ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ОҚЫТУ

Тілде сақталған әдет-ғұрыптар мен салт-саналардың іздері де фразеологизмдерде айрықша байқалады. Халықтың бүгінгі күнге дейін жеткен, ұрпақтан-ұрпаққа сақталып келген әдет-ғұрыптары да фразеологизм уәждерінде айқын көрінеді. Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40-жылдары қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз ғалымы Ш. Баллиді, Ресей академигі В.В. Виноградовты атауға болады. Ә.Б Олғанбайұлы мен Ғ. Қалиев «Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты еңбегінде: «Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағына тұтастығы, 3) тіркес тиянақтылығы», – деп жазды /2, 187/. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Олай болса, фразеологизмдерді меңгертуді көркем сөйлеуге үйретудің құралы, тілді орынды жұмсауға төселдірудің жолы деп санауға болады. Тұрақты тіркестер студенттің сөздік қорын байытып, оның сөйлеу әрекетін жетілдіруге де оң ықпал ететіні сөзсіз.

Жоғарғы білім беру жүйесіне енген оқытудың кредиттік технологиялары бойынша әр студентті жеке тұлға ретінде қалыптастыруға басa назар аударылады. Оқу-тәрбие үдерісінде ол тек білім алып қана қоймайды, сана-сезімі, рухани дүниесі жетіледі, өзгереді, қалыптасады.

Студенттің жеке әлеуметтік тәжірибесіне байланысты оның құндылық бағдарларын, дүниетанымын, көзқарасын үйреніп отырған тілдің өзіндік ерекшеліктерімен сабақтастықта қалыптастыру қажет. Мұнда оның фразеологизмдер туралы түсінігі мен қолдану дағдыларының болуы шарт.

Оқу үдерісі барысында студенттің танымдық әрекетін белсендіру, жағымды эмоцияларын жетілдіруге айрықша ықпал ететін тілдік құрал – фразеологизм.

Студенттің белсенділігі алған білімдерін өмірде, тәжірибеде пайдалана білуінен көрінеді. Сондықтан олардың танымдық белсенділігін қалыптастыру – оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты. Фразеологизмнің мағынасын фразеологиялық сөздіктен өздігінен іздеуге ұмтылыс, студенттердің сабаққа қызығушылығын ғана тудырып қоймай, оның өз білімін өмірде қолдана алу дағдыларын да жетілдірeді, студенттердің сөздік қорын молайтып, шығармашылық қабілетін дамытады.

Фразеологизмдерді оқыту барысында оларды қолдану үшін әр түрлі жаттығулар жүйесі ұсынылады: ізденімдік, тіл дамыту тапсырмалары, сөйлем құрастыруға арналған жаттығулар, керекті фразеологизмдерді табуды талап ететін жаттығулар, фразеологизмдердерді қатыстырып мәтін құрастыратын жаттығулар, фразеологизмдерді қатыстырып эссе дайындау, фразеологизмдерді қатыстырып сипаттама жасау, фразеологизм жасауға ұйытқы болатын сөздер арқылы жасалатын жаттығулар, синонимдік қатар жасайтын фразеологизмдер, омоним фразеологизмдер, көп мағыналы фразеологизмдер жасайтын жаттығулар, фразеологиялық варианттардың нұсқасын тапқызатын жаттығулар, керекті фразеологизмдерді талап ететін жаттығулар, шығармашылық жаттығулар т.б. Осыған сәйкес төмендегідей жаттығулар жүйесі сабақ барысында студенттерге ұсынылады:

Ойламаған жерден-аяқ астынан

Орақ ауызды -

Түн жамылды -

Топ жарды -

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар -

Оң мен солын айырды -

Төс қағысты -

Жапан дала -

Шашбауын көтерді - т.б.

Өре түрегелді - 1. аяғынан тік тұрды, ұшып тұрды. 2. қарсы тұрды.

Өркен жайды -

Ойы бұзылды -

Лақ еткізді -

Ит пен қүсқа жем болды -

Көрге кірді -

Жүзіктің көзінен өткендей -

Айтқанына көнбеді -

Аузын ашты -

Таң қалды -

Дәм тәтті -

Мұз балақ -

Ақиық -

Ауыз тиді - т.б.

Пешенесіне жазылған - бешенесіне жазылған

Ашуына тиді -

Тыныс алды -

Аспанмен таласқан -

Ат кекілін кесті -

Кек алды -

Маңдайының соры бес елі -

Ай дейтін ажа, қой дейтін қожа жоқ т.б

Берілген жаттығулар арқылы студенттердің ой-өрістері, сөйлеу дағдылары, сөйлесім әрекеттері, тілдің танымдық, қатысымдық қасиеттерін тереңдету, сөйлеу мәдениеттеріне көп ықпал етері сөзсіз.

Фразеологизмдерді оқыту барысында студенттердің сөздік қорын, тіл байлығын, сөздікпен жұмыс жасау тәсілдерін меңгеруі фразеологияның түрлері мен оның құрамын саналы түсінуіне, сөздік қордағы фразеологизмдерді күнделікті қарым-қатынаста жұмсауға дағдылануға әсер етіп, пәнге деген оқу мотивацияларын арттыру болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.

2 Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 255 б.

Мақалада жоғары оқу орындарында фразеологизмдерді оқыту мәселелері қарастырылады.

В статье рассматривается изучение фразеологизмов в высших учебных заведениях.

Оқыту үдерісін дұрыс ұйымдастыру үшін өзіндік талабы мен ережелерін негізге алу қажет. Ол ереже оқытудың ұстанымдары болып саналады. Ал ұстаным – жетекші идея, негізгі талап деген мағынаны білдіреді.

Оқытудың ұстанымдары мен оқыту талаптары – оқыту үдерісінің тиімді және мазмұнды болуын қамтамасыз ететін негізгі заңдылық. Білім беру теориясының оқыту ұстанымдары тарихи нақты әрі белгілі бір қоғамдық қажеттіліктерді бейнелейді. Сондықтан тілді оқыту әдістемесінде ұстанымдардың жалпы дидактикалық, жекелеген әдістемелік және оқытудың арнайы мақсатына қызмет ететін ұстанымдарды ажырату қалыптасқан.

Құрмалас сөйлемдерді оқытуда дидактикалық ұстанымдар маңызды орын алады. Дидактик ғалымдар өздері қолданған әдістеріне сай ұстанған ұстанымдардың түрін де, санын да өзгертіп отырады.

Оқушының өз бетімен ізденуі, өз бетімен іс-әрекет етуі оның саналылығына тікелей байланысты. Бұл ұстаным оқушының шығармашылық деңгейін көтеру, яғни шығармашылық әдіс-тәсілдерді меңгеруін міндеттейді. Шығармашылық машық-дағдылар оқушыда алгоритмдік деңгей мен эвристикалық деңгейде жүзеге асады. Мұнда оқушы мұғалімнің бұрын таныстыруы арқылы меңгерілген танымдық әдістермен тежелмейді, оларды қолдану арқылы және басқа түрлерін ойлап табуы арқылы әрекеттенеді. Бұл – дамыған оқушының моделі. Құрмалас сөйлемдерді оқытуда бұл ұстаным бойынша оқушыларға өздік тапсырмаларды орындатудың маңызы зор.

Оқушының өздік жұмысы – олардың оқу-танымдық әрекетінің ерекше түрі. Өздік жұмыстың өзіндік ерекшелігі бар. Ол – оқытушы жағынан тікелей басшылықтың болмауы. Оқушы өздік жұмысты орындау барысында өз бетімен еркін үйренеді және әрекет жасау дағдыларын қалыптастырып, дамытады; сұрақ-жауап арқылы пікірлесуге үйренеді және әрбір іс-әрекетке белсенділік танытады. Ең бастысы өз бетімен іздене білу дағдыларын қалыптастырып, дамытады; сұрақ-жауап арқылы пікірлесуге үйренеді және әрбір іс-әрекетке белсенділік танытады. Ең бастысы өз бетімен іздене білуге дағдыланып, оның жолдарын өз бетімен қалыптастырып және сол жолды табу үшін ізденеді, талаптанады. Бұл бағытта оның білімі мен деңгейі өседі, танымдық қабілеті айқындала бастайды. Оқытушы мен оқушының ынтымақтастығы мен қарым-қатынасы арқылы нәтижеге жетеді.

Мысалы: а) Берілген мақал-мәтелдердің екінші сыңарлары сіздерше қалай өрілуі мүмкін деп ойлайсыздар? Әркім өз бетінше мақалдарды жалғастырып, салалас құрмаласқа айналдырып көріңдер. Осы мақал-мәтелдердің қолданылу орны мен мәнін түсіндіріңдер.

Үлгі: Өнегелі жігіт өрде озар, ...(Өнерсіз жігіт жер соғар).

1. 
   Білімді мыңды жығар, ...
   
2. 
   Білімдіге дүние жарық, ...
   
3. 
   Мыңның түсін танығанша, ...
   
4. 
   Жарылғанды жау алады,...
   
5. 
   Ашынған тілді болар,...
   
6. 
   Сөзің тәтті болсын,...
   
7. 
   Сөз қуғанға бәле жолығар,...
   
8. 
   Ат қадірін жоқ білмес,...
   
9. 
   Жаман ісінен көрмейді...
   

1 ...Білекті үйді жығар. 1 ...Білекті бірді жығар.

2 ...Білімсіздің малы арық. 2 ...Білімсіздің күні ғаріп.

3 ...Бірдің ісін таны. 3 ...Бірдің атын біл.

4 ... Шалағайды дау алады. 4 ...Бөлінгенді бөрі жейді.

5... Жетім бала мұңды болар. 5 ...Ашыққан ұры болар.

6 ...Ісің сәтті болсын. 6... Ашуың қатты болсын.

7 ...Ұрыншақ тасты таба жығылады. 7 ...Жол қуғанға қазына жолығады.

8 ...Ас қадірін тоқ білмес 8 ...Қайда ұшарын оқ білмес.

9 ...Кінәсізді бәлеге сүйрейді 9 ... Кісіден көреді.

Оқушыларға қазақ мақал-мәтелдерінің жасалу жолдары туралы, ұйқасуы жөнінде мұғалімнің берген бағыт-бағдарынан кейінгі олардың шығармашылық ойлауынан тәп-тәуір туынды дүниеге келді. Дұрыс бағдар берілсе, олардың қиялы өте ұшқыр, небір шығармашылық бағыттағы тапсырмалар мен жұмыс түрлерін орындауға қабілеті ашылады. Тек қана олардың өміріндегі белсенділігі мен таным әрекеттерінің ашылуына, өз бетімен жұмыстануына ыңғайлы жағдай туғызуға қызмет етуіміз керек. Мұндай жұмыс түрлерін орындату оқушылардың сөздік қорын кеңейтеді, әртүрлі жұмыс жасауға деген ынтасы да артады, іскерлік дағдылары артады, құрмалас сөйлемнің түрлерін ажыратып, олардың жасалу жолдарын меңгереді.

ә) Төмендегі берілген құрмалас сөйлемдердің сыңарының баяндауыштарын шартты бағыныңқы сабақтас етіп түрлендіріп жазыңдар. Шартты бағыныңқы сабақтастың жасалу формаларынының барлық түрімен жасап көрсетіңдер.

Оқыту үдерісін дұрыс ұйымдастыру үшін өзіндік талабы мен ережелерін негізге алу қажет. Ол ереже оқытудың ұстанымдары болып саналады. Ал ұстаным – жетекші идея, негізгі талап деген мағынаны білдіреді.

Оқытудың ұстанымдары мен оқыту талаптары – оқыту үдерісінің тиімді және мазмұнды болуын қамтамасыз ететін негізгі заңдылық. Білім беру теориясының оқыту ұстанымдары тарихи нақты әрі белгілі бір қоғамдық қажеттіліктерді бейнелейді. Сондықтан тілді оқыту әдістемесінде ұстанымдардың жалпы дидактикалық, жекелеген әдістемелік және оқытудың арнайы мақсатына қызмет ететін ұстанымдарды ажырату қалыптасқан. Өз бетімен жұмыс жасау дегеніміз – оқушының мұғалім басшылығымен жүргізілетін, алға қойылған дидактикалық мақсаттарға белгілі бір уақыт ішінде жетудегі белсенді қызметі.

Дидактикалық мақсаттар деп білімді іздеу, оны түйсіну, бекіту, алынған білімді жүйелеу, білік-дағды қалыптастыру, дамыту болып табылады. Оқушылардың шығармашылық жұмыстарды өз бетімен орындауы дидактикалық құбылыс ретінде қарастырылады. Оның өзіндік ерекшеліктері бар. Бір жағынан оқушы орындауға тиіс тапсырмалардың түрлілігі дейтін болсақ, екінші жағынан тапсырмаларды орындау арқылы оқушыларда белгілі бір қабілеттер мен дағдылардың қалыптасуы.

Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауын зерттеулердегі ғалымдар пікірінше, өз бетімен жұмыстанудың нақты бір жағдайларда белгілі мақсат пен міндеттерге бағытталуы қажет. Сонымен бірге, өз бетінше жұмыс жасаған баланың бойында білуге ұмтылыс, құштарлық үдерісі жүреді де, белсенді бола бастайды. Білім мазмұны мен деңгейі өсіп, өзін-өзі бақылауы мен тәрбиеленуінің арқасында ерекше танымдық қабілеттері таныла, айқындала бастайды. Бұл үдерістің жалғасуы арқылы оқушы шығармашылығы көрініс табады.

Құрмалас сөйлемдерді оқытуда шығармашылықпен жұмыс істеу үдерісін басқаруда мұғалімнің басқаруы мен оқушының өзін-өзі басқаруы алмасып отырады. Оқушының өзін-өзі басқаруы, яғни жұмысты өз бетімен, өз ізденісімен басқаруы мен бақылауы оның өз жұмысының немесе тапсырманың нәтижесінің дұрыс болуы арқылы байқалады. Өзін-өзі жақсы деңгейде басқара алатын оқушының өз бетімен ізденушілігі мен тапсырманы орындау қабілеті жоғарғы дәрежеде дамиды.

Шығармашылық үрдіс оқытудың деңгейлік көрсеткіші бойынша эвристикалық және шығармашылық деңгейлерінде оқушының өзін-өзі бақылауы мен басқаруы және өз бетімен жұмыс жасауы көп орын алады.

Оқушы шығармашылық жұмысқа бірден келмейді. Сондықтан осы білімдік деңгейге сатылай отырып, қол жеткізетін нәтиженің жемісті болатынына сеніммен қарауымыз керек. Оқушының құрмалас сөйлемнен алатын білімді жете түсініп, терең меңгеруі үшін әрбір деңгейдегі берілетін тапсырмалар өзіндік үлес қосады. Сондықтан әр деңгейде орындалатын тапсырманың түрлері түрлі талап-тілектерді қамтиды. Бұл талаптар әр деңгейдегі (оқушылық, алгоритмдік, ізденімдік, шығармашылық) тапсырмалардың қандай болуы керек, қандай мақсатта берілуі керектігін анықтайды.

Оқушылық деңгейдегі тапсырма қарапайым түрде беріліп, деңгейден деңгейге жеткен сайын тапсырмаларға қойылатын талаптар да артып, күрделеніп отырады. Баланың санасы кішкентай кезінен бастап дамып, жетіліп отырады. Қоршаған дүние туралы түсініктерінің алғашқы уақытта кездейсоқ түрде қалыптаса бастайтыны және даму, жетілу процесінің табиғи түрде жүріп отыратыны ескеріледі. Оқу барысы осы табиғи үдеріске қосымша әрі шешуші фактор болып есептеледі.

Оқушының қарапайым білімдерін жетілдіріп, тереңдете отырып, өзіндік ізденісі, зерттеушілік үрдісінің жүретін және өз ізденісі нәтижесінде жаңа білімге қол жеткізетін кезеңі III деңгей (ізденімдік деңгей). Бұл кезеңде оқушыға проблемалық мәселе қойып, оны өздігінен шешуіне жетелейтін жұмыстар мен жаттығулар беріледі. Оқулық бойынша берілген білім көлемін өз бетімен толықтырады. Жаңа материалға байланысты оқулықтан тыс мәліметтермен танысады. Бұл – оқушының өз еңбегінің, өз ізденісінің нәтижесі. Мұндай тапсырмаларды орындау қосымша әдебиеттермен жұмыс жүргізуді талап етеді.

Мұнда оқушылар құрмаластың үш түрін өз топтарына орналастыру үшін, оларды әбден салыстырады. Олардың компоненттерінің орналасу жолдарын, ережесін ойша еске түсіріп, ерекшеліктерін дәлелдейді. Үйірлі мүшелі сөйлемді құрмалас сөйлеммен шатастырмай, дәл тапса, үйірлі мүшелі сөйлемнің құрмалас бола алмайтындығы жөнінде жаңа білім қалыптастырады. Бұл оқушы үшін жаңалық ашумен бірдей. Оқушы бұл білімді өз еңбегінің нәтижесінде қол жеткізді.

IV деңгей (шығармашылық деңгей) – оқушылардың жаңа тақырып бойынша білімін қалыптастырудың ең жоғарғы сатысы. Мұнда оқушы шығармашылық жұмыспен айналысады. Оқушы осыған дейін қол жеткізген білімін, яғни құрмалас сөйлем туралы түсінігі, оның түрлерін, салаластың ішкі топтарын, сабақтастың түрлерін, аралас құрмалас туралы түсінігін, олардың жасалу жолдары мен орналасу тәртібі туралы білімін өз шығармашылық жұмыстарында көрсете білуі тиіс. Сондықтан оқушы осы деңгейдегі тапсырмаларды орындау барысында жаңа тақырыпты еркін меңгеріп, I деңгейдегі – қабылдаушы, II деңгейдегі – орындаушы, III деңгейдегі – ізденуші тарапынан өтіп, өз пікірі, өз айтар ойы бар жеке тұлға дәрежесіне көтеріледі. Бұл деңгейдің басқа деңгейлерден өзіндік белгілерімен ерекшеленеді. Олар:

Алдыңғы деңгейлерде оқушыларға тапсырманы орындау жолдары айқын берілсе, бұл деңгейде оқушының шығармашылық қабілетін айқындайтын және оны дамытатын тапсырмалардың мақсаты ғана беріледі. Ал оны орындау жолдары оқушының жеке шығармашылық қабілетіне байланысты.

I–III деңгейлердегі тапсырмаларды орындау барысында барлық оқушының жауаптары нақты әрі бірдей болуы көзделсе, IV деңгейде оқушының өзіндік көзқарасына, дүниетанымына жеке пікіріне, қабілетіне, дарынына байланысты жауаптар да әртүрлі болады.

Мұнда III деңгейдегі сияқты жаңа ақпарат емес, өмірдегі оқушы қиялының дәрежесі арқылы танылады.

Бұл деңгей оқушының белгілі бір шығармашылық қабілетін дамытатын түрлі тапсырмалар, әңгіме, шығарма, өлең, ойтолғау, пікір айту, болжам жасау, суреттеу секілді тапсырма түрлері және ғылыми көзқарасын қалыптастыратын, зерттеушілік, ізденімдік деңгейін көрсететін реферат, пікір жазу, баяндама, т.б. түрінде беріледі. Ал проблемалық ситуацияны шеше білуге, шешім қабылдауға, өз көзқарасын орынды жұмсауға үйрету үшін сұрақтар беріледі.

2 -тапсырма: Ойтолғау «Туған тілім – тұғырым» тақырыбына ой толғату – өте пайдалы жұмыс. Бұл оқушының ойын дамытып, өзіндік пікірін қалыптастырады.

Бұл тапсырмаға алдыңғы деңгейдегі тапсырмадан сүрінбей өткен оқушы ғана өзіндік ой қорытып, жауап бере алады. Оқушы ой толғай отырып, өзінің шығармашылық жұмысында құрмалас сөйлемдерді қолданады. Тапсырманың негізгі мақсаты – құрмалас сөйлемдер адам ойының күрделілігін, қолданысы шығарманың көркемдік қуатын арттыра түсетіндігіне оқушының көзін жеткізу. Өз ойын күрделі ойлармен өрнектесе, шығарманың жұтаң, ойдың жалаң болмайтындығын дәлелдету.

Қорыта келе, өз бетімен іздене білу ұстанымының білімді меңгертудегі міндеттерді жүзеге асыруға ықпал жасайтындығын айтқымыз келеді. Жеткіншектердің өз ниеттерімен білім алуына тәрбиелеуде, олардың дербестігін кеңінен өрістетуде жалпы адами қасиет сапаларын қалыптастыруда ғылыми негіз болып саналады.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. Ә. Исабаев. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. – А.: Қазақ Университеті, 1993. –159 б.

2. А. Әбілқаев. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Санат, 1995.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада құрмалас сөйлемді оқытудың кейбір ұстанымдары қарастырылады.

В этой статье рассматриваются некоторые принципы изучения сложных предложений.