ТЕМАТИЧЕСКОЕ ПОЛЕ ПУБЛИЦИСТИЧЕСКИХ ТЕКСТОВ – ОСНОВА ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ “ПАЛИТРЫ” ГАЗЕТНОГО АФОРИЗМА

Уровень личностного выражения факта (иначе субъективизация) определяет иерархию газетных текстов и соответственно выявляет их функции, вместе с этим, публицистичность в средствах массовой информации актуализирует оценочность, воздействие и интегрирует это в текстовых материалах. ГА выделяется функциональными параметрами на основе общестилевых признаков: отчетливо представленной авторской оценкой, основанной на культурно-ценностных предпочтениях; авторским видением мира; концептуализацией изложения, включающей когнитивные модели; включением экспрессивных языковых средств; присутствием равноправных логических и образных элементов в повествовании и др. ГА, рассматриваемый в соотношении “коммуникативная задача – языковая форма”, обладает функционально – стилевыми чертами, помогающими дифференцировать его самостоятельность как жанровой структуры. Ведущими стилевыми чертами афоризма являются следующие: информативная емкость языковых (лексических средств), коммуникативная четкость, экспрессивная насыщенность, компактность изложения, обобщенность плана содержания и плана выражения (на кванторной основе), семантико-эстетическая автономность. Аутентичный текст афоризма обладает содержательными полемичными оценками, подкрепленными коннотациями, концептуально-понятийным аппаратом, что в конечном итоге приводит к прагмалингвистической значимости и выполняет экспрессивно-стилистическую функцию в газетном дискурсе.

Таким образом, функции ГА, определяемого в виде генерализованного высказывания, могут рассматриваться как функции высказывания, имеющего три аспекта: «оно характеризуется одновременно функцией выражения (или экспрессивной), функцией обращения (или апеллятивной) к слушателю, читателю и функцией сообщения (или репрезентативной) о предмете речи». При анализе ГА проявляется его назначение как языковой единицы, имеющей цель и характер при использовании в газетном дискурсе. Необходимо отметить, что в газетном тексте используются языковые знаки в разных функциях, что во многом определяется спецификой газетно-публицистического стиля – возможностью сочетания функций воздействия с функцией чисто информативного характера. Следовательно, “публицистика объединяет в себе два основных начала: рациональное и эмоциональное”. Во многом функциональные свойства ГА основаны на использовании языковых единиц, непосредственно входящих в него и находящих свое проявление в речи с учетом особенностей данных структур, создающих определенный контекст. Функционально-коммуникативные характеристики ГА могут быть обозначены следующими положениями:

1) коммуникативность текста как первичная функция;

2) способность коммуникантов (носителей языка) отражать в языковом сознании внеязыковую действительность в обобщенном, типизированном виде;

3) коммуникация как языковое восприятие имеет системный характер.

ГА в качестве коммуникативной единицы реализует, как правило, определенную типовую ситуацию, под которой понимаются имеющиеся в нашем сознании представления о типичном (нетипичином) событии, его участниках, их отношениях, характерах и т.д. В ГА мы предполагаем некоторую степень идиоматичности, т.к. говорящий/пишущий владеет неким стереотипом, за которым следует определенное речевое произведение.

Как отмечает Г.А. Золотова, именно участники ситуации – актанты в их первичных ролевых функциях (включая действия, состояния, признаки) и разного типа сирконстанты, являющиеся компонентами денотативной структуры, как конкретной реализации заданной ситуации, обладают функционально-прагматическим значением. На языковом уровне каждый компонент денотативной структуры представлен своим именем, а в целом такой набор и отношения компонентов могут отражаться в изосемической конструкции, предполагающей, в зависимости от конситуации, определенную тема-рематическую структуру /3/.

Композиционно-структурная организация ГА отмечается специфическим, лексическим и синтаксическим оформлением, тема-рематическим порядком, что соответствует основной функции публицистики, где функционируют отмеченные уровни “композиционных законов сцеплений внутренней динамики слов, своеобразия семантики и синтаксиса”. Газета требует коммуникативно-ориентированного построения текста, обусловленного представлением о соответствии текста ожиданиям аудитории, представлениям о формах и способах отражения действительности, предсказуемых аудиторией. В этой связи нам представляются важными коммуникативные типы речи, регистры, выделяемые Г.А. Золотовой. Она противопоставляет два регистра – изобразительный и информативный, каждый из которых рассматривается в тесном взаимодействии с такими категориями, как: а) действие, состояние; в) свойства, качества, отношения; с) логические связи между понятиями и явлениями. Те типы речи, которые образуются в точках пересечения регистров той или иной категории, считаются коммуникативными на том основании, что обладают ярко выраженными коммуникативными функциями. В свою очередь текст, представленный посредством чередования коммуникативных типов речи Г.А. Золотовой, является состоящим из типового. На наш взгляд, подобная точка зрения представляет достаточно разработанную концепцию коммуникативной организации текста, в том числе и субъективную, на том основании, что компоненты текста, выделенные Г.А. Золотовой, определяются на основе экстралингвистических факторов и вбирают в себя цели и направления автора-адресанта. Однако здесь считаем нужным оговориться: рассмотрение текста как состоящего из типового оставляет малую долю для реализации индивидуального. Так, М.М. Бахтин /4/, в отличие от концепции Г.А. Золотовой, отличает не только типовую, общепринятую, (т.е. условную в пределах данного коллектива), систему знаков, которая предполагается текстом, но и то, что текст неразрывно связан с авторской позицией. «Всякая система знаков (то есть всякий язык), – отмечает М.М. Бахтин, – на какой узкий коллектив ни опиралась бы условность, принципиально всегда может быть расшифрована, т.е. переведена на другие знаковые системы (другие языки)… Но текст (в отличие от языка как системы средств) никогда не может быть переведен до конца, ибо нет потенциального единого текста текстов». Интерпретация текста М.М. Бахтиным в качестве “субъективного отражения объективного мир” согласуется с нашей исследовательской программой: рассмотреть функционально-прагматические потенции языковых единиц текста, поскольку функциональное описание затрагивает те свойства языковых единиц, которые заложены в них и проявляются в непосредственной связи с особенностями употребления – контекстом. В узком смысле – языковые единицы газетных текстов, образующих свой контекст, а в широком смысле – особый статус средств массовой информации, выходящей за рамки газетного листа и входящий в социальные институты, в контекст своего времени.

В газете правомерно видеть систему речевых ситуаций как форму общения, использующую определенные компоненты коммуникативного текста и представляющую форму и средство информационно-коммуникативных контактов. С этими проявлениями качественной природы газетные тексты, в том числе и ГА, реализуют социальный принцип коммуникативной информативности. ГА способен реализовать социальный принцип коммуникативной информативности, основанный на когнитивных моделях, “представляющих неискаженную картину мира”, а значит, выполняющий информативно-коммуникативную функцию.

Транслируемые в СМИ сообщения по своему вербальному воплощению должны быть доступны для восприятия, иметь тематические группы и соответствовать языковой компетенции основной массы общества. Под понятием “эффективное, вербальное, целенаправленное общение” вслед за Л.А. Киселевой /5/ подчеркиваем, что это «такое общение, которое предполагает достижение запланированного субъектом речи эффекта и регулятивного воздействия на адресата, причем это может быть не только убеждение, но и сопереживание, сочувствие и запланированное субъектом речи действие, внешнее поведение адресата и др.».

ЛИТЕРАТУРА

1. Сусов И.П. Коммуникативно-прагматическая лингвистика и её единицы// Прагматика и семантика синтаксических единиц: Сб.научных трудов. – Калинин: Калининский государственный университет, 1984. – 158 с.

2. Лингвистический словарь пражской школы. Известия. Прогресс. – 1964. – 349 с.

3. Золотова Г.А. Ст. вышла новая «Грамматика…» Вестник МГУ, 2000. №1. Серия 9. Коммуниктивные аспекты русского синтаксиса. – М., 1982.

4. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – 2-е изд. – М.: Искусство, 1986.

5. Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. – М.: Изд. Ленинградского ун-та. – 1978. – 160 с.

6. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М, 1987.

7. Мельчук И.А. Курс общей морфологии. Том 1. Часть первая: Слово. – Москва-Вена: Языки русской культуры, 1997. – 416 с.

8. Кубрякова Е.С. Семантика в когнитивной лингвистике (о концепте контейнера и формах его объективизации в языке) // Известия АН. Сер. литературы и языка, 1999. – Т. 58. – №5-6.

9. Апресян Ю.Д. Избранные труды. Т. 2. Интегральное описание языка и системная лексикография. – М: Языки русской культуры, 1995. – 767 с.

10. Гак В.Г. К проблеме синтаксической семантики, инварианты синтаксического значения и структура предложения. – М., 1969.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются газетные афоризмы и их функциональные особенности в дискурсе масс-медиа.

Мақалада газеттік афоризмдер мен олардың масс-медиа дискурсындағы функционалды ерекшеліктері қарастырылады.

Рысбаева Г.Қ. – ф.ғ.к., доцент (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)

Антропоцентристік парадигма шеңберінде қалыптасқан тіл білімінің жаңа саласы - когнитивті лингвистика. Когнитивті лингвистика құбылыстар мен жаратылысты танып білудің ғылыми-теориялық негіздерін қарастырып, тіл білімінің танымдық бағыттары мен аспектілерін әртүрлі қырынан көрсетеді.

Аруақ сөзінен өрбіген тұрақты тіркестер алғыс, тілек, бата және қарғыс мағынада да қолданылатын когнитивтік ақпараттар мол кездеседі. Мәселен, қазақтың ежелгі салт-дәстүріндегі Аруақ демесін! аруақ жебесін! аруақ демей көр! аруақ қолдасын! аруақ жар болсын! аруақтың батасы тие берсін! деген тіркестер әулие-әнбие, ата-баба рухы жебесін, тәңір жарылқасын деген алғыс мағынадағы тілек. Мысалы, Сапарың оң болсын, балам, аруақ жебесін /М.Әуезов/. Әжесі Абайдың маңдайынан иіскеп тұрып: – Әруақ қолдасын, жолың болсын! Абайжаным! – деді /М.Әуезов/. Тәуекел, ата-бабамыздың аруағы жар болсын! Заман түзелсе, тағы қайтып оралармыз /Б.Нұржекеев/. Басқамызды білмеймін, ал мына Ақаңның қызметіне Есбол атамыздың аруағы риза болатын шығар-ақ! – деп қош-қоштап, көтермелеп жатқаны /Ә.Нұрпейісов/.

Түркі дәуірінде өлген адамдардың басына тас мүсіндер, балбалдар қойылған. Сонымен бірге түркі хандарының басына кім екенін, кейде, тіпті, өмірбаян тарихын тақта тастарға жазған. Балбал тастарға, сынтастарға, қойтастарға, мүсінтастарға табыну, сыйыну, бабаларымыздың аруағына сыйынудан тараған. Оларда аруақтардың рухы бар, қолдап, қорғап жүреді деп түсінген. Кейбір адамдар сол жерде өзінің қолы жетпей жүрген көкейтесті арманын өтеуді тілейді, баласы жоқтар бала сұрайды. Ал науқас адамдардың сынтастарды айналу сыры бойларындағы ауруларынан айығуға аруақтардан көмек сұрау, сол арқылы өздеріне мейрімдерін ояту. «Айналу», «айналайын» сөзінің төркіні түркі тілдерінде көне замандағы діни-нанымдардан туындаған. Ш.Уәлиханов бірінші болып «айналайын» сөзін «айналайын, қарағым, шырағым» тіркесінде қағазға түсірген. Қазақтар «айналмақ» деген құрбандықты білетінін жазады /4/. «Айналайын» сөзі көбінесе бір, үш, жеті сан есімдерімен тіркесіп келеді. Мәселен, «Қарасай – Қази» жырында жорыққа аттанғалы тұрған ағасы Қарасайдың аман-есен келуі үшін өзін құрбан етуге дайын екендігін Қибат:

Айналайын, жан аға,

Үш айналып болайын,

Көке сенен садаға, –

деп білдіреді.

Жырдағы Қибаттың соғысқа кетіп бара жатқан ағасының амандығы үшін өзін құрбандыққа ұсынуы ағаға деген құрмет. Бұдан біз әуелгі аруақтарға табыну ғұрпының келе-келе ұлттық дәстүрге, өзара сыйласымдылық тәрізді тәлім тәрбиелік мәнге ауысқанын байқаймыз. Екіншіден, осындағы үш рет айналу сөзінің маңызы зор. Оның әуелгі шығу тегі, адам жаны үш әлемді (жоғарғы, ортаңғы, төменгі) айналады деген наныммен сақтар дәуірінде обаларды айналудан бастаған. Түркілер өлген адамды шаман рәсімі бойынша жерлеген. Дәлірек айтсақ, биіктеу жерге киіз үй тігіп, өлікті алдымен сол үйге қойған. Сол маңайға құрбандыққа әкелген малды байлаған. Өлген адамның жақындары жылап-сықтап, бетін тілгілеп, шашын жұлып, өлік жатқан үйді 7 рет айналатын болған. 7 рет айналып шығу Қажыға келушілерде де кездеседі. Олар Қағбаны жеті рет айналып шығатын болған. Қағбаны жеті рет айналып шығу зороастризм дінінен алынған салт.

Демек, «айналып шығу», «айналайын» сөзі от арқылы аластау тәсіліне яғни зороастризмге байланысты пайда болған деуге болады. «Садағаң кетейін, құрбаның болайын» деген ыңғайда айтылатын айналу етістігімен байланысты. «Ауру адамды айналу арқылы оның бойындағы дертін өзіне қабылдауға, оны сөйтіп аман алып қалуға болады» деген ертедегі сенім негізінде қазақтарда баласын, жақын адамын үш рет айналып өту әрекетін кейін сөз жүзіне ауыстырып, «айналайын» дейтін болған. Жас баланы емірене сүйгенде, жақсы көргенде айтылатын «айналайын» деген сөздер қалыптасқан. Осындай наным-сенімдердің отпен тура байланысты болғанын мысалдардан көруімізге болады. Отты ортаға алау (костер) ғып жағып оны төңірегіне айналып билейтін дәстүр болған, яғни халықтар от жағып, оны айнала би билеп, сауық құрған. Бұндай мейрамдар жаздың ең ұзақ күні 22 маусымда өткізілген. Мұндай мейрамдарға орыстардың «Иван Купала», беларустардың «Янка Купала» мейрамын, француздардың «Киелі Жан (Святого Жана)» мейрамын айтуға болады. Мынадай екі сөз iu-n – «жас», n-iu – «жаңа» деген мағынада герман тілдерінде, соның ішінде ағылшын тілінде iung (young) – жас, new – жаңа деген мағынада. Түркі тілдерінде бұл сөзге «i» аффиксі қосу арқылы iangi – жаңа (өзбекше), eni – жаңа (түрікше) жасалады. Ал қазақ тілінде ian-a «жаңа» деген мағынада. Сондықтан болар бұл мейрамға тек қана жастар қатысқан /5;102-105/. Наурыз мерекесі күні (наурыздың 22 күні) от жағылып, бүкіл ауыл адамдары жас ерекшеліктеріне қарай топ-топ болып от ортасынан өтіп бара жатып қолдарындағы басына майлы шүберек ораған таяқтарын тұтатады. «Алас, алас, әр бәледен қалас!» деп хормен өлең айтып, айнала төңіректі отпен тазалап шығады, жастар жағы жанған оттан секіреді. Сол сияқты секірудің де мән-мағынасы жоқ емес. Қырсық, кесапаттан тазару, аластату үшін жасаған.

Қазақтарда аруақты қастерлеу салты қазіргі күнге дейін жалғасуда. Қысылғанда, бастарына бір қиындық түскенде, жан қиналғанда, аруақтарды шақырып, «Аруақ қолдай гөр, қолтығымнан жебей гөр!» деген фраза айтылып, оларға арнап кұрбандық шалып, «құрбандық қабыл болсын», «аруақтың батасы тие берсін», «аруаққа бағыштадым» деген тілек білдіреді. Қазақтар аруақтарға бағыштап төрт түліктің қайсысын болсын құрбандыққа шала береді. Құрбандыққа көбінесе қой сояды. Құрбандыққа шалынатын қой ақ түсті, басы сары, немес ақ, басында қасқасы болуға тиіс. Алла атымен айтқан құдайысы «ақсарбас» деп аталады. Ақсарбастың үш түрі бар: бозқасқа, көкқасақа, және қызылқасқа. Бозқасқа десе – қой, көкқасқа десе – жылқы, қызылқасқа десе – сиыр сойылып құдайы беріліп көпшіліктің батасын алады. Бұл ырым осы күндерде де қолданылады. Мынадай тіркестер: «құдайға ақ сары басын шалды (атады)»; «құдайға боз қасқа, ақ сары бас шалды»; «боз қасқа шалды»; «ай тұяқты боз қасқа шалды»; «қорасанға қой айтты»; т.б. пайда болған. «Құдай-ай», «Пірім-ай!» бұл не деген заман болды! «Алла-ай!» «Ақсары бас!», «Ой, алла-ай, боз қасқа!» деп қазақ өгіздей өкіріп жылай бастаған /С.Сейфуллин/. Ханның көз нұры суалған шақта, күндердің бір күнінде ханша құрсақты болып... бір қыз тауыпты... Ай тұяқты боз қасқа шалып, азан шақырып, Айбарша деп ат қойыпты /Т.Ахтанов/. Әулиеге ат айтып, Қорасанға қой айтып, Артынан қуып келіпті, Өлгенде көрген шешесі /«Қыз Жібек»/.

Аруақтар культін құрметтеу, аруақтарға арнап жеті нан салу, құран оқыту осы күндері де бар. Әсіресе жұма күндері жеті нан салып құран оқытып, «аруақтарға тие берсін» деген фраза айтылады. Аруақтардың көп мекендейтін жері үйдің босағасы деп есептелінеді. Үлкендердің «босағаға тұрма», «табалдырықты баспа» деген тыйымы да тікелей осы ұғымға байланысты. Сондықтан табалдырықты қасиетті санайтынымыз да сондықтан. Демек, аруақтар культіне сиыну, ата-бабалар аруағына сиыну анимизм, яғни өлген ата-бабалардың рухы, рухани мәндер мен тіршілік иелерінің бар екендігін және олармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі туралы түсінік.

1. 
   Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Көп томдық. –Алматы: Ғылым, 1976-1986.
   
2. 
   Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. -Алматы: Ғылым, 1997. -296 б.
   
3. 
   Уәлиханов Ш. Қазақ молалары мен жалпы көне ескерткіштер жөнінде.; Қазақтардағы шамандықтың қалдығы. Тәңірі (құдай) //Таңдамалы. -Алматы, Жазушы, 1985. -560 б.
   
4. 
   Уәлиханов Ш. Мақалалары мен хаттары. – Алматы, 1949. -170 б.
   
5. 
   Сулейменов О. Язык письма. – Алматы-Рим, 1998. -502 с.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалалада аруақ концептінің антропоцентристік бағытта зерттелуі қарастырылған.

РЕЗЮМЕ