Адамды
қ
орша
ғ
ан орта адам
ғ
а
қ
атысты сырт
қ
ы болып
табылатын таби
ғ
и , таби
ғ
и – антропогендік ж
ә
не антропогендік
обьектілер ,
құ
былыстар мен процестерді
ң
жиынты
ғ
ын
қ
амтиды,
адам
олармен
ө
з іс
ә
рекетін ж
ү
зеге асыру процесінде
ө
зара
қ
арым
–
қ
атынас
қ
а т
ү
седі. Б
ұ
л
ұғ
ым
ғ
а адамдар
ө
міріні
ң
қ
амсыздандырылуы мен
ө
нім
ө
ндіру
ә
рекетіні
ң
аясы кіреді.
Қ
орша
ғ
ан ортаны
ң
т
ұ
ра
қ
ты жа
ғ
дайы
қ
амтамасыз ету , оны
антропогендік
ә
рекетті
ң
жа
ғ
ымсыз ы
қ
палдарынан
қ
ор
ғ
ау
таби
ғ
атты
қ
ор
ғ
ауды
ң
ма
ң
ызды міндеті болып табылады.
Таби
ғ
атты
қ
ор
ғ
ау б
ұ
л адам
ә
рекеті мен
қ
орша
ғ
ан таби
ғ
и
ортаны
ң
ө
зара
ә
рекетін
қ
олдау
ғ
а ба
ғ
ыттал
ғ
ан , таби
ғ
и ресурстарды
ң
са
қ
талуы мен
қ
алпына келтірілуін
қ
амтамасыз ететін ,
қ
о
ғ
ам
қ
ызметіні
ң
н
ә
тижесіні
ң
таби
ғ
ат пен адам денсаулы
ғ
ына тікелей
ж
ә
не жанама
ә
серін ескертетін шаралар ж
ү
йесі.
Қ
азіргі кезе
ң
де
қ
орша
ғ
ан ортаны
ң
жа
ғ
дайына екі т
ү
рлі
факторлар тобы шешуші т
ү
рде ы
қ
пал етеді. Оларды
ң
біріншісі
ғ
ылыми-техникалы
қ
революцияны ж
ә
не оны
ң
негізіні
ң
адамзат
қ
о
ғ
амыны
ң
ө
ндірістік
қ
ызметі ал
ғ
ысында
ғ
ы к
ө
рінісін
қ
амтиды.
Екіншісі демографиялы
қ
аспектілерді
қ
арастырады ж
ә
не жер
бетіндегі т
ұ
р
ғ
ындар саныны
ң
к
ө
беюі мен урбанизацияны (
қ
ала
т
ұ
р
ғ
ындары саныны
ң
ө
суі)
қ
амтиды. Б
ұ
л
факторлар бірге ал
ғ
анда
ө
ндіргіш к
ү
штерді
ң
даму
қ
ар
қ
ынына тікелей ы
қ
пал жасайды, ол,
ө
з
кезегінде, таби
ғ
и ресурстарды
ң
интенсивті т
ү
рде азаюына ж
ә
не
онымен байланысты
қ
орша
ғ
ан ортаны
ң
ластануына
ә
келіп со
ғ
ады
Пайдаланылған әдебиеттер :
Негізгі әдебиеттер:
1.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
2.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты даму пәнінен дәрістер жинағы
Оқу құралы. Астана 2010 жыл.
3. Мұқаұлы С., Үпішев Е. Табиғат пайдалану экономикасы. Оқу құралы
- Алматы: Экономика, 1999
Қосымша әдебиеттер:
1.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата,
«Ана тілі», 1991.
2.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.
3.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.
Лекция № 4
Тақырыбы: Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі
факторларының схемасы
Лекция жоспары
1.
Таусылатын табиғи ресурстар
2.
Таусылмайтын табиғи ресурстар
Геож
ү
йелерді
ң
экологиялы
қ
т
ұ
ра
қ
тылы
ғ
ыны
ң
б
ұ
зылуы адамны
ң
ө
мірлік
қ
ажеттіліктері мен
ө
ндірістік технологияларды
ң
м
ү
мкіндіктері арасында
ғ
ы динамикалы
қ
тепе-те
ң
дікті
ң
ө
згеріске
ұ
шырауыны
ң
н
ә
тижесі болып табылады.
Қ
о
ғ
ам
мен таби
ғ
ат
арасында
ғ
ы
қ
арым-
қ
атынас негізіндегі бірт
ұ
тас ж
ү
йеге келтірілген
таби
ғ
атты регионалды пайдалану ережелері мен
қ
а
ғ
идалары
жатуы тиіс. Олар
қ
о
ғ
амды
қ
қ
ажеттіліктерді
қ
ана
ғ
аттандыру
ма
қ
сатында таби
ғ
и ресурстарды
ң
ә
рт
ү
рлерін ма
қ
сат
қ
а сай
пайдалану
ғ
а ба
ғ
ыттал
ғ
ан
ғ
ылыми-т
ә
жірибелік ережелерді
ң
жиынты
ғ
ын білдіреді.
Таби
ғ
и ресурстар б
ұ
л адамдар
ғ
а адамзат
қ
о
ғ
амыны
ң
ө
мір с
ү
руі
мен тіршілігі
ү
шін
қ
ажетті таби
ғ
и денелер мен таби
ғ
ат
құ
былыс
тары.
Бас
қ
аша айтса
қ
, таби
ғ
и
ресурстар дегеніміз
ө
ндіргіш к
ү
штерді
ң
даму де
ң
гейіне с
ә
йкес
ө
ндіру ж
ә
не т
ұ
тыну
құ
ралдары ретінде
пайдаланатын таби
ғ
и компоненттер, таби
ғ
и ресурстарды
ң
классификациясы оларды оларды
ң
таусылуы ж
ә
не
қ
алпына
келтірілуіе сипаттайтын к
ө
рсеткіштер мен белгілер тобы бойынша
б
ө
лінуін, экономика салаларында пайдалануды
ң
шегін білдіреді.
Таусылатын таби
ғ
и ресурстар
қ
орлары
ө
ндіру
ә
рекетіні
ң
н
ә
тижесінде таусылуы м
ү
мкін таби
ғ
и ресурстар т
ү
рлерін
қ
амтиды.
Таусылатын таби
ғ
и
ресурстар
ү
ш т
ү
рге б
ө
лінеді:
1)
Қ
алпына келтірілмейтін жердегі
ұ
за
қ
эволюция процесіні
ң
н
ә
тижесінде
қ
алыптас
қ
ан рудалы ж
ә
не рудалы емес пайдалы
қ
азбалар, минералды шикізат ресурстары
2)Салыстырмалы т
ү
рде
қ
алпына келтірілетін –
қ
алпына келуі
ү
шін
ұ
за
қ
уа
қ
ыт аралы
ғ
ы
қ
ажет ресурастар: олар
ғ
а сондай –а
қ
жойылып
бара жат
қ
ан жануарлар мен
ө
сімдіктер популяцияларын
қ
алпына
келтіруді
ң
шектеулі м
ү
мкіндіктері кіреді
3)
Қ
алпына келтірілетін ресурстар
ғ
а
тірі таби
ғ
ат элементтері,
ө
сімдіктер мен жануарлар
ә
лемі, минералды
қ
шикізатты
ң
жекелеген т
ү
рлері кіреді
Таусылмайтын ресурстар жерге
қ
атысты ал
ғ
анда сырт
қ
ы болып
есептелетін таби
ғ
и процестермен байланысты таби
ғ
и ресурстар
т
ү
рлерін
қ
амтиды.
Таусылмайтын ресурстар
ү
ш т
ү
рге б
ө
лінеді:
1.
Климатты
қ
ресурстар — жер мен к
ү
нні
ң
ө
зара
қ
арым –
қ
атынасына байланысты: к
ү
нні
ң
энергиясы, жел энергиясы,
атмосфералы
қ
ауа.
2.
Су ресурстары – д
ү
ниеж
ү
зілік м
ұ
хит
сулары
3.
Космосты
қ
ресурстар – жердегі тау жыныстары, космосты
қ
с
ә
улелер мен метеоиттер энергиясын
қ
амтиды
Таби
ғ
и ресурстарды пайдалану процесінде оларды
ң
к
ө
пшілігі
ресурсты
қ
цикл деп аталатын к
ү
рделі айналым
ғ
а т
ү
седі. Ресурсты
қ
цикл дегеніміз белгілі бір заттарды
ң
немесе заттар топтарыны
ң
ө
згеруі мен оларды адам пайдалануыны
ң
барлы
қ
кезе
ң
інде
ө
тетін
ке
ң
істікте орын ауыстыруы.
Қ
олданбалы экология
ә
дістемесінде
ресурсты
қ
цикл концепциясы ма
ң
ызды болып табылады. Ол
не
ғұ
рлым толы
қ
(
қ
алды
ғ
ы аз)
ө
нерк
ә
сіптік
ө
ндірісті ж
ә
не осы
кезде
пайда болатын
қ
алды
қ
тарды
қ
айтадан пайдалану
ғ
а тартуды
білдреді. ( мысалы техникалы
қ
суды
ө
нерк
ә
сіпті к
ә
сіпорында
бірінші рет пайдалану).Жабы
қ
ө
ндірістік цикл дегеніміз
ө
ндірістік
қ
алды
қ
сыз немесе
қ
алды
ғ
ы аз т
ү
ріне
ұ
мтылу.
Ө
ндіріс
қ
алды
қ
тарын
қ
ыс
қ
арту, таби
ғ
и ресурстарды
ү
немді
пайдалану таби
ғ
атты регионалды пайдалану стратегиясын іс
ж
ү
зіне асыру процесінде ж
ү
зеге асырылады.
Пайдаланылған әдебиеттер :
Негізгі әдебиеттер:
1.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003 2.Бейсенова Р.Р.
экология және тұрақты даму пәнінен дәрістер жинағы Оқу құралы. Астана 2010
жыл.
3. Мұқаұлы С., Үпішев Е. Табиғат пайдалану экономикасы. Оқу құралы - Алматы:
Экономика, 1999
Қосымша әдебиеттер:
1.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі»,
1991.
2.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.
3.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.
Лекция № 5
