
Дата11.12.2017
өлшемі4,72 Mb.
#3835
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22

ТІЛ, ОЙЛАУ ЖӘНЕ ТАНЫМ
Сембаева А.Ғ. – ф.ғ.к., доцент (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге асады. Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін зерттейді, әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.

Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау дегеніміз – әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі /1, 28/.

Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.

Ойлау – аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.

Тіл дегеніміз – сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгі – шындық пен болмысты білдіретін бөлшек. Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткіземіз. Ақыл-ой жетістігі болып табылатын, ақиқат, өмірдің бейнелуін қамтамасыз ететін ең жоғарғы таным-түйсік адамға ғана тән және ол-сөйлеу актісімен тікелей байланысты форма. Яғни адамдар бұл бейнелерді қалыптастыруда тілді пайдаланады, бір-бірімен қарым-қатынасқа тіл арқылы түседі, бейненің бар болмасын суреттеу үшін, бір-біріне жеткізу үшін тілдік блоктарды түзеді.

     Тіл мен сөйлеу жайындағы ғалымдардың пікіріне келсек , ерекше концепция- Ф-де Соссюрдің тұжырымы . Оның пікірінше, тіл дыбыстың өзі, дыбысталу. Яғни, тіл –барлық дыбыстық таңбалардың жиынтығы болса, сөйлеу – дыбысталудың жиынтығы. Ғалым «Язык – это система знаков и правил их комбинрования; речь же это использование нашей языковой систсмы в целях общения» /2/. Ф. Соссюр тілмен сөйлеуді ажырата келіп, олардың әрқайсынына тән айырмашылықтарды нақтылап көрсетеді.

Тіл – әлеуметтік , ал сөйлеу –жеке құбылыс.

Тіл мен ойлаудың өзара байланысы туралы мәселе жалпы тіл білімінің ғана емес, сонымен бірге философия мен логиканың және психологияның ең күрделі мәселелерінің бірі болып саналады. Дыбыстық тіл де, абстракті ойлау да-адамға тән құбылыстар. Осы бірліктен тіл мен ойлаудың жалпы ерекшелігі көрінеді. Ой тіл арқылы айтылған мазмұнның негізін құрайды. Ой арқылы, адам миының сәулелендіруші әрекеті арқылы тілдік единицалар объективті дүниенің заттары мен және құбылыстарымен байланысқа түседі,мұнсыз адамдардың бір-бірімен тіл арқылы қатынас жасауы мүмкін болмаған болар еді.

Адамның ой тіл арқылы тілдегі сөздер және олардың тіркесі арқылы айтылыды да, материалдық формаға енді. Ойлаудың туып жасалуында тілдің ролі айрықша зор.

Белгілі бір тілдің дыбыстық комплекстері ойлауда сәулеленетін объективті дүниенің элементтерінің сигналдары ретінде қызмет етеді де,бұл дыбыстық комплекстерде адам танымының нәтижелері орнығып бекітіледі,ал осы нәтижелердің өзі ары қарай танып білуге негіз болады. Сондықтан да тіл ойлаудың қаруы,инструменті ретінде, ал тіл мен ойлаудың байланысы бірлік ретінде сипатталады. Тілдің шығуы мен абстракті, жалпылаушы ойлаудың шығуы туралы мәселелер өз ара тығыз байланысты. Мұны И.П. Павловтың екінші сигнал жүйесі туралы ілімі дәлелдей түсті. Ол екінші сигнал жүйесі адамның пайда болуымен байланысты туды және осымен байланысты жалпылаушы ойлау да пайда болды дейді. «Тегінде айналадағы дүниеге барып тірелетін біздің түйсіктеріміз бен елестеріміз егер біз үшін шындық өмірдің бірінші сигналдары, нақтылы сигналдары болып табылатын болса, онда тілдің өзі сөйлеу органдарынан ми қабығына баратын ең алдымен кинэстезикалық тітіркенулер, екінші сигналдар, сигналдардың сигналдары болып есептеледі.

Түйсіктер, сондай-ақ қабылдау мен елестері образдары дүниедегі заттардың, құбылыстардың және олардың сапа, қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінің нәтижесінде пайда болады. Ал жалпылаушы және абстракті ойлау сыртқы дүниенің сезім мүшелері арқылы бізге жететін деректеріне, әсеріне сүйенгенімен, оның ұғым, байымдау және т.б. түрде болатын нәтижелерінің өздері сәулелендіретін объективті шындыққа қатысы жанама түрде болады. Әрбір ұғым заттар мен құбылыстардың және т.б. бүтіндей тобын олардың жалпы және басты қасиеттерінде бейнелей отырады да, сол топтағы әрбір затқа, құбылысқа және т.б. тән индивидуальды қасиеттерден дерексізденеді. Кез-келген халықтың таным мен ойлау ерекшелігі оның ұлттық тілінде көрініс табады және ол тек қана сол ұлттың тарихын, мәдениетін ғана емес, оның өркениетін құрайтын талғамдар жиынтығын, өмір сүру әдісін, руханият, ділдік, материалдық саладағы қол жеткен жетістіктерін де белгілейді. Сол себепті тіл тек таным мен ойдың вербалдануы қызметін ғана атқарып қоймай, сонымен бірге ол тарихи, мәдени, өркениеттік құндылықтарды сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, танытушы.

Бізді қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстар, олардың әр түрлі белгілері, бір-бірімен қарым-қатысы адам санасында ойлаудың әр түрлі формалары (ұғым, байымдау) түрінде бейнеленеді де, соңғылар тілде сөздер және сөйлемдер арқылы айтылады, осылар арқылы баянды етіледі. Адам санасында шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды білдіре және баянды ете отырып, бізді қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтаушы болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар, олардың сапа, белгілері және бәр-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды болса да айтып жеткізуге икемді болады.

Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланыста болады дегенде, тілдегі категорияларының өз ара байланысы, арақатысы ескеріледі. Мысалы, тілдегі сөз логикалық категория – ұғыммен тығыз байланыста болса, сөйлем байымдаумен (суждение) тығыз байланыста болады.

Сөз бен ұғым бірлікте, өз ара тығыз байланыста болады дегеннен бұл екеуі бір-бірімен тепе-тең екен деген түсінік тумауға тиісті. Олардың арасындағы айырмашылықтары мыналар: кейбір ұғымдар жеке сөздермен емес, сөздердің тіркестерімен айтылады; фразеологиялық сөз тіркестерінің құрамындағы кейбір ұғымдар жеке сөздермен емес, сөздердің тіркестерімен айтылады; фразеологиялық сөз тіркестерінің құрамындағы кейбір сөздер ұғымды өздігінен емес, тек тұрақты сөз тіркестерінің құрамында қолданылғанда ғана білдіре алады. Бірнеше мағынаны білдіретін бір сөздің өзі әлденеше ұғымды білдіруі мүмкін. Сөз кейде ұғымды ғана емес, байымдауды да білдіруі мүмкін. Мүндай жағдайда сөз сөйлем ретінде қызмет атқарады. Бұл айтылғандардың бәрі де сөз бен ұғымның тепе-тең емес, бірақ өз ара байланысты екендігін көрсетеді.

Ойлаудың тілмен тығыз бірлікте болатынын ойлау формаларының бірі – байымдаудың сөйлеммен байланысынан да көруге болады.  Тілдің тіл болуы үшін ең қажетті фактор – ойлау, пайымдау екені белгілі. Адамның ми қабатында жинақталған ой тіл арқылы сыртқа шығады, сөйлеу арқылы неше мәрте айтылса да белгілі бір сөйлеу жүйесіне бағынбаса, түсініксіз болады. Ой тілге әсер етеді, тіл сөзге әсер етеді, сөзден сөйлеу пайда болады.

      Тіл-тұрақты және ұзақ өмір сүретін процесс, ал сөйлеу – тұрақсыз және жиі өзгеріп отырады.

Тіл адамның миымен, санасымен бірге өзі қалыптасатын үдеріс, ал сөйлеу әркімнің өзі дамытып отыратын үдеріс.

Тіл – псикалық құбылыс, ал сөйлеу – психофизикалық құбылыс.

Осылайша, тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, олардың өзара тығыз байланысты екенін де атап өтеді.

Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап, олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші – Т.Р. Қордабаев. Ол: «сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас жасау процесінде өз ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз», – /3, 87/ дей келіп, тіл мен сөйлеу бір-бірімен ажырамас бірлікте – деп көрсетеді.

Тілсіз ойлаудың болмайтындығы, әрбір ой тіл арқылы ғана көрінетіндігін, яғни сөйлеуді ойлаудан бөліп алудың мүмкін еместігін түсінеді.

Ф. де Соссюр ойды тілдің семантикасымен теңдестіре отырып, тілді қағазбен былайша салыстырады: «Ой дегеніміз, сол қағаздың бет жағы, ал дыбыс – астыңғы жағы, егер қағаздың бет жағын, астыңғы жағын бүлдірмей кесіп алуға болмайтыны сияқты, тілде де дыбыстан, дыбысты ойдан бөліп алуға болмайды. Мұны тек абстракциялық түрде ажыратуға болады»-дейді.

Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланыста болады дегенде, тілдегі категорияларының өз ара байланысы, арақатысы ескеріледі. Мысалы, тілдегі сөз логикалық категория – ұғыммен тығыз байланыста болса, сөйлем байымдаумен (суждение) тығыз байланыста болады.

Сөз бен ұғым бірлікте, өз ара тығыз байланыста болады дегеннен бұл екеуі бір-бірімен тепе-тең екен деген түсінік тумауға тиісті. Олардың арасындағы айырмашылықтары мыналар: кейбір ұғымдар жеке сөздермен емес, сөздердің тіркестерімен айтылады; фразеологиялық сөз тіркестерінің құрамындағы кейбір ұғымдар жеке сөздермен емес, сөздердің тіркестерімен айтылады; фразеологиялық сөз тіркестерінің құрамындағы кейбір сөздер ұғымды өздігінен емес, тек тұрақты сөз тіркестерінің құрамында қолданылғанда ғана білдіре алады. Бірнеше мағынаны білдіретін бір сөздің өзі әлденеше ұғымды білдіруі мүмкін. Сөз кейде ұғымды ғана емес, байымдауды да білдіруі мүмкін. Мүндай жағдайда сөз сөйлем ретінде қызмет атқарады. Бұл айтылғандардың бәрі де сөз бен ұғымның тепе-тең емес, бірақ өз ара байланысты екендігін көрсетеді.

Ойлаудың тілмен тығыз бірлікте болатынын ойлау формаларының бірі – байымдаудың сөйлеммен байланысынан да көруге болады.  Тілдің тіл болуы үшін ең қажетті фактор – ойлау, пайымдау екені белгілі. Адамның ми қабатында жинақталған ой тіл арқылы сыртқа шығады, сөйлеу арқылы неше мәрте айтылса да белгілі бір сөйлеу жүйесіне бағынбаса, түсініксіз болады. Ой тілге әсер етеді, тіл сөзге әсер етеді, сөзден сөйлеу пайда болады.

Тіл – тұрақты және ұзақ өмір сүретін процесс, ал сөйлеу – тұрақсыз және жиі өзгеріп отырады.

Тіл адамның миымен, санасымен бірге өзі қалыптасатын үдеріс, ал сөйлеу әркімнің өзі дамытып отыратын үдеріс.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. – Алматы, 2009 ж.

2. Ф. Соссюр. Труды по языкознанию. Перевод под редакцией А.А. Холодовича. – М.: «Прогресс», 1977 г.

3. Т.Р. Қордабаев. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қаз. білім акад. Респ. баспа каб., 1999. – 195 б. с.


ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада тіл, ойлау және танымның өзара сабақтастығы туралы мәселелер қарасытырылған.


РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются проблемы взаимосвязи языка, мышления и познания.




ГЕНЕЗИС МОТИВАЦИИ АНТРОПОНИМОВ

КАЗАХСКОГО И РУССКОГО ЯЗЫКОВ
Тажимуратова А.Е. – к.ф.н., доцент (Алматы, КазгосженПУ)
Проблемами антропонимии занимались российские ученые С.Б. Веселовский, Н.К. Баскаков, В.А. Никонов, А.В. Суперанская, А.В. Суслова, В.Д. Бондалетов, Л.В.Успенский, тюркская ономастика представлена в трудах В. Радлова, В. Бартольда, С.Е. Малова, А.Н. Самойловича, Н.К. Дмитриева, основательную разработку получили вопросы казахской антропонимии в трудах С. Кенесбаева, К. Жубанова. Особое место в развитии казахской антропонимии занимают работы Т. Джанузакова, который не только исследовал казахскую антропонимию в научно-теоретическом аспекте, но и приложил немало усилий в деле популяризации достижений ономастики Казахстана.

Несмотря на значительное число исследований, посвященных казахской и русской антропонимике, до настоящего времени изучение антропонимических систем казахского и русского языков в сопоставительном плане очень мало.

Традиционно совокупность антропонимов называется антропонимией. Антропонимия живо реагирует на все явления, которые происходят в окружающей человека среде, в результате чего имена оказываются регистраторами явлений природы и событий, имевших место в общественной жизни. Формирование имен в казахском и русском языках – процесс исторический. Каждый этнос в каждую эпоху имеет свой реестр личных имен – антропонимикон.

Общеизвестно, что официальное имя человека в развитом обществе имеет постоянную формулу имени: определенное количество компонентов, порядок следования: русск. имя личное + патроним + фамилия (Сергей Александрович Петров), или фамилия + имя + отчество (Петров Сергей Александрович), а в казахском языке в советскую эпоху имена имели такую же формулу как и в русском языке, до 1917 года и в настоящее время имеют формулу: имя + патроним (Асхат Болатбек улы, Айгерим Руслан кызы).

Мотивированность антропонимического знака в нашей статье рассматривается с точки зрения динамического аспекта с преимущественным вниманием к коммуникативной функции, иначе говоря, нами предпринята попытка выявить не столько мотивировочный признак, являющийся основой названия, столько целевую установку, обусловившую мотивацию антропонимов. На наш взгляд, деятельностно-коммуникативный подход к мотивации антропонимов разносистемных языков позволит глубже понять, во-первых, специфику антропонимической системы как языковой системы особого рода, характеризующейся своими внутренними закономерностями, отличными от нарицательных существительных; во-вторых, это должно дать возможность более глубокого понимания национального своеобразия аспекта мотивации в разных языках. Кроме того, мы надеемся, что подобный подход позволит нам выявить мотивационные типы антропонимов, характерные для личных имен русского и казахского языков.

Казахская антропонимия в основном ориентирована на выполнение дескриптивной и харизматической функций. Эти две функции являются для нее важнейшими, о чем свидетельствует широкая их продуктивность и популярность. Эти функции проявляются в мотивах:

- обозначение физических особенностей: Сарыбас, Коккоз, Буйрабас, Каракоз, Аксак, Шалабай, Ботагоз, Калдыгул, Мендыгуль, Камалкас. Родимое пятно у новорожденного предвещало особую судьбу, счастье: Мендикуль, Калды, Аккал, Калыбек, Наркал, Калдан;

- времени и места рождения: Дуйсен, Бейсенбек, Жумабек, Наурызбай, Жанбырбай, Кошербай, Каржаубай, Жексенбы, Сенбы, Жумагуль, Жумахмет, Жумабай, Жумагали, Жумаахмет, Жексенгуль.

- принадлежности к роду, характеризующаяся как мотив национальной идентификации (Айдос, Андас, Айткожа, Аргын, Жадигер, Жиембет, Иманали, Медет, Торекелды, Найман, Жанторе); (Конрат, Торебек, Асан, Божбан, Жандар)

- отражение обстоятельств семьи родителей: а) возраст отца: Кырыкбай, Елубай, Алпысай; б) высокая смертность детей или отсутствие сыновей (Токтасын, Олмес, Калсын); (Калдыгуль, Тасбеке)

- порядок рождения: (Биржан, Бесбай, Жетибай);

- отражение рода занятий, круга интересов и иных обстоятельств: например, химик-отец назвал сына Ванндием; актер Камал Кармысов, занятый в момент рождения дочери разучиванием неаполитанской песенки дал ей имя Мари (из этой песни). Иногда из начальных слогов имени отца и матери образуют новое имя для детей, например: Артур (Арапбай, дед по материнской линии и Турсынхан, дед по отцовской линии ), Нурай (отец – Нуралы, мать – Айжан), Сайпжамал (отец – Саипхан, мать – Гулжамал). В казахской антропонимии широко распространены мотивы прямого и косвенного пожелания, связанные с харизматической функцией: а) мотив предохранения, в результате которого возникают имена-обереги (Итбас, Жаманкоз, Кушик, Итсары; Арыстан, Кушикбай, Итбай, Жаманкул, Арыстанбек).

Имена-дезидеративы, имена-заклинания (Акылбай, Есбол).

Мотив пожелания-заклинания реализуется как в прямой, так и в иносказательных формах. Опираясь на Т. Джанузакова, в работе мы выделяем несколько символов-мотивов с прямым пожеланием: заклинание ребенка с целью сохранения от смерти (Турсын, Токтамыс, Токтар, Олмес, Калсын, Жалгас, Улжалгас, Тасбеке, Улдай, Улболсын, Улжан, Улдана); пожелание красоты и гармонии (Айсулу, Сулухан, Жибек, Сымбет, Сымбат, Жансулу, Адемы, Бексулу, Сулушаш). Антропонимы-дезидеративы казахского языка, в которых реализуется мотив прямого пожелания, характеризуются отапеллятивной мотивацией и абсолютным планом мотивации.

Вместе с тем казахская антропонимия характеризуется наличием иносказательного пожелания. Дезидеративы этой группы соотносятся с апелятивами конкретной семантики определенных тематических групп, к которым относятся: а) зоофорные антропонимы, восходящие к названиям животных и птиц: Акмарал, Аккозы, Арыстанбек, Буркен, Буркит, Кошкарбай, Акбаян, Акмарал, Акбота, Аккаршыга, Карлыгаш, Булбул, Ботагоз.

б) антропонимы, связные с названиями драгоценных камней, металлов: Гаухар, Кумис, Меруерт, Алтын, Маржан, (Гаухартас, Алтынгуль, Алмаз, Инжу, Темирбай, Темиргали)

Иносказательные пожелания представлены в виде меморативов. Меморативы – традиция наречения новорожденных именами героев, знаменитых людей сильна в антропонимии казахского языка. При этом следует подчеркнуть наличие нескольких групп антропонимов-меморативов:

1. имена, данные в память знаменитых предков, эпических героев, видных исторических лиц далекого прошлого: Махамбет, Наурызбай, Богенбай, Абылай, Алпамыс, Кобланды, Аль-Фараби; Маншук, Казыбек, Айтеке, Толе, Али, Мухтар, Мугакали, Чингиз, Кабанбай, Козы, Баян).

2. имена, данные в честь литературных персонажей, любимых произведений и в честь известных писателей: Айман, Сакен, Мухтар, Ыбырай, Жамбыл, Габит и др.; Ахмет, Илияс, Габидин, Абай, Ыбырай, Бексултан, Абиш, Шакарим, Азылхан, Саин, Наурызбай.

3. имена, популярные в момент именования людей: политических деятелей, ученых и др. Здесь следует подчеркнуть необыкновенную оперативность казахской антропонимии, любое крупное событие вызывает всплеск популярности тех или иных имен (Нурсултан), мотивировок, выражающих значимость социальной и ритуальной функции. В этой связи возрождается мотив национальной идентификации, обусловленный небывалым ростом самосознания народа и реализуемый относительным планом именования (Талгат, Илияс, Тогжан, Каракоз, Шолпан…)

К другим семейным мотивам относится мотив семейной принадлежности: Акбота, Актокты, Зауреш, Зуреш, Дурияш, Нурсултан, Ерсултан, Аксултан, Нурбулат, Шынболат, Жанболат, Жумабай, Оралбай, Калдыбай, Куралбай, Оразхан, Нуркен, Назкен, Айкен, Бекдос, Елдос, Айдос; и мотив моды. В годы советской власти были модны имена, характеризующие социальное развитие общества: Фермехан, Сайлау, Совет, Мадениет, Мэлс, Тракторхан; Алтыбай, Космонавт. Модными являлись имена заимственные из других языков (Людмила, Светлана, Валентина, Анатолий, Марьям, Жусип, Батима, Айша, Арсен, Лаура, Диана, Камилла, Марсель, Нурсултан, Альбина, Алина, Диас, Алсу, Арзу, Даниар, Дамира, Руслан).

Русская антропонимическая система в работе анализируется с позиции реализации социальной и ритуальной функции. Вышеописанные мотивы имянаречения казахского языка характерны и для антропонимии русского языка. Сюда прежде всего относится мотив национальной идентификации, имеющей ярко выраженный национальный колорит. По данным архивов ЗАГСов гг. Шымкента и Актобе за 1983-1993 гг. наиболее популярным среди русского населения являются традиционные имена, с которыми связано представление о «рускости», хотя по происхождению большинство этих имен является заимствованы. В основном это имена из канонического репертуара: Елена, Зинаида, Мария, Анна, Сергей, Алексей, Антон, Михаил, Владимир и др.

Продуктивным в русской антропоними является мотив семейной традиции, обусловленный генетическим родством (имянаречие в честь бабушек, дедушек и т.д.) Такое имянаречие иногда принимает стабильный характер, как в семье тюрколога Баскакова: дед Николай Алексеевич. Русские антропонимы, возникшие на основе мотива семейной традиции, характеризуют относительный план мотивации и имеют отантропонимическую мотивацию.

В русской антропонимии имеет место и харизматическая функции, проявляющаяся через мотивы иносказательного положения, предохранения, заклинания (дезиративы). Эти мотивы были распространены на ранних этапах имятворчества: Безобраз, Нехорош, Дурной, Башмак – имена предохранения. В современном русском языке эти антропонимы сохранились в виде прозвищ и фамилий: Медведь, Заяц, Кобыла, Соловей и т.д. Дезидеративы в современном русском полностью отсутствуют.

Антропонимы, в которых прслеживается четкая установка на выполнение харизматической функции, реализацию мотива, иносказательного положения и соотнесенные с определенными тематическими группами апеллятивов, имеют абсолютный план мотивации и отапеллятивную мотивацию.

Неориентированность антропонимов русского языка на различительную функцию привела к суждению круга антропонимов, уменьшению частотности их употребления, высокой частотности небольшого числа антропонимов, что вызывает оправданную озабоченность ономастов, пытающихся путем выпуска научно-популярных брошюр по антропонимии, рекомендаций для ЗАГСов, широкой разъяснительной работы среди населения расширить круг используемых антропонимов.

Функциональная характеристика антропонимов в казахском и русском языках обусловили и структурные различия в мотивации. Выделены мотивы, которые фукционируют в казахской антропонимии; имели место в ранней русской и отсутствуют в современной русской антропонимической системе. К ним относятся:

- отражение в имени физических особенностей: Коротышка, Скелет, Обрубок, Рыжух, Полдюймовый, Заика, Глухой, Косой, Хромой.

- время рождения. Анализируемый мотив имел место дохристианский период: Вешняк, Субота, ср. современные фамилии Субботин, Зимин, Весняков.

Отражение времени рождения ребенка в имени собственном в русском антропонимии связано в христианском мире религиозными канонами и проявляются опосредованно: ребенку давалось имя того святого, в честь которого праздник отмечался как раз в момент рождения ребенка. Так, ребенку, рожденному в период или в день Татьяны (25 января) давали имя Татьяна. Младенца мужского пола нарекали Юрием, если он родился накануне Юрьева дня (23 апреля, или в день святого Георгия – Юрия);

- место рождения. Мотив распространен в ранних периодах и отмечен в «Ономастике» С.Б. Веселовского: Волга Феодович Подосенов (1586, Москва), Москва (крестьянин, 1545, Новгород). Однако они не многочисленны. Более популярен был мотив «место жительства»: Казанец, Каргополец, Муромец и т.д. Следы этого мотива сохранились в фамилиях типа: Москвин, Казанцев, Ростовцев, Псковцев, хотя, конечно в современном языковом сознании мотив «место жительства » в указанных фамилиях не ощущается;

- отражение обстоятельств семьи родителей: а) порядок рождения детей (Первой, Второй, Третьяк); однако на современном этапе этот мотив исчез, оставив следы своего существования в фамилиях: Третьяков, Девятов, Первушин и др;

- отражение рода занятий и круга интересов: Знахарь (Знахарев), Барат (Баратов) – в старину так называли слуг при дворе царя; Кузнец (Кузнецов), Чеботарь (сапожник) – Чеботарев.

Мотив прямого пожелания, который реализуется в зоофорных антропонимах. В русском языке в основе зоофорных имен лежат мотивы дескриптивного характера – сходство именуемого с тем лежат мотивы дескриптивного характера – сходство именуемого с тем или иным животным (метафорический перенос), либо мотив предохранения, то есть фактор табуистического характера. Хотя на ранних этапах развития русского языка (дохристианский период) бытовало мифологическое представление об имени, однако в русских зооформах именах тотемизм на современном этапе не ощущается.

- мотивы, восходящие к названиям растений. Образование антропонимов от нарицательных имен – названий растений имело и в русском языке в ранние периоды становления антропонимическойсистемы. Отголоски этого процесса нашли отражение в русских фамилиях: Арбузов (арбуз), Дубов (дуб), Горохов, Малинин (малина), Тополев (тополь), Репин (репа), Липов (липа).

- мотивы восходящие к названиям камней, металлов. В русском же языке встретилось лишь одно имя, восходящее к мотивам металлов и камней: Алмаз. Однако этот мотив на более ранних этапах единично встречался в именах: Бриллиант, Гранат, Самоцвет, Серебро, Топаз.

Анализ антропонимии казахского и русского языков позволяет нам сделать о пренадлежности сопоставляемых языков в сфере антропонимов к двум разным мотивационным типам.

Первый мотивационный тип характеризуется абсолютным планом мотивации; антропонимам присуща отапеллятивная мотивация, внутренняя форма антропонима польностью не исчезает, в той или иной мере она высвечивается в любом упоотреблении личного имени. Антропонимы этого типа в большей мере ориентированы на различительную функцию. Примером первого мотивационного типа служит антропонимическая система казахского языка.

Второй мотивационный тип представлен антропонимической системой русского языка. Для него характерны относительный план мотивации, отантропонимическая мотивация; система антропонимов является замкнутой, в одновременном употреблении находится узкий круг антропонимов, наблюдается высокая частотность небольшого круга имен, что естественно не позволяет русским антропонимам в должной мере выполнять свою главную функцию – различительную. Антропонимы второго мотивационного типа в большей мере ориентированы на социальные и ритуальные функции.

При сопоставительном изучении истории становления антропонимических систем казахского и русского языков выявляются следующие явления:

1. И в русском языке, и казахском языке первый этап развития антропонимии характеризуется богатством мотивов именований, и при этом большинство мотивов совпадает: названия животных (русск. Барсук, Бык, Конь, Корова; каз.: Арыстан, Борибай, Жылкыбай, Каскырбай), небесных светил (русск. Звездин, Месяц, Солнцев; каз.: Айжан, Айжамал, Айтуган, Шолпан), названия внешних данных человека (русск.: Беззуб, Горбач, Плакса; каз.: Акбас, Кисык, Каракоз), отражение обстоятельств рождения (русск.: Вешняк, Неделя, Поздняк; каз.: Аманжол, Жанбырбай, Каржау), место рождения (русск.: Казанцкв, Муромец, Ростовцев; каз.: Балхаш, Едил, Жамбыл, Ташкенбай).

2. В первом периоде и в русской, и в казахской антропонимии наблюдается тесная связь между апеллятивами и антропонимами, круг антропонимов свободно пополняется за счет нарицательных основ (русск.: Жданко, Найден, Невзор; каз.: Алтын, Бори, Кумис, Жибек).

3. В обоих языках на ранних этапах становления антропонимии существовали охранные имена (русск.: Злоба, Горянин, Некрас; каз.: Жаман, Жыланкоз, Италмас).

4. В антропонимии обоих языков, начиная со второго периода, наблюдалось сильное влияние религии и языка распространения этой религии – ислама и арабского языка на казахскую антропонимию (Жусип, Муса, Мухаммед) до настоящего времени казахским именам придается сакральное значение; христианства и греческого языка на русскую антропонимию (Ангелина, Арсений, Герасим, Муза, Тихон, Трофим). Необходимо подчеркнуть, что после крещения Русь обогатилась именным наследием: с византийскими святцами пришли греческие, еврейские, римские и другие имена. Многие из них настолько обрусели, что популярнейшими русскими именами стали считаться древнеерейские Иван да Марья.

5. В обоих языках, начиная с раннего периода и кончая 1917 годом, наблюдалось социальная дифференциация, что проявлялось, во-первых, в структуре личных имен. Одноосновное имя и в русской, и казахской антропонимии, в основном характерно для рядовых представителей народа. Имена знати, высшего сословия были двухосновными. Двучленные и трехчленные наименования вначале были распространены также среди высшего сословия.

6. Особенность истории русской антропонимии состояла в том, что, начиная с Х-ХI вв., русская антропонимическая система жестко регламентируется сначала религиозными канонами, церковью, а затем, ХVII-ХVIII века – государством, что привело к серьезным изменениям – к формированию антропонимии как замкнутой системы, потерявшей связь с апеллятивами. Замкнутость, разобщенность личных имен и апелятивных основ в последние два периода, привела и изменению мотивационного типа русских антропонимов, к преобладанию внешней мотивации: благозвучие, необычное звучание, ассоциация с чем-то приятным и т.д. Личное имя воспринимается лишь как идентифицирующий знак, не имеющий ничего общего со значением апеллятивной основы, от которой образован антропоним.

7. Казахская антропонимическая система, хотя и испытывала влияние ислама, однако такой жесткой регламентации, как это наблюдалось в русской антропонимии, процесс именования в казахском языке не подвергался. Отсутствовало, вплоть до 1917 г., и давление государства. В силу этих обтоятельств развитие казахской антропонимии шло в соответствии с тенденциями, наметившимися еще на ранних этапах развития языка, к которым относится тесная связь антропонимов и апеллятивных основ, четко выраженная и ясно ощущаемая мотивированность антропонимов, преобладание внутренней мотивации, наличие большого количества мотивов именования.

В казахском языке до настоящего времени в антропонимах ощущается отождествление имени и человека, вера во власть имени. Закрытость антропонимической системы русского языка и открытый характер казахской антропонимии проявляется в несоизмеримости количества русских и казахских имен, находящихся в обращении. Казахских имен намного больше, чем русских.

8. В обоих языках наблюдается отантропонимическая мотивация, когда выбор имени обусловлен не значением апеллятивной основы, а человеком или персонажем-носителем этого имени: Олжас (не от сочетания ол жас, а от Олжаса Сулейменова), Шынгыс (от Чингиза Айтматова) Индира (от Индиры Ганди, очень распространено в казахском имянаречении), Юрий (от Юрия Гагарина), Татьяна (от Татьяны Лариной).

9. Спецификой казахского имени следует считать наличие антропокомпонентов, восходящих к наименованиям титулов, чинов, такие как: -бек, -бай, -султан, -хан.

10. В истории антропонимии и русского, и казахского языка зафиксированы случаи переименования или дополнения имени человека в уже во взрослом возрасте в соответствии с его поступками: Аблай-хан, Александр Невский.

11. И в русском, и в казахском языках формула именования прошла путь: одночленное (личное имя), ====> двучленное наименование (личное + патроним). Далее пути их несколько разнятся: русская антропонимическая формула становится трехчленной: личное имя + патроним + фамилия (Ирина Евгеньевна Самойлова, Петр Сергеевич Романов). На современном этапе с трехчленной формулой конкурирует двучленная формула (личное имя + фамилия: Алла Пугачева, Николай Басков и т.д.).

Казахский же язык утверждается в двучленной формуле (личное имя + патроним): Алмас Жомарт улы, Молдир Касымхан кызы. Трехчленная формула именования в казахской антропонимии существовало в советскую эпоху в результате влияния русского языка и факторов политического характера. В настоящее время сосуществуют и двучленная (личное имя + патроним) и трехчленная (личное имя + патроним + фамилия), но тенденция в казахской антропонимии идет к двучленной формуле.

В последнее время как в русской, так и казахской антропонимии появились древние имена: Зарина (Зор ене), Тумар (Томирис, Тумар-ханым), Забава, Добрыня, Василиса и очень популярны имена в русском языке: Александр, Анастасия, в казахском языке – Асхат, Санжар, Асем, Айжан, Динара (данные 2009 года).

Таким образом, исследование антропонимических систем казахского и русского языков в современном их состоянии являются результатом действия многих экстралингвистических факторов, во многом определивших характер мотивационного типа этих систем.
ЛИТЕРАТУРА
1. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М., 1973. – С. 45.

2. Бондалетов В.Д. Русский именник, его состав, статистическая структура и особенности изменения. – В сб.: Ономастика и норма. – М.: Наука, 1976. – С. 12.

3. Рустемов Л.З. Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских заимствованных слов. – Алма-Ата: Мектеп, 1989.

5. Джанузаков Т. Социально-бытовые мотивы в казахской антропонимике // Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. – М., 1970. – С. 194-200.


РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются вопросы генезиса мотивации антропонимов казахского и русского языков.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада қазақ және орыс тілдерінің антропонимдерінің генезисі қарастырылады.
ҰЛТТАНУҒА ҚАТЫСТЫ ТІЛ БІЛІМІНІҢ САЛАЛАРЫ
Тәжіғұлова С. – жоғары санатты мұғалім (Алматы қ-сы, №95 мектеп)

Тіл ғылымында тілді ұлтпен байланыстыра қарастыратын салалар қалыптасты. Олардың бастылары – лингвомәдениеттану мен этнолингвистика. Бұл салаларды білу өзге тілді аудиторияда қазақ тілін үйретуде өте маңызды. Өйткені тіл арқылы ұлтты танудың мүмкіндігі мол.

Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этика-эстетикалық, рухани және тұрмыстық қатынастар мен олардың заңдылықтарын тілдік құрал арқылы зерттейтін тіл білімінің бір бағыты. Осы тұрғыдан алғанда лингвомәдениеттанудың негізгі мақсаты-ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, халықтың танымдық рухани болмысын, мәдениетін таныту.

Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл өз бойында ұлт тарихын, тіл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылысына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, мәдениет. Сондықтан оны зерттеуде дәстүрлі құрылымдық лингвистиканың мүмкіндігі шектеулі. Себебі бұл арада тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) – этномәдени ақпаратты жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сайып келгенде бір бүтін етіп тұтастырушы. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мәдениет сабақтастығын, атап айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның лингвомәдениеттану, этнолингвистика т.б. салалары өріс алып келе жатыр /1, 251/.

Кез келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына сүйеніп қана қоймай, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына назар сала қарау лингвомәдениеттану пәнінің үлесіне тимек.

Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. мәдениетті тілден бөліп алып қарамай, тіл-мәдениеттің бір көрінісі, ол екеуінің арақатынасы ерекше де маңызды деп санайды. Себебі, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнелеп көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтқандай: «Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл».

Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі көріністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады.

Этнолингвистика ғылымы қазақ тіл білімінде ең алғаш 80-жылдардан бастап сөз етіле басталды. Қазақ тіл білімінде ғылымның бұл саласы Ә.Т. Қайдарға дейін арнайы сөз болған емес. Белгілі ғалым Ә.Т Қайдар осы пәннің мақсаты мен міндеттері жөнінде айта келіп, мынадай тұжырым жасайды: «Этнолингвистика, егер оның түп – тамырына тереңірек үңілсек, этнография мен лингвистиканың жай қосындысы емес бір шаңырақ астында әрқайсысы өз бетінше тон пішіп, өзінің жырын жырлайтын шартты түрде ғана қосарласқан дүние емес, этнолингвистиканың объектісі – этнос және тіл, тілсіз этнос, этноссыз тіл өмір сүруі мүмкін емес» /2, 18/ – дей келе, академик Ә. Қайдардың «Ана тіліміздің бай қоры - ұлтық болмыс – бітімді танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы» деген пікірі қазақ этнолингвистикасының негізін салып, аталмыш ғылым жайында: «этнолингвистика – этностың ( одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қолданып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі құнарлы саласы» /2, 475/.

Этнолингвистика мен мәдениеттану халық мәдениетімен, тарихымен, тілімен тікелей байланысты. Бұл жайында М. Копыленко «Это направления изучает этнос зеркале языка. В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным предметом анализа: этнология, культурология, история, и прочие нелингвисические дисциплины привлекаются как вспомогательные» /3, 111/, – дейді.

Ғалымдардың этнолингвистика мен лингвомәдениеттануға берген ғылыми тұжырымдары, пікірлері, дәлелдері арқылы осы екі саланың ұқсас жақтары мен айырмашылықтарын байқауымызға болады:



  • Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдары тілдік фактілерді мәдениеттану аспектісі негізінде халықтың рухани, материалдық мәдениетін зерттейді;

  • Лингвомәдентиеттану мен этнолингвистика тарих, этнография ғылымдарымен тығыз байланысты, өйткені осы пәндердің деректерінсіз мәдениетті тану мүмкін емес;

  • Лингвомәдениеттану мен этнолингвистикаға ортақ нәрсе – ұлт, этнос, тұлға, менталдық, дүниетаным;

  • Этнолингвистика – көне дүниелерді қарастырса, лингвомәдениеттану халықтың өткені мен бүгінін қазіргі күн тұрғысынан қарастырады;

  • Тіл-қоғамдық құбылыс, ал мәдениет – адамзат баласының жемісті еңбегі, демек, тіл, мәдениет – ғасыр тарихы;

  • Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдары сол халықтың мәдени өмірін туыстас халықтардың этнографиялық мәдениетімен байланыстыра қарастырады және т.б.;

Дегенмен де, этнолингвистикалық зертттеулердің алғашқы нышаны ретінде тіліміздің байлығы мен мәдениетіміздің рухани қазынасы ретінде осы салада зерттеу жұмыстарын жүргізген С. Жақыпов, К. Күркебаев, М. Күштаева, М. Мұсабаева, Р. Панзарбеков, А. Сейілхан, Ш. Сейітова,Ұ. Серікбаева, Ә. Хазимова және т.б. еңбектерін атауымызға болады.

Қазір қазақ тіл білімінде соңғы жылдары дамып келе жатқан этнолингвистика саласындағы зерттеу жұмыстары баршылық. Мысалы, К. Ароновтың «Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты», Қ. Ғабитханұлының «Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер», С. Жанпейісованың «Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасы», Р. Иманалиеваның «Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственной ориентации в казахском языке», Г. Кусимованың «Фразеологизмы в казахском эпосе», Ж. Манкееваның «Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы», А. Мұқатаеваның «Этнолингвистические изучение лексики казахского языка», Н. Оңғарбаеваның «Қазақ жұмбақтарының тілі» , С. Сәтенованың «Образно-фоновые основа устойчивых выражении на основе лексики скотоводства в казахском языке», Б. Уызбаеваның «Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты» т.б.

Этнолингвистиканың зерттеу материалдарының бірі – тіліміздегі этномәдени лексикалар тобы. Бұл жөнінде де қазақ тіл білімінде біраз зерттеулер бар.

Тіл білімінің осы жаңа саласын көптен бері зерттеп келе жатқан ғалым Е. Жанпейісов «Этнолингвистика қазір өз алдына дербес пән ретінде ғылымның алдыңғы шебіне шығып, басқа білім салаларымен өзінің ара-жігін объектісі мен зерттейтін материалын, міндетін анықтап алу, қалыптасу сәтін бастан кешіруде. Этнолингвистика өзінің бітім болмысы, табиғаты жөнінен жалпы тарихи категория болып табылады. Себебі, ол этностың қазіргісін емес, көбіне-көп өткенін зерттейді. Ал этностың өткені оның этномәдени лексикасынан айқын көрінеді. Этномәдени лексикаға сол этнос мекен еткен аймаққа тән табиғат құбылыстарының заттық мәдениет лексикасы, рухани мәдениет лексикасы жатады» /4, 7/, – дейді.

Қазақ тілі этнолексикасының негізін тіліміздегі мағынасы күңгірттенген, тіл иесі сөйлеу барысында бұл сөзді қолданғанымен де, мағынасына терең бойлап, жете түсіне бермейтін, не қолданыстан шығып, архаизмге айналған сөздер құрайды. Олардың көбін фразеологиялық тіркестердің сыңары ретінде кездестіруге болады. Этнолингвистиканың осындай тобын зерттеуде қазақ тіл білімінде Р. Ғ. Сыздықтың еңбектері ерекше құнды. Ғалым кейінгі жылдарда эпостық және лиро – эпостық жырлар мен жыраулар тіліндегі көнерген сөздерге текстологиялық таңдаулар жасады. Бұлардың көпшілігі « Сөздер сөйлейді» кітабына енеді.

Тілде әрбір халықтың ұлттық сана – сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез – құлқының нысаналары сақталады. Халықтың сондай ерекшеліктері мәдениеті, әдет-ғұрпы, әдеби мұралары тіл арқылы ұрпақтан – ұрпаққа ауысып отырады.

Жалпы тіл – мәдениеттің барлық саласының дамуына дәнекер. Адамзат қоғамы тілдің осы қасиеті арқылы ілгерілеген. Қандай халық болмасын оның ұлттық тілі сонау рулық, тайпалық, халықтық сатысынан бастау алып сол дәуірдегі мәдениетпен бәрге өмір сүріп, әр дәуірдің мәдениетін жалғастырып, қазірге дейін жетуіне арқау болған. Ал осы ұлттық мәдениетімізді зерттеу, мәнін ашу – этнолингвистиканың үлесі. Өйткені этнолингвистика тілді ұлттық мәдениетпен, халықтық менталитетпен байланысты зерттеуге бағдарлайды.
ӘДЕБИЕТТЕР


  1. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы, 1997. – 272 б.

  2. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, 1970. – 13 б.

  3. Копыленко М.М. Основа этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995. – С. 71.

  4. Жанпейісов Е.М. Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 7 б.

ТҮЙІНДЕМЕ

Қазақ лингвистикасында тілдік бірліктер этнос пен қоғамның бірлігі ретінде жаңа бағытта қарастырылып жүр. Оған түрлі ғылымның тоғысуынан туындаған этнолингвистика, лингвамәдениеттанымдық зерттеулер жатады.


РЕЗЮМЕ

В казахской лингвистике развиваются новые направления, рассматривающие языковые единицы в диаде этнос (нация) и общество. К ним относится лингвокультурология и этнолингвистика, которые появились в стыке разных наук.



ПРОБЛЕМА НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ СПЕЦИФИКИ ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В СОВРЕМЕННОМ КАЗАХСКОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ
Ханкишиева Э.М. – ст. преподаватель (г. Алматы, КазгосженПУ)
К настоящему времени достаточно четко оформились направления исследования национально-культурной специфики деятельности социума: физиологический, нейрофизиологический, психический, культурологический (философский, исторический, лингвистический).

Важно уточнить, что в лингвистике и психолингвистике за последние десятилетия уже сложилась традиция изучения отражения национально-культурной специфики в языке и речевой деятельности, в большинстве случаев это исследования, касающиеся лексики различных языков.

Так, Н.Л. Шамне выделяет два аспекта изучения национальной специфики семантики лексической единицы: первый аспект связан с изучением национально-специфической семемы (семем) в семантической структуре слова, причем эта семема является безэквивалентной, хотя может и иметь некоторые переводные соответствия; в рамках второго аспекта исследуется наличие национально-специфических компонентов в структуре значений лексических соответствий, эти несовпадающие компоненты значений выявляются при анализе векторных соответствий, при словарном рассмотрении единицы /1, с. 173/.

За разные виды национальной специфики семантики, как утверждает И.А. Стернин, отвечают разные макрокомпоненты значения. Национально-культурная специфика, обнаруживаясь в случаях полной (мотивированной) безэквивалентности или отсутствия/наличия определенных компонентов значения, обусловленном отсутствием/наличием соответствующих признаков в называемых словом объектах материальной и духовной культуры, сосредоточена в денотативном и эмпирическом компонентах значения; национально-концептуальная специфика, выявляемая в случае немотивированных лакун и межъязыковых родовидовых несовпадениях, сосредоточена в денотативном компоненте; национально-оценочная и национально-эмоциональная – в коннотативном; национально-языковая специфика, отражающая различия между единицами двух языков, связанные с исторически сложившейся системой языков и не связанные с культурой или особенностями мышления народа, представлена в структурном макрокомпоненте значения /2, с. 116-120/.

Современных исследователей интересует прежде всего интроспективный подход, поскольку сравнительно-историческое языкознание, предоставляя огромное количество материала о специфике языковых систем, не решает проблему порождения механизма этой специфики. В связи с этим Д.О. Добровольский справедливо замечает, что интроспективный подход более полно может реализоваться в психолингвистических исследованиях, когда выявляется национальная специфика языка глазами его носителей, осознающих свои собственные национально-культурные характеристики и через их отражение в языке /3/.

Многими учеными отмечается фрагментарность, несистемность таких исследований /4, с. 189/. Отдельные неполные исследования, не учитывающие всего многообразия факторов, влияющих на этнически специфичную речевую деятельность в целом, не могут претендовать на вскрытие механизмов, лежащих в основе такой деятельности. Известно, однако, большое количество работ по сопоставительному языкознанию, в рамках которого поуровнево исследуются языковые системы практически всех языков мира. Зафиксированные в ходе сопоставительных исследований языковые различия не отвечают на вопрос о специфике речевой деятельности того или иного этноса и тем более не дают представления о способах ее преодоления в практическом отношении. Постулирование необходимости знания или, по крайней мере, учета культурного компонента значения, самих реалий чужой культуры для обеспечения понимания в межкультурной коммуникации, давно уже стало аксиомой; предлагаются многочисленные методики описания национально-культурной специфики различных единиц языка, однако не обнаружен механизм межкультурного взаимодействия и общения, потому и не разработаны методики по достижению эффективной коммуникации. Более того, оставаясь в рамках зафиксированных значений, пусть даже с выявленными национально-культурными компонентами, не удается объяснить процессов их понимания/непонимания, усвоения/неусвоения, принятия/непринятия. Поэтому в современной науке и возникают направления по поиску национального (этнического) сознания, национального (этнического) компонента сознания, национальной (этнической) картины мира, менталитета (ментальности) и т.п., как точке сосредоточения национально-культурной специфики.

Следует отметить, что в настоящее время возможность моделирования картины мира (концептуальной системы) индивида (этноса) не вызывает сомнения. При необходимом различии картин мира в определенных компонентах или в целом сущность концептуальной картины мира понимается как деятельностная и определяется как система информации об объектах, репрезентируемая в деятельности индивида. Национальная или национально-культурная специфика обусловливается наличием соответствующего компонента в картинах мира индивидов, интеграция которых и обеспечивает национальную (этническую) целостность и самосознание.

Национально-культурная специфика речевого общения, по утверждению А.А. Леонтьева, складывается под влиянием системы факторов, действующих на разных уровнях организации процессов общения и имеющих разную природу. Это факторы, связанные с культурной традицией; факторы, связанные с социальной ситуацией и социальными функциями общения, соотносятся с функциональными подъязыками и функциональными особенностями, а также с этикетными формами; факторы, связанные с этнопсихологией в узком смысле, т.е. с особенностями протекания и опосредования психических процессов и различных видов деятельности; факторы, определяемые спецификой языка данной общности /4, с. 191-192/.

Как известно, культура – это совокупность искусственных порядков и объектов, созданных людьми в дополнение к природным, заученных форм человеческого поведения и деятельности, обретенных знаний, образов самопознания и символических обозначений окружающего мира.

К компонентам культуры, несущим национально-специфическую окраску, относят традиции как устойчивые элементы культуры, а также обычаи и обряды, выполняющие функцию неосознанного приобщения к господствующей в данном обществе системе нормативных требований; быт, бытовую культуру, тесно связанные с традициями; повседневное поведение (привычки), мимический и пантомимический коды, используемые некоторой лингвокультурной общностью; национальные картины мира, отражающие специфику восприятия окружающего мира, национальные особенности мышления носителей некоторой культуры; искусство.

В современной культурологии выделяется несколько научно-исследовательских направлений. В основу ценностной концепции положено понимание культуры как совокупности материальных и духовных ценностей, имеющих свой аспект рассмотрения в структуре различных наук.

Деятельностный подход рассматривает культуру как внебиологически выработанный и передаваемый способ человеческой деятельности. Так, С.А. Арутюнов выделяет две модели межкультурного взаимодействия: взаимодействие локальных культур с общемировой индустриально-городской культурой и взаимодействие локальных культур друг с другом (в частности, между этническими культурами), при этом одна из культур выступает донором, а другая – реципиентом /5, с. 157/. С.Г. Ларченко и С.Н. Еремин исследуют один из аспектов межкультурного взаимодействия – межэтнический, содержанием которого служит изучение взаимодействия систем производства человека, а также формирования новых этнических общностей. Культура, в их интерпретации, это конкретно-историческое единство системы социальной деятельности. Оставаясь в рамках деятельностного подхода к сущности культуры, исследователи говорят об односторонней направленности межкультурных взаимодействий: передача накопленных культурных ценностей от высокоразвитой культуры к слаборазвитой /6, с. 161-163/.

Знаковый подход, изучая культуру как совокупность знаков и знаковых систем (мифология, язык, религия, искусство и т.д.), обосновывает двунаправленность межкультурных взаимодействий. Культура, согласно данному аспекту, представляет собой механизм коллективной памяти, интеллектуальные свойства которого подразумевают наличие коллективного сознания. Коллективная память этноса формируется в результате семиотического освоения окружающего природного и социального мира. Процесс освоения включает в себя определение себя и других в качестве объектов своего сознания и осмысления взаимодействий с ними. Осознание отличий между представителями «своей» и «другой» этнической общности в результате сопоставления, основанного на принципе «мы – они», способствует возникновению представлений об общих для всех членов данного этноса специфических чертах, отражающих особенности «мы».

Этнокультурная проблематика уже давно привлекла внимание представителей самых разных наук, однако, несмотря на многолетние диспуты, до сих пор отсутствует какое-либо общепринятое определение этнической культуры. Современная отечественная этнология рассматривает этническую культуру как совокупность присущих этносу способов освоения условий своего существования, направленных на сохранение этноса и воспроизводство условий его жизнедеятельности. Главным здесь является функциональный аспект культуры, понимание ее как адаптивного механизма, облегчающего человеку жизнь в окружающем мире. Более того, защитные механизмы этнической культуры направлены на преодоление конкретной угрозы извне. Так, С.В. Лурье, говоря о действии защитного механизма этнической культуры и уровнях адаптации этноса к окружающей среде /7, с. 41-42/, утверждает, что, во-первых, в качестве защитного механизма выступает сама этническая культура – такая первичная систематизация мира, которая дает принципиальную возможность действовать. Это связано с формированием центральной зоны культуры, содержанием которой являются этнические константы, т.е. с формированием этнического бессознательного. Во-вторых, это адаптация центральной зоны культуры к конкретным условиям существования этноса, что связано с кристаллизацией вокруг центральной зоны инвариантов этнической картины мира и способствует самоконструированию этноса. В-третьих, это искаженное восприятие членами этноса реальности, а именно невосприимчивость их к информации, противоречащей содержанию этнических констант (можно смотреть, но не видеть).

При столкновении с опасностью этнос первым делом старается вписать ее в уже существующую картину мира, часто не замечая имеющиеся несоответствия между ними, что объясняется высокой устойчивостью этнической картины мира. Только когда реальность слишком явно не укладывается в эту картину, традиционное сознание этноса начинает распадаться. Это означает, что этносу нужно сформировать новую картину мира, сохраняя в неприкосновенности центральную зону культуры. Будучи не в силах изменить мир, этнос меняет себя. Начинается период смуты, который есть не что иное, как кризис самоидентификации.

Таким образом, изучение межкультурных взаимодействий представляет собой исследовательское направление, в рамках которого категория культура в большей степени приспособлена к освещению различных аспектов взаимоотношений между этническими группами в сравнении, например, с исследованием межнациональных отношений.

Центральной в этом аспекте остается проблема межкультурной коммуникации. Основные вопросы, возникающие при обсуждении понятия межкультурная коммуникация, таковы: а) насколько значимы различия в индивидуальном, универсальном и этническом (национальном) той или иной культуры; б) каковы закономерности межкультурной коммуникации; в) отличаются ли они от коммуникации в монокультурной среде и др.

Известны различные коммуникативные модели и схемы, включающие такие компоненты, как адресат, сообщение (вербальное и невербальное), адресант, обратная связь. Межкультурная коммуникация в узком смысле означает культурное взаимодействие между разными актантами одного общества и одного языка, коммуникация же между актантами разных обществ и разных языков понимается как межкультурная коммуникация в широком смысле /1, с. 28/.

Выстраивая свою концепцию межкультурного общения в современной отечественной психолингвистике, Е.Ф. Тарасов обращает внимание на то, что межкультурное общение является патологичным, поскольку «нарушается обычно автоматизированный процесс речевого общения и становятся заметны составляющие его части, не различимые в норме» /8, с. 11/. Более того, рассматривая специфику культур в оппозиции своя и чужая, оказывается, что своя культура – это норма, она наделена положительными качествами, она адаптивна, чужая же культура воспринимается как отклоняющаяся от нормы. Как полагает Е.Ф. Тарасов, главная причина непонимания при межкультурном общении – различие национальных сознаний коммуникантов /8, с. 8/.

Межкультурная коммуникация как коммуникация между представителями различных лингвокультурных сообществ возможна, разумеется, при наличии общего кода и протекает эффективнее в случае общности психических ассоциаций и языковых коннотаций: «общность присвоенной культуры… определяет общность сознаний коммуникантов, которая… обеспечивает возможность знакового общения, когда коммуниканты, манипулируя в межсубъектном пространстве телами знаков, могут ассоциировать с ними одинаковые ментальные образы» /9, с. 10/.

Важно отметить, что термины представляют собой один из важнейших культурных элементов ориентации человека в окружающей действительности. Выступая в качестве посредников в процессе специальной коммуникации, термины способствуют постоянному развитию познавательной и преобразующей человеческой деятельности.

В качестве носителей специальной информации термины выступают необходимым условием существования, хранения и развития профессионально-научного знания. При этом терминологическая информация обладает свойством открывать перед нами завесу прошлого, учить настоящему и вводить в будущее; посредством данной информации можно передавать сведения о самом факте существования соответствующих реалий, об источниках их появления, о контактах народа – носителя данного языка – с другими народами, об уровне развития культуры этих народов. Изучение этимологии термина позволяет определить место и время его создания, соотнести процесс образования термина с закономерностями формирования конкретной терминосистемы, вскрыть взаимодействие внешних и внутренних языковых факторов. Тем самым открывается возможность для получения важнейшей культурологической информации, которая помогает воспроизвести многие социально-исторические события и представить процесс обретения профессионально-научных знаний в целом.

Рассмотрим один из самых ярких аспектов проявления национального своеобразия языковой семантики – выбор признака вторичной номинации, при этом можно увидеть общий для всех языков механизм, лежащий в основе именования. Как правило, это характеристика предметов или явлений с точки зрения свойственных им черт, составленная на основании их сравнения с другими предметами или явлениями, обозначенными словами соответствующего языка.

Так, термин ана тілі (родной язык) соотносится с общеупотребительным словом «мать» (букв. язык матери), в то время как его русский эквивалент – со словом «родной», но в обоих случаях именуемое терминологическое понятие квалифицируется сквозь призму образно-ассоциативного восприятия.

Часто выбор мотивирующей основы для нового понятия диктуется специфически национальными внутренними и внешними языковыми факторами, которые выступают во взаимной обусловленности. В таких случаях создаются, как правило, мотивированные термины с "живой" внутренней формой, осознаваемой носителями языка. При этом нередко для обозначения тождественных понятий в разных языках в качестве основания номинации избираются отнюдь не тождественные признаки, хотя соотносятся они обычно с наиболее существенными сторонами именуемого явления.

Своеобразие национального информационного отражения связано с выбором различных признаков терминологической номинации для именования одного и того же объекта.

Возможности национального языка могут диктовать выбор определенной основы в качестве ведущего признака номинации при образовании того или иного термина. При этом выбор ведущего признака представляет собой одновременно и оценку, и интерпретацию именуемого объекта, которые сочетают в себе субъективные и объективные моменты, ибо выделенные признаки, послужившие основанием номинации, "поставляют", как правило, объективную информацию о соответст­вующем предмете или явлении. Так, внутренняя форма термина түбір непосредственно связана со значением слова түбір «корень дерева», «пень», термин тырнақша (кавычки) мотивирован значением слова тырнақ – «ноготь», «коготь», слово дауысты в терминологическом словосочетании дауысты дыбыс мотивирован значением слова дауысты – «обладающий голосом».

Таким образом, аккумулируя ценную когнитивно-культурологическую информацию, термин становится источником социального знания, которое проявляется на двух уровнях. Первый характеризуется национально-культурной спецификой языкового выражения данного знания; второму уровню присущи интернациональные черты, обусловленные общечеловеческим характером мышления. В этой связи выявление национально-культурной специфики лингвистических терминов в современном казахском языкознании выступает актуальным направлением исследования.

ЛИТЕРАТУРА

1. Шамне Л.Н. Актуальные проблемы межкультурной коммуникации: Уч. пособие. – Волгоград: Изд-во Волг. ун-та, 1999. – 208 с.

2. Стернин И.А. Структурная семасиология и лингводидактика // Русское слово в лингвострановедческом аспекте. – Воронеж: Изд-во Ворон. ун-та, 1987. – С. 104-121.

3. Добровольский Д.О. Национально-культурная специфика во фразеологии // Вопросы языкознания. – 1997. – № 6. – С. 37-48.

4. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – М.: Смысл, 1997. – 287 с.

5. Арутюнов С.А. Народы и культуры: развитие и взаимодействие. – М.: Наука, 1989. – 247 с.

6. Ларченко С.Г., Еремин С.Н. Межкультурные взаимодействия в историческом процессе. – Новосибирск, 1991.

7. Лурье С.В. Историческая этнология: Учебное пособие для вузов. – М., 1997. – 448 с.

8. Тарасов Е.Ф. Межкультурное общение – новая онтология анализа языкового сознания // Этнокультурная специфика языкового сознания. – М.: ИЯ РАН, 1996. – С. 7-22.

9. Тарасов Е.Ф. Введение // Язык и сознание: парадоксальная реальность. – М.: ИЯ РАН, 1993. – С. 3-12.


РЕЗЮМЕ

В статье определяется необходимость исследования национально-культурной специфики терминов казахской лингвистики.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада қазақ лингвистикадағы ұғымдардың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін зерттеудің қажеттілігі анықталады.



АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ТІЛТАНЫМДЫҚ ОЙЛАРЫ
Юсуп А.Н.- аға оқытушы( Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
ХХ ғасырдың басында ұлттық тіл білімінің дамуы мен қалыптасуында маңызды орын алатын Алаш зиялылары қазақ халқының рухани-мәдени өрлеуіне зор ықпал жасады. Олар сол кезеңдегі кеңестік жүйенің адуынды саясатына қарамастан, қазақ лингвистикасына айтарлықтай үлес қосты. Қазақ тіл білімінің атасы саналатын А.Байтұрсынов сынды ұлы оқымысты бастаған қазақ тіл білімі айналасы он-он бес жыл көлемінде тіліміздің дыбыстық жүйесі, сөздік қоры мен құрамы, әдеби тілі, грамматикасы, оқыту әдістемесі, терминологиясына қатысты өздерінің көзқарастарын білдіріп, келешек саналы ұрпаққа сүбелі еңбектері мен ғылыми зерттеулерін қалдырды. Осындай бай мұраға ие болған тілші-ғалымдар уақыт өте келе аталған еңбектердің әділ бағасын берері анық. Бұл туралы Е.Тілешов өз еңбегінде былай деп ой қорытады: «Алаш зиялылары қалыптастырған зиялы қауым өкілдерінің ана тіліміз – қазақ тіліне арналған еңбектері, тіл жолындағы күрестері – сол дәуірдің тарихи мәні бар деректері ғана емес, сонымен бірге өміршең дәстүр қалыптастырар тағылымды мұра болуымен де құнды. Алаш зиялыларының тіл төңірегіндегі еңбектерінің алуандығы – осы ұлт азаматтарының ізденімпаздығы мен білімпаздығын байқатады» /1,3б/. Ғалымның ойын ары қарай сабақтар болсақ, жалпы Алаш зиялыларының қазақ тіл білімінде салған сара жолын төмендегідей жіктеуге болады:

  1. қазақ тіл білімінің ғылыми негізін жасады;

  2. қазақтілді ұлттық баспасөзімізді қалыптастырды;

  3. тілдің қоғамдық-әлеуметтік, танымдық мәнін айқындады,

  4. қазақтың жазба әдебиетін қалыптастырды;

  5. қазақ тіл білімінде аударма теориясының негізін қалыптастырды;

  6. қазақ терминологиясының ғылыми негізін жасады;

  7. ресми-іскери құжаттар стилін қалыптастырды.

Осы тұрғыдан алғанда, біз өз мақаламызда негізінен Алаш зиялыларының тілтанымдық ой-пікірлері мен көзқарастарын сараптауды көздедік.

Алаш зиялылары ХХ ғасырдың басында ұлт тәуелсіздігі мәселесін көтере отырып, ұлттың рухани, әлеуметтік, саяси, мәдени өркендеуіндегі асыл қазынаның бірі тіл екенін жете түсінді. Олар сол рухани байлығымызды, яғни ана тілімізді сақтау, дамыту, қолданыс аясын кеңейту міндеттерін алға тарта отырып, қазақ тілінің мұңын жоқтап, оның қоғамдық, әлеуметтік мәртебесіне айрықша мән берді. Міне, сол себепті олардың асыл тіліміз туралы айтқан тұжырымдары мен көзқарастары қазақ тілтанымының қалыптасуына түрткі болды десек қателеспейміз. Өз еңбектерінде олар тіліміз туралы алғашқы танымдық тұжырымдар жасап, осы тіл арқылы бірде қоғамтану, бірде елтану, бірде адамзаттану міндеттерін шешіп, жалпы, құрғақ сипаттама шолудан гөрі, тіл біліміндегі өзекті болған жеке мәселелерді тереңінен түсінуге өз зерттеулері мен ғылыми мақалаларын бағыттап жазды. Оған дәлел ретінде А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Қ.Кемеңгерұлы, М.Тұрғанбаев, т.б. секілді ұлт оқығандарының еңбектеріне назар аударған дұрыс. Бұл еңбектерінде қазақ оқығандары тіліміздің мән-мағынасын ашып қана қоймай, сонымен бірге тілді танудың маңыздылығын саралайды. Мысалы, А.Байтұрсынов өзінің зерттеулерінде «Тіл - құрал» деген қағиданы басшылыққа ала отырып, оған тек құрылымдық бірлік ретінде ғана қарамай, тіл табиғатын түсіндірудің амалдарын қарастырып, оны адамзат болмысының өзіндік бір бөлшегі ретінде қарастырады. Оның қолданған сөздері мен сөйлемдері, ол түрлеген қазақ терминологиясы қазақ тілінің төл табиғатынан шығып, ұлттық таным-түсінікті қалыптастырып, ұлттық ойлаудың деңгейін қалыптастырды. Қазақ сөзінің қасиетін, табиғатын танытуға тырысқан ғалым тіл туралы былай дейді: «Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниядағы адамдар тілінен айырылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық түсер еді» /2,8б/. Осылай ой қорытқан ұлт ұстазы тілдің қоғамды, әлемді танудағы асыл қасиеті туралы мынандай ой қорытады: «Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама-қадарынша жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын. Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде, көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік керек» /2,343б/. Бұл тұжырымдары арқылы ғалым тіл дегеніміз – бір адамның керегіне ғана жарататын дыбыстау мүшесінің бірі емес, керісінше жалпыадамзат баласының ойды жеткізу, дүниені танудың аса құнды құралы екендігін көрсетеді. Өзінің теориялық ойларын тілдік материалдармен дәлелдеген ол сол сөздерді танытатын белгі тіл екендігін баса айтады. Мысалы, өзінің сөз өнері туралы ойын былай деп өрбітеді: «Шеберлердің қолынан шыққан нәрселермен таныс адам сол шеберлердің істеген нәрселерін қай жерде көрсе де айтпай таниды: мәселен, пышақты көріп, «мынау пәлен ұстаның қолы екен» дейді; ерді көріп, «мынау пәлен ершінің қолы екен» дейді. Сол сияқты сөз өнерпаздарының да шығарған сөздерін көріп оқып, лұғатына үйір болғаннан кейін, оның бұрын оқылмаған, аты қойылмаған сөздерін де айтпай тануға болады. Сөздің өзі танытатын белгі – тіл...» /2,343б/. Ғалым өзінің «Тіл – құралы» арқылы қазақ мәдениетінде бұрын соңды болмаған бетбұрыс жасады. Аталған еңбекті қазіргі таңда қазақ тіл білімінде когнитивистер, этнолингвистер, социолингвистер кеңінен пайдалануда. Оның бұл еңбегінде бұғанға дейінәлі жүйеленбеген, зерттелінбеген тілдің табиғаты айқындалып, дыбыстық жүйесі, тілдің лексикалық байлығы, сөз таптары мен сөз тұлғалары, сөйлем құраудың ерекшеліктері дәйектелді. А.Байтұрсынов қалыптастырған терминдер тіліміздің термин жасаудағы байлығы мен икемділігін танытты, ол жасаған терминдер қазақ тіл білімінде де, әдебиеттану ғылымында да өз өміршеңдігін байқатты. С.Шүкірұлының сөзімен айтар болсақ, «Ахаңның тіл білімі – күрмелген қазақ тілінің бауырын жазды, Ахаң ілімі –әдебиеттануда төрге озды, Ахаң жинап қаттаған халық әдебиеті мен мәдениетінің мұралары –рухани қазынаға қосылды» /3,96б/.

«Мен заманымда қандай едім? Мен ақын, шешен, тілмар бабаларыңның бұлбұлдай сайраған тілі едім. Мөлдір судай таза едім. Жарға соққандай екпінді едім. Мен наркескендей өткір едім. Енді қандаймын? Кірленіп барамын, былғанып барамын. Жасыдым, мұқалдым...». Дәл осы сөздерді ХХ ғасырдың басында айтқан, тағдыр талайы қиын да күрделі қазақ тілінің мұңын жоқтап, тілтанымдық ойларын дамытқан ұлт зиялыларының бірі – М.Дулатов. Ол сол кездің өзінде-ақ «қазақ, қырғыз, ноғай, башқұрт, өзбек, түрікпен секілді бұратана жұрттар үшін» зор саяси мәселелердің бірі болған тіл мәселесін көтеріп, «енді әр халық өз тілінде оқуға, өз тілінде жазуға, өз тілінде тергеуге тиіс. Мемлекет законінен бастап, ауылнай комитеттердің ісіне шейін, жазу әр халықтың өзінде болуы керек»,- деп үндеу салды /4, 332 б/ . А.Байтұрсыновтың тілтанымдық ойларын қолдаған қоғам қайраткері қазақ тілінің мұң-мұқтажын жоқтап, мәртебесін көтеруді көздеді. Өзінің мақалаларында тіл мәселесін күн тәртібінің басты мәселесі етіп алып, газет тілін қазақыландыруды, емле мәселесін ізгілендіруді, қазақша жазушылардың тілін сындыруды баса айтты. Сол себепті «қазақ тілін іске асырып, қазақ әдебиетін күшейтеміз» десек, мынадай кемшіліктерден арылуымыз керек деп көрсетті. Олар: 1) дыбыс жүйесі жағынан болатын кемшілік; 2) сөз жүйесі жағынан болатын кемшілік; 3) сөйлем жүйесі жағынан болатын кемшілік; 4) жалпы кемшілік, яғни қазақ тілінде жазамын, қазақ тілінде сөйлеймін деген тұлғаның бойында ниеті болуы керек /4, 265б/. Осы тұрғыдан алғанда, М.Дулатовтың ашық айтқан тілтанымдық көзқарастары сол кездегі жүргізілген кеңестік саясатқа үлкен соққы болғаны анық.

Жарық көрмей жатсаң да ұзақ,кең тілім,

Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.

Таралған түрік бауырларыңа,

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім! /5, 64б/ - деп ұлт тілінің мұңын жоқтаған Алаш зиялыларының бірі – М.Жұмабаев. М.Жұмабаевтың қазақ халқына қалдырған еңбектерінің ішіндегі ең көлемдісі де, ең маңыздысы да – «Педагогика» еңбегі. Осы еңбегіндегі «Тіл», «Тілдің адам өміріндегі һәм ұлт өміріндегі орны», «Баланың тілі» деген тарауларында өзінің тілтанымдық ойларын саралайды. Әсіресе, тілдің ұлт өміріндегі, әлеуметтік қоғамдағы, жеке тұлғаның тұрмыс-тіршілігіндегі мән-мағынасы, адамзат баласының өмірінде алатын орны туралы ойлары терең. «Адамның толық мағынасы мен адам аталуы да тілдің арқасында» деп ой түйген ақын тілдің мынадай қасиеттері мен қызметін атап көрсетеді: 1) тіл ғылымы хат тану, оқу, жаза білудің құралы; 2)тіл –адам жанының тілмашы; 3) тіл –ойды сыртқа шығарудың құралы; 4) тіл – ұлттың ұлт болу шарты. Өзінің тілтанымдық ойларын осылай таратқан ақын былай дейді: «тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес. Ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлтқа тілінен қымбат ешнәрсе болмасқа тиісті» /5, 64б/.

Қорыта келгенде, Алаш зиялыларының тілтанымдық ойлары бүгінгі таңда мемлекеттік тіл төңірегінде қордаланып отырған бірқатар өзекті мәселелерді шешуде орасан зор рөл атқаруы ықтимал. Алаштың тілдік мұрасының өміршеңдігі мен маңыздылығы да осында. Бұл тілдік мұра ұрпақтан ұрпаққа таралып, қазақ халқының тіл тарихында алтын әріптермен жазылары анық.
ӘДЕБИЕТТЕР


  1. Ұлағатты ұлт ұстазы. Алматы: «Сардар» баспа үйі, 2010.

  2. Байтұрсынұлы А. Тіл-құрал. Алматы: «Сардар» баспа үйі, 2009.

  3. Шүкірұлы С. Қолтаңба. «Сардар» баспа үйі, 2009.

  4. Дулатов М. Шығармалары. Алматы: «Жазушы» баспасы, 1991.

  5. Жұмабаев М. ІІІ-том. Алматы: «Жазушы» баспасы, 2003

ТҮЙІНДЕМЕ


Бұл мақалада Алаш оқығандарының қазақ тілі білімінің қалыптасып, дамуындағы рөлі мен еңбектері қарастырылады.
РЕЗЮМЕ
В данной статье дан анализ научной и общественной работе Алашордынцев в становлений и развитий языковедения.

М А Г И С Т Р А Т У Р А


жүктеу 4,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау