Мемлекет және қҰҚЫҚ теориясы

21 Мемлекеттің нысаны

Сонымен, мемлекет нысаны – бұл мемлекеттің басқару нысанын, құрылым нысанын және саяси режимдерді қамтитын саяси билікті ұйымдастырудың тәсілі.

- монархия;

- республика.

Монархия – бұл билік толық немесе ішінара бір адамның, яғни мемлекет басшысының (монарх, король, патша, шах) қолында шоғырланатын басқару нысаны.

Монархияның белгілері:

- билік мұра арқылы беріледі;

- билік мәңгілік сипатта болады;

- монархтың заң алдындағы жауапсыздығы;

- билікті бір адам немесе алқалы органдардың жүзеге асуы;

- монархтың мемлекетті өз еркіне сәйкес өкілдеуі;

- монархтың заң алдындағы жауапсыздығы.

Монархияның түрлері:

1) абсолюттік (шексіз) монархия – бұл заң бойынша барлық билік бір адам қолында шоғырланатын басқару нысаны. Абсолюттік монархияда халықтың мүддесін білдіретін өкілді органдар болмайды, мемлекеттің егемендігін ұстаушы ретінде тек бір адам болады (Сауд Аравиясы, Бурней).

2) конституциялық (шектеулі) монархия – бұл монархтың билігі өкілдік органдармен шектелетін басқару нысаны. Конституциялық монархияда мемлекеттік егемендікті ұстаушы ретінде млнархпен бірге мемлекеттің басқа да органдары болады. Өз алдына конституциялық монархия екіге бөлінеді:

- парламенттік;

- дуалисттік.

1) Парламенттік монархияның белгілері:

- Үкімет Парламент сайлауында көп дауысқа ие болған партияның өкілдерінен құрылады;

- Парламентте көп орны бар партияның көсемі – Үкімет басшысы болады;

- мемлекеттік билікке монархияның араласпауы, ол тек символ ретінде болуы;

- конституцияға сәйкес, Үкімет монархтың емес, Парламенттің алдында жауапты болады (мысалы, Ұлыбритания, Жапония).

2) Дуалисттік монархияда мемлекеттік билік екі жақты сипатта болады: атқарушы билікті - монарх құратын Үкімет жүзеге асырады, ал заң шығарушы билігі – Парламент жүзеге асырады (мысалы, ХІХ ғасырларда Германияда болды, қазіргі кезде жоқ).

Республика – бұл жоғары мемлекеттік билікті белгілі бір мерзімге тұрғындармен сайланатын, сайланбалы органдар немесе лауазымды тұлғалар жүзеге асыратын басқару нысаны.

Республикалық басқару нысанының белгілері:

- дара немесе алқалы мемлекет басшысының болуы;

- мемлекет басшысы және басқа да жоғарғы мемлекеттік органдардың белгілі бір мерзімге сайлануы;

- мемлекеттік билікті өз еркімен емес, халықтың тапсырысы бойынша жүзеге асыруы;

- заңмен белгіленген тәртіпте мемлекет басшысының жауаптылығы;

- жоғары мемлекет органдардың шешімі, барлық мемлекеттік органдарға міндеттілігі;

- мемлекет өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының қорғауы, мемлекет пен тұлғаның өзара жауаптылығы.

Үкіметті кім құрады, ол кімге бағынады және кімге есеп беруіне байланысты республика келесі түрлерге бөлінеді:

1) Президенттік (АҚШ, Қазақстан);

2) Парламенттік (Германия, Италия);

3) аралас (Польша, Австрия).

Президенттік республиканың белгілері:

Кей мемлекетте мемлекет басшысы және үкімет басшысы лауазымын бір адам (АҚШ), ал кейбір мемлекетте екі адам иеленеді (Қазақстан).

- Үкімет Парламент сайлауында көп дауысқа ие болған Парламенттің өкілдерінен құрылады;

- Үкімет Парламент алдында жауапты болуы;

- мемлекет басшысы Парламент не Парламент құрған арнайы комиссия немесе халық арқылы сайлануы;

- мемлекет басшысының билігі үкімет басшысының билігімен шектелуі.

3) Аралас республика (жартылай Президенттік, жартылай Парламенттік) - қоғамдық өмірді ұйымдастырудағы басты рөл Президенттің және Парламенттің қолында болатын басқару нысаны.

Аралас республиканың белгілері:

- Үкімет Президенттің де, Парламенттің де алдында жауапты болады;

- Президент пен Парламентті тікелей халық сайлайды;

- Президент Парламенттегі саяси партияларды ескере отырып, үкімет басшысын тағайындайды.

1) унитарлық (біртұтас);

2) федерация;

3) конфедерация.

- барлық мемлекетке ортақ заң шығарушы, атқарушы, сот органдарының болуы;

- бір конституция, бір азаматтық, бірыңғай заң жүйесінің болуы;

- мемлекеттік егемендігі жоқ, құрамдас бөліктерден тұруы;

- шағын саны бар ұлттар тұратын біртұтас мемлекетте ұлттық және заңнамалық автономияға жол берілуі;

- сыртқы мемлекет аралық қарым қатынастарды орталық органдардың жүзеге асыруы;

- бірыңғай қарулы күштердің болуы.

2) Федерация – бұл бұрын дербес болған мемлекеттік құрылымдардың ерікті түрде бірігуін білдіретін мемлекеттер одағы.

Федерацияның белгілері:

- жоғарғы мемлекеттік билікті федералды органдардың жүзеге асыруы;

- әр субъектілердің өзінің конституциясы, мемлекеттік органдары болуы;

- федерация субъектілердің мүдделерін білдіретін Парламент палаталарының болуы;

- негізгі жалпы мемлекеттік сыртқы саясаты федеративті органдардың жүзеге асуы.

Федерация үшке бөлінеді:

- ұлттық;

- аумақтық;

- аралас.

- субъектілердің ерікті түрде бірігуі қағидатын ұстануы;

- үлкен және шағын ұлттардың мемлекеттік егемендігі қамтамасыз етілуі;

- жоғарғы мемлекеттік органдар субъектілердің өкілдерінен тұруы;

- субъектілердің құқықтық жағдайының ерекше болуы.

Аумақтық федерация – бұл аумақтық белгілер негізінде құрылатын одақтық мемлекеттер. Онда өз субъектілердің егемендігі шектеулі болады (АҚШ).

Аумақтық федерацияның белгілері:

- бұндай федерацияны құрайтын мемлекеттік құрылымның егемендігі болмайды. Өйткені, ішкі және сыртқы қарым – қатынастарда олардың қызметі федералды органдардың үстем қызметтеріне байланысты болады;

- оның субъектілері халықаралық қатынастарда тікелей өкілдік ету құқығы жоқ. Оның конституциясында одақтан бір жақты шығу көрсетілмеген, кейде тыйым салынады;

- конституциялық заңнама федерация құрамынан бір жақты шығуды қарастырмайды, кей кездерде оған тыйым салады;

- қарулы күштерді федералды органдар жүзеге асырады.

Аралас федерация – бұл аумақтық және ұлттық белгілер негізінде құрылатын федерация.

3) Конфедерациялық мемлекет – бұл белгілі бір мақсатқа жету үшін, құрылған тәуелсіз мемлекеттердің уақытша заңи одағы (ТМД, ЕО).

Конфедерациялық мемлекеттің белгілері:

- ортақ заңшығарушы, атқарушы және сот билік органдарының болмауы;

- біріңғай әскер, салық жүйесінің, мемлекеттік бюджеттің болмауы;

- бірнеше азаматтықтың болуы;

- бірыңғай ақша жүйесі, кеден ережелері және несие саясаты туралы келісім болуы мүмкін;

- ол ұзаққа созылмайды, ыдырап, унитарлық мемлекетке немесе федерацияға айналуы мүмкін.

1) демократиялық;

2) антидемократиялық.

1) Демократияның екі түрі бар:

- либералды;

- консервативтік.

Либералды демократиялық режимде – тұлға, оның құқықтары мен бостандықтары жоғары тұрып, мемлекет оны қорғайды.

Консервативтік демократиялық режимде – мемлекет көбінесе салт – дәстүрге сүйенеді.

Демократиялық режимнің белгілері:

- халық тікелей және жанама демократия арқылы мемлекеттік билікті жүзеге асыруға қатысуы;

- адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жарияланып, олардың нақты қамтамасыз етілуі;

- орталық және жергілікті мемлекеттік органдары мен лауазымды тұлғаларды тікелей халық сайлауы;

- саяси әр алуандылық (плюрализм), көп партиялық;

- мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі (заң шығарушы, атқарушы, сот билігі);

- сендіру, келісу, өзара келісімге келу әдістерінің басымдылығы;

- азшылықтың мүддесін ескере отырып шешімді көпшілік болып қабылдау;

- қоғамның барлық саласында заңның үстемдігі;

- бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсіздігі;

- сөз бостандығы, цензураға тыйым салу;

- жариялылық.

2) Антидемократиялық режимнің бірнеше түрі болады: тирания, деспотизм, фашизм, тоталитарлық және авторитарлық режимдер. Антидемократиялық режимнің белгілері:

- мемлекет қоғамдық өмірдің барлық саласын бақылауы;

- барлық қоғамдық ұйымның мемлекеттендірілуі (жеке меншіктің болмауы);

- адамның құқықтары мен бостандықтарының заң жүзінде болуы;

- бір саяси партияның үстемдігі;

- саяси әр алуандылықтың жоқ болуы, бір ресми идеологияның болуы;

- қоғамда заңсыздықтың үстем болуы;

- азшылықтың мүддесін ескермеуі;

- жариялылықтың болмауы, цензураның болуы;

- қоғамның сословиелік, касталық және т.б. белгілер бойынша бөлінуі;

- халықтың төмен экономикалық деңгейі;

- мәжбүрлеу мен жазалау шаралаының үстемдігі;

- сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы әрекеттер және т.б.

а) әрекет ету ұзақтығына қарай функциялар тұрақты және уақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылса, уақытша функциялар төтенше сипаттағы белгілі бір міндетті шешумен өз әрекетін жояды.

ә) маңыздылығына қарай негізгі және қосымша функциялар деп бөлінеді;

б) қоғамдық өмірдің қай саласында жүзеге асырылуына байланысты ішкі және сыртқы функциялар деп бөлінеді.

- адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау;

- құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету функциясы;

- экономикалық функция;

- салық салу функциясы;

- әлеуметтік қорғау функциясы;

- экологиялық функция;

-мәдени функция.

- екі жақты пайдалы қарым-қатынас қалыптастыру;

- мемлекет аралық саяси ынтымақтастықты дамытып, жақсарту;

- мәдени және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты қалыптастыру;

- мемлекетті қорғау функциясы;

- бейбіт тәртіпті сақтау функциясы;

- басқа мемлекеттермен одақтасу функциясы және т.б.
27 Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары

Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары – бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға бағытталған оның органдарының біртектес қызметі. Мұндай нысандарды екіге бөлуге болады: құқықтық және ұйымдастырушылық нысандар. Құқықтық нысандарға мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық – бұл нормативтік актілерді дайындау мен шығаруға қатысты қызмет;

ә) құқыққолданушы – бұл құқық қолдану актілерін шығару арқылы нормативтік актілерді жүзеге асыруға байланысты  қызмет, бұл заңдарды орындау мен басқарушылық сипаттағы әртүрлі мәселелерді шешуге байланысты күнделікті жұмыс;

б) құқыққорғаушы – бұл адам мен азматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, құқықбұзушылықтардың алдын алуға және кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартуға және т.б. байланысты қызмет.

Ұйымдастырушылық нысандарға мыналар жатады:

а) ұйымдастырушылық-реттеуші – бұл белгілі бір құрылымдардың құжаттар жобаларын дайындаумен, сайлаулар жүргізумен т.б. байланысты мемлекеттік органдардың қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған ағымдағы жұмысы;

ә) ұйымдастырушылық-шаруашылық – бұл бухгалтерлік есеппен, статистикамен, қамтамасыз етумен т.б. байланысты жедел-техникалық және шаруашылық жұмыс;

б) ұйымдастырушылық-идеологиялық – бұл жаңадан қабылданған нормативтік актілерді түсіндірумен, қоғамдық көзқарасты қалыптастырумен және т.б. байланысты мемлекеттің әртүрлі функцияларын орындауды идеологиялық қамтамасыз етудегі күнделікті тәрбие жұмысы.
28 Мемлекет механизмінің түсінігі

Мемлекеттік механизмі өркениетті қоғамның әртүрлі даму кезенінде бірінғай құрылымы және қызметі болған жоқ. Ол дамып жетіліп, отырды. Әдетте заң әдебиеттерінде “мемлекет механизмі” және “мемлекеттік аппарат” түсініктері синоним сөздер ретінде қолданылады. Кей авторлардың айтуы бойынша бұл екі ұғым бір біріне ұқсас, ал кей авторлардыҢ айтуынша “мемлекет механизмі” ұғымы “мемлекеттік аппарат” ұғымына қарағанда кең болып келеді. Мемлекет механизмі – бұл бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдар мен мекемелердің жүйесі. Мемлекеттік аппарат – бұл басқару қызметін тікелей жүзеге асыратын және бұл үшін үстем өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың жүйесі.

- мемлекет механизмі басқарумен арнайы айналысатын адамдардан тұрады;

- тікелей үстем функцияларын жүзеге асыруда тығыз байланыста болатын күрделі органдар мен мекемелердің жүйесі;

- мемлекеттік аппараттың барлық буындарының қызметі – ұйымдастырушылық және қаржылық құралдармен, тиісті жағдайларда күштер әсер ету құралдарымен қамтамасыз етіледі;

- мемлекет механизімінің негізгі элементі мемлекеттік органдар болып табылады;

- мемлекет механизмі өз азаматтарының құқықтары мен мүдделеріне кепіл беруге және қорғауға міндетті.

Адамзат қоғамының дамуының әртүрлі саласында мемлекет механизмінің өзінің ерекшеліктері, өзіне тән құрылымы болды. Бұл экономикалық, әлеуметтік себептермен, мемлекет тұрғындарының ұлттық құрамымен, аумақ көлемі және басқа да факторлармен түсіндіріледі.

Мемлекет механизмі мемлекеттік биліктің жүзеге асуының негізгі субъектісі болып табылады. Мемлекет өзінің аппараты және органдары арқылы өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асырады, қоғамдық өмірдің тұрақталуы мен дамуына әсер етеді, елдегі демократияның тереңдеуіне септігін тигізеді.

Қазіргі кездегі мемлекет механизмі өзінің күрделілігімен, оны құрайтын құрылымдар мен бөліктердің әралуандылығымен ерекшеленеді. Мемлекет механизмінің құрылымы деп оның ішкі құрылымын, оның элементтері мен буындарының орналасу тәртібін, олардың сәйкес келуі мен арақатынасын білдіруін айтамыз. Бұл құрылымға мыналар кіреді:

Мемлекет механизмі және оның құрылымдары уақыт өте өзгеріп отырады. Оларға ішкі (мәдени-тарихи, ұлттық-психологиялық, діни-өнегелілік ерекшеліктер, экономиканың даму деңгейі, елдің аумағының көлемі және т.б.) және сыртқы (халықаралық жағдай, басқа мемлекеттермен қарым-қатынас жасау және т.б.) факторлар әсер етеді.