Лекция жинағы Шымкент, 2020ж №1- дәріс Заманауи психология пәні, міндеттері мен әдістері. Жоспары

Материяның тірі табиғатқа ауысу кезеңінде оның қозғалу формасы да өзгереді, тірі табиғатқа тән бейнелердің жаңа сапалық түрі-психика пайда болады. Материф қозғалысындағы биологиялық форма- табиғат тіршілігіндегі жаңа сапалық көрініс. Өлі табиғаттан тірі табиғатқа өту жөніндегі түрлі болжамдар бар. Солардың бірі-А.И.Опариннің тірі табиғаттың пайда болуы жайындағы көмірсутек негізінде азот, көміртегі, сутегі, фосфор және күкірт атомдарының түрлі конфигурациялық байланысуы нәтижесінде түзілістер пайда болады деген теориясы. Қазіргі ғылымда бұл теорияны қолдайтын мағлұматтар мол. А.И.Опариннің болжамы бойынша, бұдан шамамен екі миллиярд жыл бұрын атмосферада бос оттегі бөлініп, органикалық заттарда фото-химиялық реакциялардың жүруіне жағдай туған. Ол алғашында қоймалжын зат түрінде болған. Органикалық қосылыстар көмірсутектердің полимерленуі нәтижесінде алып молекула пайда болған. Молекула өзінің құрамдас бөліктеріне жеңіл бөлінген. Бұл қосылыстардың тіршілігі ары қарай жалғасып тұруы үшін үнемі ортамен зат алмасуы қажет болды. Молекулалар бойына ортадан жаңа затты сіңіріп ассимиляцияланып, бөлінген заттарды ыдыратып, өзі өндіретін жүйеге айналады. Ортамен зат алмасуын автокатализдік ретке келтіреді. Белок молекуласымен ортаның зат алмасуы әуел бастан жедел жүргекн. Бұл алып молекула коацерват деп аталады. Коацерват тамшылары өзара бәсекелесті. Химиялық құрамы жағынан әсерлі кейбір тамшылар өзгелернен тез өсті. Олар алып дәрежеге тез жетіп, тез ыдырап отырды. Өсу, ыдырау процестері осылай қайталана береді. Ал химиялық құрамы жөнінен түрлі тамшылар бірімен-бірі бірікті. Сонымен, каоцерваттардың қасиеті мол болды. Осы орайда, оны тірі организм құрлымы деп қарауға болады. Бұл қасиеттер нендей нәтижелер берді? Каоцерваттар ортадағы қоректі заттарды сіңіріп, өмір сүруін жалғастыру үшін қажет заттпарға тітіркеніп, оларға жауап қайтарады. Ал өмір сүруіне қажетсіз заттарға тітіркенбейді. Зат алмасудағы бұл қажеттілік өзін-өзі реттеу қабілетінің нәтижесі болды. Каоцерваттар бөлінуге, түрлі химиялық қосылыстармен конструкциялануға бейім тұрған. Сондай-ақ, сыртқы әсерлерді бейнелеу түрлі әсерлердің күші мен сипатына ғана емес, олардың органикалық түзілістері мен каоцерваттардың ішкі жағдайына да байланысты болған. Мұндай органикалық түзілімдердің алғашқы бейнелеу формасы қазіргі тірі организмдердің арғы ата тектерінің геологиялық дәуірлердегі пайда болу жағдайына сәйкес келеді.

Өлі табиғаттағы бейнелеуге қарағанда, тірі табиғаттың герототипі-каоцерваттарда кез-келген тірі организмдерде бейнелеудің жаңа сапалық ерекшеліктері пайда болған. Ондай өзгерістер сыртқы әсердің күші мен сипатына ғана емес, организмнің ішкі жағдайына да байланысты. Кез келген тірі организм тіршілік қажетіне қарай сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, тірі материя жаңа сапасының өзін-өзі реттеуіне ықпал етеді. Организмнің ұзақ мерзімді эволюциялық дамуы нәтижесінде бейнелеудің айқын түрлері-түйсіну, қабылдау, ес, ойлау формалары пайда болды.

Психика тіршілік дамуының белгілі бір сатысында тірі организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айрықша түрі. Психиканың ең алғашқы қарапайым түрі жәндіктерге тән. Ал психиканың ең жоғарғы формасы- адамның санасы. Сана-адамның қоғамдық тарихи дамуының жемісі.Ол әлеуметтік даму заңына сәйкес үнемі жетіліп, күрделеніп отырады.

Адам психикасының ерекшеліктері біздің санамыздан тыс өмір сүретін заттар мен құбылыстарды, әралуан нәрселерді түйсіну, қабылдау, елестету арқылы көрінеді. Олардың адамның сезім мүшелері арқылы тікелей көріп білуге, ұстап көруге болмайтын қасиеттері мен белгілері, өзара шартты байланыстары адамның абстрактылы ойлау формалары болып саналатын ұғым, пікір, ой қорытындылары арқылы танылып, жанама жолмен бейнеленеді. Соның нәтижесінде біздің айналамыздағы заттар мен құбылыстардың заңдылықтары, олардың пайда болып туындауы және өрістеп дамуы адамның дүниені танып білуі мен бейнелеуін көрсетеді. Жәндіктер мен хайуанаттар тіршілік ететін ортасына қаншалықты бейімделгенімен, оны өзгертіп, қайта жасай алмайды. Ал адам оны өзінің мақсат-мүддесіне сәйкес жоспарлы түрде өзгертуге шамасы келетінін нақты іс-әрекетімен дәлелдейді. Ол – табиғат қожасы. Осы орайда В.И.Ленин «Философиялық дәптерлерінде» «Адамның санасы объективтік дүниені бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны жасайды» дейді. Адамның табиғат пен қоғам дамуында алатын орнын, қызметін ғылыми тіректерге сүйене отырып баяндап, оның мәнін терең түсінуге болады. Біз тіршілік етіп отырған Жер шары бұдан төрт жарым миллмард жыл бұрын шамасында пайда болды деген жорамал бар. Бұдан екі жарым—үш миллиард жыл бұрын оның бетінде ещқандай психикалық құбылыс болмаған. Ұзақ дәуірлерге созылған зволюциялық даму нәтижесінде Жер бетінде тіршілік пайда болды. Соның арқасында тірі организмнің сыртқы ортаның әсеріне тітіркену қасиеті оянды. Мұндай қасиет бертін келе тірі жәндіктерге тән күрделі құбылыс – психиканы тудырды.

Психика сезім мүшелерінің бізді қоршаған сыртқы заттар мен құбылыстарға әсерленіп, тітіркенуінен пайда болады. Мұндай жайт психиканың, сыртқы орта мен объективтік ш ындықтың өзара шартты байланыста екеуін көрсетеді. Сыртқы нәрселердің адам миына әсер етуі салдарынан түйсінулер мен қабылдаулар, елестер мен сезімдер, тағы басқа да психикалық процестер пайда болады. Сонымен, психика дегеніміз—үнемі болып отыратын қозу мен тежелу сияқты физиологиялық процестердің ми қабығында жасалуы. Сыртқы заттар мен құбылыстардың әсері мида түйсіну, қабылдау, елес тудырып, олар адамның алуан-алуан ойлау әрекеттері арқылы қорытылады. Адам өзінің мақсат- мүдделеріне орай оларға тітіркеніп иекмделеді. Осы жайттар психика адамның өзін қоршаған сыртқы ортамен қарым- қатынасынан пайда болып отыратын күрделі бейнелеу процесі екенін көрсетеді.

Адам психикасының пайда болуы, дамып жетілуі—тарихи процесс. Ол адамның қоғамдық еңбегі, дыбысты тілі және сөйлеуінің даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Бұл психика дамуында айрықша мәнді физиологиялық құбылыс және адам тіршілігі үшін де маңызды. Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің қызметімен байланысты болса, екіншіден, мұндай бейнелеу адам санасында өз таңбасын, ізін қалдырып отырады да, жан дүниесінің сырына айналады. Психика идея да, материалдық сипаты бар зат та емес.Ол—адамның миында бейнеленетін таңба, зеге асыру үшін сыртқы ортаның жағдайына бейімделіп, табиғатқа ықпал етеді, оны мақсат-мүдделеріне лайықтап қайты жасайды. Адамның мұндай белсенді әрекеттері, еңбектенуі оның өз табиғатына психикасын дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Жануарлар психикасын адам психикасымен салыстырғанда, адам өзі өмір сүрген ортамен тығыз байланыста болып, белгілі заңдылықтар бойынша дамиды, сыртқы жағдайлардың әсеріне беиімделіп қана қоймай, оны саналы түрде өзгертеді. Сөйтіп, өз ықпалына бағындырады сыртан алынатын сан алуан хабарларды бұрынан қалыптасқан іс тәжірибесімен салыстырады. Ненің пайдалы, ненің зиянды екеніне ой жүгіртіп сарапқа салады. Адам психикасының дамуы болмыс пен дүниенің шындығын айна тәрізді беинелеумен ғана шектелмеи оны ақыл-оймен саналы түрде қортады. Мұндай әрекет адам психикасының терең сырларын, өзіндік ерекшеліктерін айқындай түседі. Адам психикасының дербестік сипаты сыртқы ортамен қатынаста болып, обьективтік дүние мән-мазмұнының субъективтік түрде беинеленуі үнемі бірлікте болып отыратындығын көрсетеді. Адамның психикалық құбылыстарды бейнелеуінің тағы бір ерекшелігі-сыртқы дүние мен болмыстың адам миында қалай беинелеуіне байланысты. Әркімнің өмір тәжірбибесіне білім дәрежесіне сәйкес бұл ерекшелік түрліше болып отырады. Болмыс пен шындықтың қаншалықты дұрыс беинеленгендігі адамның қоғамдық-тарихи тәжірибесімен салыстырады. Мұндай жайт адамның өмір тәжірибесіне сүйене отырып беинеленген ұғымдарын ғылыми мағлуматтарын мүдделерін шындыққа жанастыруды оладың ақиқаттығын дәйектеуде елеулі қадам жасайтындығын көрсетеді.

Табиғат пен қоғамның барлық құбылыстары сияқты психика да үнемі даму үстінде болады. Бұл –табиғи заңдылық. Психиканың пайда болуы ғылыми көзқарастарға сәйкес материяның ұзақ дәуірлер бойғы эволюцияларға дамуымен бірлікте қарастырылады. Материя табиғатын зерттеу әрқилы қозғалыс түрлерімен ұштастырылады. Қозғалыс-материяның өмір сүру тәсілі, оның негізгі қасиеті. Материя ішінде де қозғалыс даму процестері жүріп жатады.Қозғалыссыз материя жоқ. Бүкіл әлем заттары,әлемнің өзі де мәңгілік қозғалыста болып үнемі өзгеріп, дамып отырады.

Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның дамуы туралы проблемалар өзара тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы көзқарас психиканың туындауы жөніндегі мәселенің теориялық ерекшеліктерімен сипатталады.

Аталған проблема бойынша ғылымда бірнеше теориялық бағыт қалыптасқан. Ең алдымен бұлар арасында философиялық ой-пікір тарихында Р.Декарт есімімен байланысты ғылыми елеуге тұрарлық «антропсихизм» бағдары. Оның мәні: психиканың пайда болуы адамның келіп шығуы мен байланысты. Психика тек адамға тьән қасиет. Осылай пайымдаудан адам психикасының біз білетін тарихтан бұрынғы болмысы түгелдей жоққа шығарылды. Мұндай пікір қазіргі күнде де өз қолдауын табуда. Бұған қарама-қарсы, екінші теория «панпсихизм», яғни бүкіл табиғаттың жан-рухи қасиетке иелігі жөніндегі ұғым. Бұл біріне-бірі қайшы екі көзқарастың аралығында кеңірек өріс алған «биопсихизм» теориясы бар. Биопсихизмшілердің пікірі- психика жалпы материяның қасиеті емес, ал оың тек жанды бөлігіне ғана тән нәрсе. Қойылған проблеманың шешіміне орай өрістеген және бір көзқарас: психика барша жанды материяның қасиеті емес, ал олардың арасындағы жүйке-жүйесіне ие болғандарына ғана тән құбылыс. Мұндай тұжырым «нейропсихизм» деп аталған.