Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі

жүктеу 2,58 Mb.

бет	51/61
Дата	12.04.2023
өлшемі	2,58 Mb.
	#42126
түрі	Құрамы

1 ... 47 48 49 50 51 52 53 54 ... 61

10.06.20 Шалғын А.Ж. диссертация

Ә-Е сәйкестігі. Батыс тобына кіретін говорлардың бірінде бірнеше, екіншісінде бірлі-екілі сөздерді қамтитын бұл дыбыстық құбылысты говорлардың тек осы тобына ғана меншікті деп қарау ыңғайлы. Өйткені осы кезге дейін зерттелген қазақ тілінің басқа говорларында не говорлар тобында ә-е дыбыс сәйкестігін кездестірмедік. Батыс тобына жататын говорларда бұл құбылысты мынадай сөздер құрамында көреміз: теберік – тәбәрік елбеті – әлпеті нелет – нәлет бекі – бәкі
Қарақалпақ қазақтар тіліндегі ә-е дыбыс сәйкестігін қарақалпақ тілінің әсері деп қарауға толық мүмкіндік бар. Н. А. Баскаков: «Гласный а не является вполне выделившейся фонемой и в народных говорах...» – дей келе, оның «е» дыбысымен сәйкесетіндігін маси-меси, дан-ден, бале-беле, али-ели сөздерінің жарыса қолданылатындығын дәлелдейді.
Сондай-ақ, Маңғыстаудағы қазақтар тіліндегі бұл іспеттес дыбыстық құбылысты да түрікмен тілінің ықпалы демеске болмайды. Өйткені әдеби тіліміздегі дәптер, дәстүр, нәтиже, сәлде сияқты сөздер түрікмен тілінде дептер, дессур, нетиже, селле болып дыбысталады.
Ә-Е дыбыс сәйкестігінің көрсетілген сөздерде ұшырасуында да кездейсоқтық жоқ. Себебі ноғай тілін былай қойғанда, құмық тілінің өзінде де қазақтың әдеби тілінде «ә» қолданылатын сөздер «е» дыбысымен айтылады. Мысалы, ноғай тілінде: беки – ножик (складной), құмық тілінде: беки – перочинный ножик. Осы тәрізді мысалдарды көп келтіруге болады. Көрсетілген говорлар тобындағы кейбір сөздерде «ә»-нің «е»-мен алмасуында ру, тайпа тілінің ізінен гөрі әсер жағы басым екендігін аңғартады. Мұндай ойға негіз болып отырған нәрсе тілдік ерекшелікке ие болған сөздердің көпшілігі араб-иран тілінен болуы. Тілдік жүйесі басқа халықтардан енген сөздер түгіл, көп жағдайда түркі тілдерінің әрқайсысында бір сөздің өзі бірінде «ә» , екіншісінде «е», үшіншісінде «и» дыбыстарымен айтылатындығын дәлелдеп жату артық.
Араб, орыс тілінде ә дыбысымен айтылатын сөздер жергілікті жерде е дыбысымен айтылады және жазылады: бәрекет – берекет кәзекей – кезекей

жүктеу 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 47 48 49 50 51 52 53 54 ... 61