Лекция жинағы Шымкент, 2020ж №1- дәріс Заманауи психология пәні, міндеттері мен әдістері. Жоспары

1) Дағды алудың белгiсi — әр түрлi амалды тез орындап, шапшаң қимылдау (мәселен, турникке ойнаған спортсменнiң дағдысы);

2) Дағды қалыптасқаннан кейiн күштенiп, зорланып, қиналып iстеу жойылады (мәселен, инеге жiптi жылдам сабақтай алмау, жазуға төселмей тұрғандағы балада байқалатын ебдейсiздiк т. б. адамда әлi де дағдының жоқтығының белгiсi);

3) Дағдыланудың үшiншi белгiсi — бiрқатар жеке амалдарды бiрiктiрiп, одан тұтас бiр амал жасай алу. Мәселең, бала алғаш әрiптi танығанда, сөздердi әрiпке, буынға, тұтас сөзге бөледi, кейiн осыдан сөйлем құрайды. Сөйтiп, жаттыға келе бұлай кiбiртiктеп отырмайды, сөйлемдердi шапшаң оқитын болады.

4) Көзбен бақылаудың маңызы кемiп, қозғалыс пен бақылаудың маңызы артады (мәселен, жазу дағдысы баланың қозғалыс түйсiктерiнiң жетiле түсуiн кажет етедi, төжiрибелi машинистка да қағаз басуда көздiң көмегiне сүйенбей, саусақтардың қимыл-қозғалыстарына ерекше көңiл бөледi).

5) Дағдыға машықтану үшiн алдын ала қабылдай алу қабiлетiнiң болуы, мөселен, машинистка текстi көшiргенде, әрдайым оның көзi алға жүгiрiп, қолынан озып кетiп отырады. Қолы бiр сөздi басқан кезде, оның ойында бiрер сөз әзiр тұрады. Мәнерлеп оқуда да көз бiрер сөздiң көлемiнде болмай, тұтас сөйлемдi, тiптi бiрнеше сөйлемдi қамтиды. Адам текстiң мағынасын түсiнумен қатар алдағы сөздердiң мағынасын да аңғара алады. Мұны психологияда дағдының антиципациясы дейдi.

Дағды адам әрекетiнiң қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол iске шапшаң, шұғыл кiрiсуге мүмкiндiк бередi. Дағдының арқасында бiздiң санамыз қызметтiң түпкiлiктi, шешушi кезеңдерiне жұмылдырылады. Мұндай жұмыстың табысты болуы қамтамасыз етiледi. Iс-әрекетке жақсылап дағдылану арқылы адам өндiрiс құралдарын, дене шынықтыру, спорт атрибуттарын, ақыл-ой жұмысын меңгеруде жақсы табыстарға жетедi. Адам, әсiресе, өзiнiң негiзгi мамандығына, көп iстес болатын нәрсесiне дағдыланса, бұдан бiраз уақытын үнемдейдi, күш-қуатын орынды пайдаланатын болады. Өндiрiстегi жұмысшылардың, инженерлер мен техниктердiң шаруашылықтың сан-саласына күн сайын енгiзiп жатқан ұсыныстары мен өнертапқыштығы, олардын еңбек дағдыларының өте-мөте жетiлгендiгiн көрсетедi. Оқу дағдыларын жете меңгеру баланы оқуда озат оқушының қатарына алып келедi. Елiмiздегi ғылыми-техникалық прогресс адамдарда жан-жақты бiлiм болумен қатар жақсы дағдының болуын қажет ете түсетiнi сөзсiз.

Дағды бiрнеше түрге топтастырылады. Олардың бастылары: мектептiк (кiтап оқу, жазу, есептеу т. б.), спорт (коньки тебу, футбол ойнау, күрес т. б.), еңбек, түрлi мамандық (токарь, слесарь, әскери, дәрiгерлiк т. б.). Спорттық дағдыларды-қозғалыс, мектептiк дағдыларды сенсорлық (тiкелей қабылдау) және интеллектiк дағдылар деп те атайды. Дағдылардан икемдiлiк ұғымын айыра бiлу қажет. Осы ұғымдардың мағынасы бiрiне-бiрi өте жақын болғандықтан бұларды бiрiмен-бiрiн шатастырып алуға да болады. Икемдiлiк дегенiмiз адамның қандай нәрсенi болмасын орындай бiлу қабiлетi. Мәселен, төменгi сынып оқушылары футбол ойнай алады, ойын ережелерiн де бiледi. Бiрақ, олардың ойнау дағдысы әлi жетiлмеген. Ал нағыз футболшыда жақсы ойнай бiлу кемелiне келiп, дағдыға айналған. Бұл мысал балада дағды болмағанмен, онда осы ойынға икемдiлiктiң барлығын көрсетедi. Икемдiлiк түрлi дәрежеде көрiнедi. Мәселен, ендi ғана әрiп элементтерiн салып үйрене бастаған баланың икемдiлiгi икемдiлiктiң қарапайым түрi болып келсе, кейiн жеке сөздердi, сөйлемдердi жазған кездегi икемдiлiгi бұрынғысынан күрделiрек болып келедi. Икемдiлiк бiлiм мен тәжiрибеге негiзделедi. Кiмнiң бiлiмi мен тәжiрибесi көбiрек болса, сол адамның икемдiлiгi де артық болады. Икемдiлiк — белгiлi бiр дағдылар мен бiлiм жүйесiн практикада пайдалана алудың көрiнiсi болып табылады. Бiрiншi сынып оқушыларының жазу, оқу дағдыларын меңгеру дәрежесiнiң түрлiше болып келетiн себебi — икемдiлiк дәрежесiнiң әр түрлiлiгiнен деуге болады.

1.Жарықбаев Қ. Жантану. Алматы, 2011 ж