Чтобы сделать их неравнодушными к проблемам страны и сформировать активную

 

243 

чтобы  сделать  их  неравнодушными  к  проблемам  страны  и  сформировать  активную 

гражданскую  позицию.  В  результате  осуществления  комплексной  системы  непрерывной 

экологической  и  природоохранной  подготовки  молодые  специалисты  должны  после 

окончания  высшего  учебного  заведения  со  знанием  дела  выполнять  научную, 

производственную  и  педагогическую  работу,  внося  посильный  вклад  в  охрану 

окружающей  среды,  и  стать  инициаторами  дела  охраны  природы  в  своем  трудовом 

коллективе. 

Жизнь человека и популяции людей представляет собой постоянное взаимодействие 

как  с  природой,  так  и  с  измененной  человеком  средой  –  так  называемой  «очеловеченное 

средой»  (ноосферой,  техносферой).  Отсюда  следует,  что  главная  задача  преподавания 

экологии  в  вузах  –  раскрытие  закономерностей  адаптации  всех  свойств  человека  к 

переменам  в  «очеловеченной»  среде  (биотехносфере).  Таким  образом,  экологическая 

подготовка  студентов  в  современной  высшей  школе,  на  наш  взгляд,  в  настоящее  время 

должна быть дифференцирована по двум направлениям. 

Во-первых,  во  всех  вузах  страны  на  базе  биологических  и  географических  кафедр 

университетов,  медицинских,  педагогических  и  сельскохозяйственных  вузов,  а  в 

технических  вузах  на  базе  кафедр  охраны  труда  и  окружающей  среды  должна  быть 

организована  соответствующая  экологическая  и  природоохранная  подготовка  всех 

студентов с учетом осуществления межпредметной системы освещения этих вопросов. 

Во-вторых, в ряде ведущих вузов (в первую очередь – региональных университетов) 

должна быть организована специальная подготовка экологов разного профиля с учетом их 

последующей  работы  в  качестве  ведущих  специалистов-экспертов  в  различных  отраслях 

народного хозяйства. 

 

 

 

Литература: 

1.  Одум Ю. Экология. Пер. с англ. М.: Просвещение, 1986. – 168 с. 

2.  Данилов  А.А.  История  России  с  древнейших  времен  до  наших  дней  в  вопросах  и  ответах: 

Учебное пособие. – М.: Проспект, 2006. – 320 с. 

3.  Шварц С.С. Экология и эволюция. – М.: Знание, 1974. – 64 с. – (Новое в жизни, науке, технике. 

Биология. 1). 

4.  Большаков В.Н. Экологическое прогнозирование. – М.: Знание, 1983. – 64 с. – (Новое в жизни, 

науке, технике. Биология. 5). 

5.  Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М.: ЭКСМО, 2007. – 736 с. – (Антология мысли).  

 

 

 

УДК 331.4(075.8) 

 

ЖҰМЫС ОРНЫНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МАҚСАТЫНДА 

ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІНЕ ҮЙРЕТУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 

 

А.С. Байкенжеева, к.т.н., доцент 

(КазАТК  +7 (777) 1607586. 

aigul_bkz@mail.ru

)

 

 

 

 

АННОТАЦИЯ 

В  статье  предлагается  концепция  полной  ориентационной  основы  трудовой 

деятельности  любого  работника,  которая  будет  способствовать  развитию 

сотрудничества  во  всех  элементах  системы  управления  н  устранению  негативных 

проявлений в производстве. 

 

244 

 

ABSTRACT 

The paper presents  ihe concept  of full  employment  orientation basis of any employee, 

which  will  promote  cooperation  in  all  elements  of  the  control  system  and  eliminate  the 

negative developments in the industry. 

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА 

Охрана труда, инструктаж, безопасность труда , нормативы 

 

KEYWORD 

Health and safety, instructions, specifications, safety 

 

Жалпы  еңбектің  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  қазіргі  заманауи  технологиялар 

еншісінде, яғни жаңа технологиялық машиналар мен механизмдер  жұмыс барысында 

жұмысшының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деп айтуға болады, дегенмен машиналар 

мен  механизмдердің  сенімділігімен  тоқталып  қалуға  болмайды.  Заманауи 

жетістіктермен  қатар  жұмыс  орнының  дұрыс  ұйымдастырылуы,  машиналар  мен 

механизмдердің,  техникамен  технологиялардың  қауіпсіздігі  және  жұмыс  орнындағы 

жұмысшының жеке басының еңбегінің қауіпсіздігі, олардың жұмыс орнының ұжымдық 

және  жеке  қорғану  амалдарымен  қамтамасыз  етілуі    жоғарғы  деңгейді  қарастырылуы 

керек.  Бұл  жұмысты  іске  асыру  үшін  бірқатар  жұмыстар  жүргізіледі  яғни:  бірнеше 

түрлі  нұсқаулықтардың өткізілуі,  жұмыс орнында үшсатылық бақылаудың қажеттілігі 

немесе  жұмыс  орнын  аттестациялау  тәрізді  жұмыстар  жүргізілетінін  білеміз.  Бұл 

мақылады қарастырылатын  мәселе де осы жайлы болмақ,  өйткені қазақ тілді оқушы 

қауымға  және  дәріс  алушыларға  бұл  тұрғыдан  жұмыстардың  жүргізілуі  әлі  де  өз 

деңгейінде  емес  деп  ойлаймын,  өйткені  өндіріс  орнындағы  жұмысшылардың  қауіпті 

факторлар  әсерінен  жарақат  алуы  немесе  зиянды  факторлар  әсерінен  ауруға  ұшырап 

жатқандығы  дәлел.  Осындай  келеңсіздіктердің  алдын  алу  мақсатында  келесі  ой-

тұжырымды  ұсынып  отырмыз.  Еңбек  қауіпсіздігіне  үйрету  бірнеше  іс-шаралардан 

тұратынына тоқталайық.  

Қазақстан  Республикасының  Еңбек 

кодексін  негізге  ала  отырып  тізбектеп 

шығатын  болсақ, 

 әзірленген  нұсқаулықтың  мазмұны  келесідей  тармақтарды  қамтуы 

қажет, яғни нұсқаулықтың әрқайсысына тиісті атау берілуге тиіс. Атауда оның қандай 

мамандыққа  немесе  жұмыс  түріне  арналғандығы  қысқаша  көрсетілуге  тиіс. 

Нұсқаулықта технологиялық процестің қысқаша сипаттамасы және еңбек қауіпсіздігін 

ұйымдастыру мәселелерінің  жан-жақты қамтылуы қарастырылуы керек. 

Нұсқаулықтың  талаптары  технологиялық  процестің  дәйектілігіне  сәйкес  осы 

жұмыстардың орындалу жағдайларын есепке ала отырып, көрсетілуге тиіс: 



 

еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғаудың жалпы талаптары; 



 

жұмыс басталар алдындағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптары; 



 

жұмыс кезіндегі еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптары; 



 

апатты жағдайлардағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптары; 



 

жұмыс аяқталғандағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптары. 

 

Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғаудың жалпы талаптары" деген бөлімде: 



   тұлғаларды  кәсібі  бойынша  жұмыстарын  өздігінен  орындауға  немесе  тиісті 

жұмысты орындауға (жас, жыныс, денсаулық жағдайы, нұсқау жүргізу) рұқсат 

берудің шарттары;  



 

ішкі тәртіп ережелерін сақтау қажеттігі туралы нұсқаулар;  



 

еңбек және демалыс режимін орындау жөніндегі талаптар;  

 

245 



 

қызметкерге  әсер  ететін  қауіпті  және  зиянды  өндірістік  факторлардың 

сипаттамасы;  



 

оларда  мемлекеттік,  салалық  стандарттары  мен  техникалық  шарттарын 

көрсете отырып, осы кәсіп үшін арнайы киім, арнайы аяқ киім және басқа да 

жеке қорғану құралдарын берудің нормалары;  



 

өрт және жарылыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі талаптар;  



 

қызметкер  білуге  және  жұмысты  орындау  барысында  сақтауға  тиіс  жеке 

гигиена талаптары көрсетілуге тиіс. 

"Жұмыс  басталудан  бұрынғы  еңбек  қауіпсіздігі  және  еңбекті  қорғау  талаптары" 

деген бөлімде:  



   жұмыс орнын, жеке қорғану құралдарын дайындау тәртібі;  



 

жабдықтың, айлабұйым мен құралдың, қоршау, дабылдағыш блокталған және 

басқа  да  құрылғылардың,  қорғаушы  жерқосқыштың,  желдетудің,  жергілікті 

жарықтандыру жарамдылығын тексеру тәртібі;  



 

бастапқы материалдардың (шалаөнім, дайындама) бар болуын және оның жай-

күйін тексеру тәртібі;  



 

үздіксіз жұмыс жағдайында ауысымды қабылдау тәртібі;  



 

өндірістік санитария талаптары көрсетілуге тиіс. 

 

Нұсқаулықтардың түрлері мен сипаттамалары 

КІРІСПЕ НҰСҚАУ 

ЖҰМЫСҚА ҚАБЫЛДАНҒАНДАРДЫҢ БАРЛЫҒЫНА ЖҮРГІЗІЛЕДІ 

Жаңадан қабылғанған басшы немесе жетекші, маман кіріспе нұсқаулықтан басқа 

да,  қосымша шені жоғары басшыларды тани білуі керек:  

 



 

Оған сеніп тапсырылған нысанның немесе бөлімнің өндірістік жағдайымен және 

еңбек жшартымен сол секілді басқа да сұрақтармен таныс болуы керек; 



 

Еңбек  шартын  жақсарту  мақсатында  қажетті  іс-шаралардан  хабардар  болуы 

керек; 



 

Еңбекті қорғау бойынша қызметкерлік міндеттерімен таныс болуы керек. 

 

Нұсқаулықты  жүргізу  бағдарламасы  өндірістік  жетекшілермен  бекітілетінін 

айтып откен дұрыс. 



 

Ұйым тұралы жалпы мәліметтер; 



 

Еңбек қауіпсіздігі туралы негізгі заңнамалық жағдайлар және ішкі еңбек тәртібі; 



 

Өндіріс орнындағы еңбек қауіпсіздігі бойынша жұмыстарды ұйымдастыру; 



 

Өндірістік аймақта өзін ұстау мәнерімен қоса жалпы ережелер; 



 

Жалпы өндірістік қауіпті және зиянды факторлармен танысу; 



 

Жеке бастың гигиенасымен өндірістік санитария талаптыры; 



 

Жеке қорғану амалдарының берілуі тәртібі; 



 

Сәтсіз  жағдайлармен  апаттың,  өрттің  алдын  алу  мақсатында  жүргізілетін  іс-

шаралар; 



 

Сәтсіз жағдайлардың зеттелу тәртібі; 



 

Жазым алған адамға көрсетілетін бірінші көмек; 



 

Жарақат  алғанда  немесе  бөлімде,  цехта  өрт  шыққанда  жасалынатын  бірінші 

әрекет. 

 

Нұсқаулықты  еңбектің  қауіпсіздігіне  жауапты  инженер  немесе  бұйрықпен  осы 

міндет  жүктелген  адам  жүргізеді.  Сондай  ақ  бұл  міндетті    аутсорсинг  жүргізе  алады. 

 

246 

Аутсорсинг (бұл  сөз  ағылшын  тілінен  енген outer  source  using –  ішкі  ресурстарды 

қолдану) – бұл ұйымдық белгілі бір жұмыстардың немесе үрдістердің өзге компанияға, 

осы бағытта маманданған тұлғаларға жіберілуі. Көптеген компаниялардың рекламалық, 

бухгалтерлік  есептеулерді  жүргізу,  адамдарды  іздеу,  қоғамдық  тамақтандыру 

ұйымдарын, жинастыру қызметтері және тағы басқа жұмыстарды орындау кезінде өзге 

ұйымдардың  қызметін  белсенді  қолданып  жатқанымен  біз  күнделікті  өмірде  жиі 

кездестіреміз.

 

Аутсорсинглік  компаниялар 

  еңбекті  қорғауда  аутсорсингтің  үш  нұсқасын 

ұсынады: 

1.Басқару компанияларының функциялары (ірі компаниялар үшін) 

-Еңбек  қорғау  қызметінің  үлестірілген  территориялық 

(еңбекті  қорғау 

инженерлерімен) басқару бойынша функциялық орындау. 

- Еңбекті қорғауды басқару жүйесін біріңғай қалыптастыру. 

-Еңбекті  қорғау  саласына  біріңғай  стандарттар  мен  құжаттарды,  жүйелі 

әрекеттерді енгізу мен өңдеу. 

- Жиынтық құжаттарды қалыптастыру. 

-Еңбекті қорғау қызметінің үлестірілген қызметтерін бақылау. 

  

2.Ұйымда  жүргізілетін  толық  аутсорсинг  (  ірі  компаниялар  мен 

шағын 

кәсіпкерлік субъектілері үшін)

 

- Жұмыстарды жалғастыру және еңбекті қорғауды ұйымдастыру. 

- Еңбекті қорғау жүйесіне әсер ететін жүйелік аудит. 

- Нормативті-құқықтық базаны жергілікті басқару. 

- Дәрігерлік тексеру жүргізу ұйымдастыру. 

- Кіріспе нұсқаулықтардың жүргізілуі. 

- Еңбек қорғау бойынша жұмыскерлерді оқыту және тексеруді ұйымдастыру. 

- Өндірістергі сәтсіз оқиғаларды есепке алу және тексеру. 

-  Еңбекті  қорғау  және  өндірістік  үрдістердің  қауіпсіздігіне  қатысты  мемлекеттік 

ұйымдардың билігі және басқаруымен өзара әрекеттесуі туралы мәліметтерді тапсырыс 

беруші-компания назарына ұсыну. 

- Еңбек Инспекциясы ұйғарымы бойынша ескертпелерді жою ұйымы. 

- Сыртқы ұйымдармен жұмыс (Әлеуметтік сақтандыру қоры, Еңбек инспекциясы 

және т.б.). 

- Өндірістік үрдістердің қауіпсіздігін жылдам бақылау. 

- Еңбек қорғау аумағындағы оқиғаларды, жұмыс беруші үшін сәтсіз оқиғалар мен 

басқа да келеңсіз оқиғалар қауіптілігін төмендету бойынша сақтандыру жұмыстары. 

 

3.Жеке  аутсорсинг  (ірі  компаниялар  мен 

шағын  кәсіпкерлік  субъектілері 

үшін)

 

 

-  Еңбекті  қорғау  ұйымдары  бойынша  басқа  ұйымдар  аутсорсингке  берген 

жұмыстардың орындалуы. 

 

Енді  жалпы  көптеген  жұмыс  орнындарында  өткізілетін  нұсқаулықтардың 

классикалық түріне тоқталсақ 

Жүргізілу тәртібі 

Нұсқаулықты  арнайы  еңбекті  қорғау  бөлмесінде  немесе  арнайы  жабдықталған 

бөлмеде  техникалық  оқыту  амалдарымен  және  оқулықтарды  (плакаттар,  моделдер, 

видеоматериалдарды  және  тағы  басқа)  қолдана  отырып  жүргізеді.  Нұсқаулықтық 

жүргізілу  тәртібі  бағдарламаға  сәйкесінше  бекітіледі.  Регистрация  бұл  құжатта 

 

247 

жұмысшының  жұмысқа  қабылданғаны  туралы  және  кіріспе  нұсқаулықтан  өткені 

бойынша мәліметтер тіркеледі.  

 

Бірінші нұсқаулық жұмысшы жұмыс орнындағы өздігінен жұмыс жасамас бұрын 

жүргізілуі тиіс: 



 

Ұйымға  жаңадан  жұмысқа  орналасқандар,  еңбек  шарты  бойынша  жұмыс 

атқаратындар,  жұмыс  берушінің  материалдарымен  құрал  –жабдықтарын  қолданып 

үйде жұмыс жасайтындар, келісілген мерзім бойынша жұмыс атқарушылар, мерзімдік 

және қосалқы жұмыс көзі ретінде қызмет көрсетушілер; 



 

Басқа  да  ұйымнан  беогіленген  мерзім  бойынша  жұмыс  атқаруға 

қабылданғандар,  жасқа  жаңа  жұмыс  орындауға  тағайындалғандар,  іс-сапармен  басқа 

ұйымнан  келушілер,  және  осы  ұйымның  іс-әрекеттерімен  байланысты  қызмет 

атқарушылар. 

Жүргізілу тәртібі: 

Әрбір жұмысшыға немесе оқушыға  жеке-жеке, тәжірибе арқылы көрсету түрінде 

жүргізілуі  тиіс,  сондай  ақ,  нұсқаулық  бір  жұмыс  орны  үшін  бірдей  құрылғыларда 

жұмыс  атқаратын  топқа  жүргізілуі  де  мүмкін.  Жұмыс  беруші  ұйым  жетекшісінің 

бекітілген  тізімі  бойынша  жеке  мамандар  және  қызметкерлер  кіріспе  нұсқаулықтан 

босатылады, тағы қайталай кетейік: бұл жағдайдың бәрі тіркеу журналында көрсетілуі 

міндетті.  Нұсқаулықты  міндетті  түрде  жұмыс  өндіруші  немесе  шебер,  прораб, 

оқытушы жүргізуі тиіс. 

Қайталану нұсқаулықтың жүргізілу тәртібі: 

Бұл нұсқаулық бірінші нұсқаулықтан өткен барлық жұмысшыларға алты айда бір 

жүргізіледі.  Нұсқаулықтың  бағдарламасына  келетін  болсақ,    қайталну  нұсқаулығы  

бірінші  нұсқаулық  бағдарламасымен  бірдей.  Мұнда  да  нұсқаулықты  міндетті  түрде 

жұмыс  өндіруші  немесе  шебер,  прораб,  оқытушы  жүргізуі  тиіс.  Тап  солай,  әрбір 

жұмысшыға немесе оқушыға  жеке-жеке, тәжірибе арқылы көрсету  түрінде жүргізілуі 

тиіс,  сондай  ақ,  нұсқаулық  бір  жұмыс  орны  үшін  бірдей  құрылғыларда  жұмыс 

атқаратын топқа жүргізіледі.  

Мақсатты нұсқаулық: 

Жұмыс орнында қандай да бір апаттық жағдай орын алғанда, мезгілдік (уақытша) 

жұмыс  орындау  барысында,  келеңсіз  немесе  төтенше  жағдайлардың  әкелген 

зияндылықтарымен  күресу  мақсатындағы  жұмыстарды  жүргізу  барысында  өткізіледі. 

Жұмысты  орындау  барысында,  наряд-рұқсаттамасы  немесе  арнайы  құжат,  рұқсат 

рәсімделеді.  Сондай  ақ,  мақсаттық  нұсқаулықтар  жалпылай  іс-шараларды 

ұййымдастыруда  да  өткізіледі.    Нұсқаулықтың  бағдарламасы  және  көлемі,  мазмұны 

әрбір  нақты  жағдай  үшін  оның  қажеттілігін  тудырған  себептерін  ескере  отырып 

жасалынады.  Тағы  да  ескере  кететін  жай,  әрбір  нұсқаулықты  міндетті  түрде  жұмыс 

өндіруші  немесе  шебер,  прораб,  оқытушы  жүргізуі  тиіс.  Жүргізілуі  жеке-жеке  немесе 

топ  түрінде  мезгілдік  яғни  бір  реттік  жұмысты  атқару  барысын  арналған.  Бір  реттік 

жұмысты  атқарушыларға  жүргізілетін  мақсаттық  нұсқаулықты  жүргізу  наряд-

рұқсаттама бойынша жән ерұқсат берілген басқа да құжаттарға сай тіркеу журналына 

тіркелуі керек.  

Жоспардан тыс нұсқаулық: 

Еңбекті  қорғау  бойынша  құқықтық  нормативтік  заңнамалармен  өзгерістер 

негізімен таныстыру үшін; 

Жұмысшылар қпуіпсіздік ережесін сақтамағанда, еңбек қауіпсіздігіне әсер ететін 

басқа да факторлардың  және технологиялық үрдістерге өзгеріс енгізілгенде; 

Мемлекеттік ұйымдардың бақылаумен қадағалау талаптарына байланысты жұмыс 

берушімен  уәкілетті  ұйымдардың  рұқсатымен  қауіпті  мжәне  зиянды  еңбек  шартында  

 

248 

жұмыс  жасайтындар  үшін  30  күнтізбелік  кун  аралығында,  ал  басқа  жұмыс  орындары 

үшін  екі  ай  ішінде  жүргізіуі  керек.  Нұсқаулық  бағдарламасы  және  көлемі,  мазмұны 

әрбір  нақты  жағдай  үшін  оның  қажеттілігін  тудырған  себептерін  ескере  отырып 

жасалынады,  мұнда  да  әрбір  нұсқаулықты  міндетті  түрде  жұмыс  өндіруші  немесе 

шебер,  прораб,  оқытушы  жүргізуі  тиіс.  Ескертетін  жағдай  нұсқаулықтың  жүргізілу 

себептерін нақты көрсету керек.  

Еңбекті қорғау бойынша барлық нұсқаулықтардың жүргізілу тәртібі және шарты, 

уақыты  және  жүргізілу  аралығы,  еңбекті  қорғау  және  еңбек  қауіпсіздігінің  салалар 

бойынша нормативтік құқықтық актілеріне сәйкесінше реттеліп отырылады. 

Қортынды: айтылған мәліметтерді ескере отырып еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз 

етуді  жақсартуға  қол  жеткізуге  болатынын,  қазақ  тілді  оқырман  үшін  өндіріс 

орындарындағы  жүргізілетін  нұсқаулықтардың  мән  мағанасын  жеткізуге  тырыстық. 

Жоғарыда  айтылған  іс-шаралар  өз  кезегінде  дұрыс  орындалса  және  қазіргі  заманауи 

технологиялық жетістіктермен оларды үйлестіре білсе, қолдана білсек өндірістегі әрбір 

жұмыс орнының еңбек қауіпсіздігі жағдайын жақсатруға бұл статья өз көмегін тигізеді 

деп ойлаймын. 

 

 

 

Әдебиет: 

1.  Еңбекті қорғау. Байкенжеева А.С. Оқу құралы. Алматы қ. 2007ж. 

2.  Обучение по охране труда и проверка знаний требований охраны труда работников 

организаций. Сидоренко С.М. Учебное пособия. Краснодар, 2011г. 

 

 

 

УДК 371.38 

 

СИСТЕМА ПРОБЛЕМНЫХ СИТУАЦИЙ В БИОЛОГИИ  

 

Бондаренко А.П., Базарбеков К.У., Тарасовская Н.Е. 

(Павлодарский государственный педагогический университет) 

 

 

 

Система  проблемных  ситуаций  представляет  собой  комплекс  задач, 

интерактивных  опытов,  наблюдений,  упражнений  и  игр,  разработанных  согласно 

возрастным  особенностям  учащихся  и,  в  то же  время,  является  своеобразным  тестом, 

выявляющим их способности, особенности мышления, интеллектуальную инициативу 

(которая является одним из важнейших показателей обучаемости [1]).  

Дети  удивляются  окружающему  их  миру,  в  котором  все  кажется  им  новым, 

интересным,  однако,  по  мере  знакомства  с  ним,  вещи  и  их  свойства  теряют  новизну. 

Физиология такого явления описана И.М.Сеченовым в классической работе «Рефлексы 

головного  мозга»  [2,  с.  33],  который  показал,  что  все  разнообразие  внешних 

проявлений  мозговой  деятельности,  в  том  числе  и  такие,  как  одушевленность, 

страстность, насмешка, печаль, радость – есть не что иное, как результат большего или 

меньшего  укорочения  какой-нибудь  группы  мышц.  В  процессе  знакомства  с 

окружающим  миром  происходит  его  запечатление.  В  образовательном  процессе,  в 

котором  действуют  те  же  закономерности,  что  свойственны  всему  живому  миру,  все 

мозговые процессы начинаются в рецепторах и заканчиваются мышечными реакциями. 

По  сути  дела,  образование  и  обучение  есть  не  что  иное,  как  выработка  условных