«Менеджмент» кафедрасында оќу-јдістемеліќ секциясында «Талќыланєан»

 

29 

 

     Бірінші  және  екінші  топтағы  мүгедектерді  мемлекет  зейнетақымен  қамтамасыз  етіп, 

бұларды  еңбек  ресурстарына  қоспайды.  Еңбекке  қабілеттілерге  осы  жастағы  бірінші,  екінші 

топтағы мүгедектерден басқалары жұмыс істемейтіндер жатады (ол жалпы кӛлемде 2% құрауы 

мүмкін).  «Экономикалық  белсенді  халық»  пен  «жұмыс  күші»  эквиваленті  түсініктер. 

Экономикалық  белсенді  халық  немесе  жұмыс  күші  тауарлар  мен  қызметтерді  ӛндіру  үшін 

жұмыс  күші  ұсынысын  қамтамасыз  ететін  халықтың  бір  бӛлігі  оған  жұмыспен  қамтылғандар 

және жұмыссыздар кіреді. Еңбек нарығына байланысты халықтардың классификациясы: 



 

институционалды  халық  нарықтық  емес  құрылымға  бағдарланған  адамдар  жатады. 

Әскерлер,  полицияда  жұмыс  істейтіндер,  мемлекеттік  аппарат  қызметкерлері,  халықтың 

қалған бӛлігінің барлығы институционалды еместерге жатады; 



 

жұмыспен  қамтылған  халықтардың  құрамы,  экономикалық  нарықтық  құрылымына 

бағдарлағандар кіреді; 



 

экономикалық халық. Мұның ӛзі 2-ге бӛлінеді: 

1.  жұмыспен  қамтылғандар  –  жұмысқа  қабілетті  жастардан  жоғары,  жұмыспен 

қамтылғандар және жұмыс істейтіндер жасы толмағандар: 

а). жалдамалы түрде сыйақыда жұмыс істейтіндер; 

б).  жұмыстан  белгілі  себептермен:  ауырып  қалу,  демалысқа  шығу,  білімді  кӛтеру, 

шығармашылық  демалысқа  шығу,  т.б.  себептерге  байланысты  уақытша  жұмыс  тоқтатқандар 

(жұмыспен қамтылғандар); 

в). ӛз жанұялық кәсіпорында тӛлем ақысыз жұыс жасайтындар; 

2.  жұмыссыздар  –  жұмысқа  қабілетті,  жұмыс  жасындағы  жұмыспен  қамтылмаған 

тұлғаларды жатқызамыз: 

а). жұмыс жоқтар; 

б). жұмыс іздеушілер; 

в). жұмысқа түсуге дайындар; 



 

экономикалық  белсенді  емес  халыққа  күші  құрамына  кірмейтіндерді  айтамыз. 

Экономикалық белсенді емес халықтың санын анықтау үшін жалпы тұрғындардың санына 

жұмыс  күші  санын  алып  тастаймыз.  Ал  еңбек  ресурстары  дегеніміз    экономикалық 

қызметпен  қамтылған  және  белгілі  бір  себептермен  жұмыспен  қамтылмаған  жұмысқа 

қабілетті тұлғаларды жатқызамыз; 



 

жұмыс күніне кірмейтіндерге жұмыс істемейтін жұмыс іздеуге талабы жоқ, жұмыс іздеуден 

жалыққандар жатады. Бұлар жұмыссыздар қатарына да, жұмыс күшіне де жатпайды; 

     Кадрлардың 

сапасына  талап  «Кадрлардың  сапасы»  түсінігі  жұмысшылар  мен 

қызметкерлердің  бойындағы  білімі  жаңалықты  игеру  дәрежесі  арқылы  сипатталады.  Кадрлар 

білімі  мен  кәсіптік  деңгейіне  байланысты.  Жұмыс  істеу  ортасына  ұйымдастыру  қасиетіне 

сәйкес  әрбір  жұмысшының  ӛндірістегі  жұмыс  істеу  сапасы  қалыптасады.  Мұндай  сапа  білім 

беру және профессионалдық дайындық арқылы меңгеріледі. Сонымен бірге сапа тәжірибе стаж 

жұмыс ұзақтығына байланысты білім жаңалықты меңгеру қасиеттеріне байланысты игеріледі. 

Сонымен  бірге,  кадрлардың  сапасы  жалпы  профессионалды  дайындық  деңгейінде  талабымен 

де анықталады. Профессионалды білім сапасы ақыл қабілеттілігіне білім мен тәжірибеге ойлау 

қабілеттілігіне  жауапкершілік  пен  мінездемесіне  ӛзін-ӛзі  ұстау  еркіндігіне  негізделген 

жұмысшылар дамыту  деңгейі  арқылы анықталады. Бұлардың барлығы кадрлардың сапасында 

қалыптасатын  адамның  сапалылығын  кӛрсетеді.  Кадрлардың  сапасын  жаңарту  қорландыру 

қабілеттілігі  әлеуметтік-экономикалық  ғылыми-техникалық  прогрестің  негізгі  шарты  болып 

табылады.  Еңбек  нарығындағы  талап  тауарлар  мен  қызметтер  ӛндірісіндегі  конструкторлық, 

техникалық,  технологиялық  ӛзгерістердің  әсерімен  ӛзгеріп  отырады.  Мұның  ӛзі  кадрдың 

потенциалды үнемі жаңа талапқа сай ӛзгеріп отыруды қажет етеді. Еңбек нарығындағы сапалы 

кадр потенциалы ӛз мінездемесі бойынша теориялық үлгісімен қабілеттілігімен және ғылыми-

техникалық мазмұнымен игеру жағдайымен үнемі алда болатын білімді бойға сіңіру қажет. Бұл 

ӛте маңызды механизм болып табылады. Осының арқасында біз ұйымдастыру, басқару, болжам 

жасау,  жоба  жасау,  т.б.процестерде  қайта  дайындауда  сапалық  кадрлік  потенциалды 

қамтамасыз  етеді.  Кадрлік  потенциалдың  сапасы  тәжірибе  білім  жүйелік  ойлау  жүйелік 

 

30 

 

синтетикалық интеллектоны анықтайтын жаңа парадигманың қалыптасуы арқылы кадрлардың 

потенцалын  арттырамыз.  Кадрлардың  сапасын  мемлекеттік  реттеу  жүйесі  қоғам  мен 

мемлекеттің кадрлардың жұмыс істеуінің бағдарланған жүйесін кӛрсететін ӛркениетті дамудың 

әлеуметтік, мәдени, саяси, ғаламдық тенденцияларға құрылымдар негізінде жүзеге асырылады. 

Олар  мемлекеттік  реттеудің  жоспарлы  нарықтық  интеллект  ғылыми  білім  беру  және 

ақпараттық сыйымды экономикаға сай сипаттамалар. Осы кӛрсетілген технологиядағы ғылыми 

сыйымдылық, қоғам ӛміріндегі әртүрлі сферасындағы ӛсудің алдын алу қажет. Бұл ӛз кезегімен 

білім  беру  жүйесінің  қуатты  түрде  дамуын  талап  етеді.  ТМД  елдеріндегі  кадрлік 

потенциалдардың  дағдарысы  елдердің  менталитетіне.  Ұлттық  ерекшеліктеріне  тарихи, 

әлеуметтік-экономикалық  дамуына  тікелей  байланысты.  Оларға  рухани,  мәдени  дағдарыс 

интеллегенттік  сапаның  тӛмендеуі  қоғамдық  интеллекттің  бюрократизациясы  кіреді.  Кадрлар 

сапасының  дағдарысы  білім  беру  жүйесінің,  бірлік  принципіне  қателіктердің  енуі  мен 

академиялық ғылымның білім беру мен ғылымдағы дағдарыстары үлкен әсерін тигізді. 

 

 

3 тақырып. Еңбек нарығының қҧрылымы мен модельдері (ҥлгілері). Еңбек нарығының 

сараланымы. 

 

Дәріс мақсаты: ашық еңбек нарығы, оны анықтау. Дамыған шетел елдердің еңбек нарығы 

модельдері. Жапониялық модель. АҚШ-тың еңбек нарығының моделі. Еңбек нарығының 

Швециялық моделі. 

Дәріс жоспары:  

1.  Еңбек нарығының құрылымы. 

2.  Еңбек нарығының модельдері. 

 

     1  сҧрақ.  Талдау  мақсатына  байланысты  еңбек  нарығы  құрылымы  бірнеше  белгілірмен 

анықталады. 

     Еңбек нарығын мынадай компоненттерге бӛлуге болады: 

1.  еңбек нарығының субъектілері; 

3.  субъектілерден қабылданған экономикалық бағдарламалар, шешімдер мен заңды нормалары; 

4.   нарықтық  механизм(жұмыс  күшінің  сұранымы  мен  ұсынымы,  жұмыс  күшінің  бағасы, 

бәсеке); 

5.  жұмыссыздық және әлеуметтік тӛлемдер; 

6.   нарықтық инфрақұрылым. 

Осы  айтылған  компоненттердің  жиынтығы  және  ӛзара  байланысы  қазіргі  жағдайдағы 

нарықтың пайда болуы мен қызмет етуі үшін ӛте жеткілікті. 

Бұл компаненттер келесідей түрде сипатталады: 

Еңбек  нарығының  субъектілері  –  бұл  жалдамалы  жұмысшылар(профсоюздар),  жұмыс 

берушілер(жеке кәсіпкерлер) және олардың одақтары, мемлекет және оның органдары. 

Жалдамалы жұмысшылар ӛзінің жұмыс күшінің сатуы негізінде қоғамдық ӛндіріс процесіне 

қатысатын азаматтар. 

Нарықтық  қатынастардың  дамуы  жалдамалы  жұмысшылардың  атынан  әрекет  ететін  және 

солардың мүдделерін қорғайтын институттардың пайда болуымен анықталады. 

Жұмыс  беруші-бұл  дербес  жұмыс  істейтін  және  тұрақты  бір  немесе  бірнеше  жалдамалы 

жұмысшылары бар тұлға. 

Шағын  кәсіпорындарда  жұмыс  беруші  ӛндіріс  құралдарының  иесі  болып  табылады,  ал  ірі 

акционерлік  компанияларда  және  мемлекеттік  кәсіпорындарда  жұмыс  берушінің  ӛзі 

акционерлердің  немесе  мемлекеттердің  жалдамалы  жұмысшысы  болып  табылады.  Акционерлік 

қоғамдарда  жұмыс  беруші  кәсіпорын  акциясының  бір  бӛлігін  иемденетін  менеджер  болуы 

мүмкін.  Унитарлық  мемлекеттік  кәсіпорындарда  басқарушы  немесе  директор  ӛндіріс 

құралдарына ие бола алмайды. Менеджерлер мен директорлар ӛндірісті басқарады. Акционерлер