33
1. «Жұмысшы-жұмыс беруші» ӛндірістік қатынаста экономикалық және құқықтық нормаларға
сәйкес жақтардың институционалды бекітілген теңдігі. Бұл әрбіреуі берілген қатынас шарты
ретінде ӛз талаптарын қоя алады, екі жақтан қатынас экономикалық талаптарын ғана шектейді.
«Жұмысшы мен жұмыс беруші» теңдігінің шарты келісім шартта кӛрсетілген нақты жұмыс
сағатында анықталған (барлық еңбекті) жеке адамның барлық еңбек әлеуеті немесе осы әлеуеттің
бір бӛлігі.
Егер жұмыс нәтижесі мен орындау мерзімін ғана қарастырса жұмысшы ӛз жұмыс
уақытында, жұмыс графигінде, еңбек тәртіптемесінде толық бос. Ол ӛз нәтижесі бойынша
бірнеше мәмілелерге түсуіне болады, кекелген сыйақыны және т.с.с алуына болады. Қатынастың
бұл нысаны – екі жақтан да тиімді.
2. Құқықтық актілермен әлеуметтік институттарға сәйкес тіркелген адам еңбегінің бірегей
бағалығын қоғамдық мойындау. Бұл мысал практикада мамандықсыз жұмысшыны қабылдау,
жұмыста оның мамандық дайындығы мен ӛндірістік тәжірибесінің деңгейі тӛмен және оның
мамандық ӛсімінен шектелетін жұмысшыны қабылдауға мүмкіндік бермеу.
3. Мемлекет қызметінде жұмыс беруші қызметінен еңбек облысында қатынастарды реттеу
қызметіне, соның ішінде жұмысшы мен басқа да жұмыс беруші арасында қайта бағдарлау.
4. «Жұмысшы-жұмыс беруші» қатынасында серіктестіктің дамуы үшін қажетті талаптарды
қамтамасыз ету. Жұмысшыға ӛз мамандығының ӛсіміне, отбасының табыс деңгейінің
жоғарлауына, әлеуметтік шарттың жақсаруына талаптар қамтамасыз етілуі қажет. Жұмыс беруші
ӛндірістің әрі қарай дамуына, оның техникалық деңгейінің дамуына, техниканың жаңа техникаға
кӛшуіне ӛндірістің ҒТП деңгейінің жалпы сәйкестігіне қажетті талаптары болуы керек.
Жұмысшы мен жұмыстың сәйкестігі үзілмеу керек.
Нарықтық қатынас сатушы мен сатыа алушы бір-бірімен нарықта стихиялы байланыста
болатын қоғамның қызмет етуінің экономикалық ұйымдастыру нысаны.
2 сҧрақ. Еңбекке ұсыныстың қызметі ӛндірістік қызметтен алынатын жалақы мӛлшеріне
байланысты еңбек нарығында сатып алушылар бәсеке талабында жалақы ӛсімінің шартында
ұсынысты үлкейтуге тырысады. Еңбекке ұсыныстың қисық сызығы нақты жалақының
жоғарлауы кезінде еңбекке ұсыныс ӛсетінін, ал тӛмендеу кезінде еңбеке ұсыныстың тӛмендеуін
кӛрсетеді. Қоғамда еңбекке ұсыныстың жиынтығын П.Самуэльсоннның пікірінше тӛрт
кӛрсеткішті анықтайды:
1) халықтың жалпы саны;
2) тұрғындардың жалпы санындағы халықтың үлесі;
3) апта және бір жылдағы жұмысшымен жасалған орташа саны;
4) жұмысшының шығындалған еңбегінің сапасы, саны және жіктелімі.
Еңбек ұсынысын сипаттайтын қажетті экономикалық құбылыстарды қарастырайық:
«орынбасу тиімділігі» және «табыс тиімділігі». Бұл тиімділіктер жалақы мӛлшерлемесінің
жоғарлауында нңбек етуші немесе жеке адамның нақты тобымен еңбекке ұсыныстың қалай
кӛрінуі анықталады. Еңбекке ұсыныс ӛсуі керек, алайда, «табыс тиімділігі» мен «орынбасу
тиімділігің» әсері бар.
Бірінші суретте еңбек етушінің кез-келген категориясы келісетін берілген жалақы мӛлшерінде
жасайтын жұмыс уақытының жалпы санын кӛрсететін қисық сызық. Кәдімгі еңбек ұсынысы
қисық сызығынан бұл қисық сызық ӛз конфигурациясымен ерекшеленеді.
Табыс тиімділігі
34
орынбасу тиімділігі
1-сурет. Жеке еңбек ұсыныс қисық сызығы, табыс және оррынбасу тиімділігі.
Нақты жалақы ӛссе, еңбек ресурстары жағынан жұмысқа ұсыныс та ӛеді.
W/P
L
2-сурет. Еңбекке ҧсынымның қисық сызығы.
3 сҧрақ. Еңбек нарығы кез-келген тауар нарығы сияқты сұраныс пен ұсынысқа негізделген.
Сұраныс бос жұмыс орындарын толтыру және жұмысты орындау қажеттілік нысанында
беріледі, ал ұсыныс – жұмыс күшінің бос болуы немесе жұмыс орнын ӛзгерту қажеттілігі
болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс бәсеке күресінде жүзеге асырылады, бір жағынан,
жұмысшылар арасында бір жұмыс орнын басу немесе жұмысты атқару, екінші жағынан, жұмыс
берушілер арасында сандық және сапалық құрамыга байланысты қажетті жұмыс күшін тарту.
әртүрлі аумақтық еңбек нарығының арасында жағдайды түзету мақсатында артық еңбек
ресурстары бар аумақтарда тұратын еңбекшілерді әлеуметтік қорғау жергілікті деңгейде
еңбекпен қамтамасыз ету бағдарламасы жүргізіледі. Мемлекет жұмыс орындарының жүйесін
сақтауға және дамытуға қаржылық-несиелік, инвестициялық, салық саясатын, кіші
кәсіпорындарды құру және икемді еңбек тәртіптемесін қолдану шараларын және басқа да
шараларды қарастырады.
А.Смит пен Д.Рикардо еңбекпен қамтамасыз етудің классикалық теориясы мүлтіксіз бәсеке
талабында қолданылатын еңбекке жиынтық сұраныс пен ұсынысты қолдануға ұсыныс
жасайды. Еңбек нарығында субъектілер бизнес пен мемлекет, ал ұсыныстың субъектілері – үй
шаруашылықтары болып табылады.
Мүлтіксіз бәсеке нарығында кәсіпкерлермен жалданатын жұмысшылар саны екі
кӛрсеткішпен анықталады – нақты жалақы және еңбектің шекті ӛнімділік құны. Жалданатын
жұмысшыларсаныныңкӛбеюінен ӛнім мӛлшері (табыстың азаю заңы) азаяды. Қосымша еңбек
бірлігін тарту шекті ӛнім құны жалақы мӛлшерімен теңдескенде ғана тоқталады.
Еңбекке сұраным жалақы мӛлшеріне кері байланысты. Жалақының ӛсуі кезінде кәсіпкер
тепе-теңдікті сақтау мақсатында еңбекке сұранымды қысқартады, ал жалақының тӛмендеуі
кезінде сұраныс ӛседі. Жалақы мӛлшері мен еңбекке сұраныс кӛлемінің арасындағы
функционалды байланыс еңбекке сұраным қисық сызығында кӛрсетіледі (1 суретте):
W/P
