орындалуымен
байланысқан
организмнің
функциясын
(сонымен бірге ерікті) реттейді. Жануарлардың шьш кеңістікте
бағдарлану
қабілеті
де
ми
қыртысымен
байланысқан.
Информацияларды есте сакдап кдлу жөне оны еске түсірумен
байланысатын процестердің орындалуы ми қыртысының
(мүмкін, ми мен жұлынның барлық аудандары) ерекше
функциясына жатады. Зерденің болуы жануарларды жеке және
қоғамдық
өмірлік
тәжірибесін
жинауға,
өзіне
жақын
жануарлардан
тәжірибе
үйренуге
икемдейді.
Адамдарда,
жоғарыда айтылған функциялармен бірге, ми қыртысы -
жоғары психикалық функцияларды орындайды.
Мидың иерархиялық құрылым ының даму концепциясы
биологияда өте кең тараған. Оньщ мәнісі мьшада: жаңа
спецификалық
функцияларды
орындайтын
эволюцияда
кейінірек кдлыптасқан жас құрылымдары төменде орналасқан
филогенетикалық
көне
құрылымдардың
ықпальшда
болғанымен реттеуші рольді өздеріне алған.
Соңғы
жыддары
жүргізілген
көптеген
зерттеулердің
нәтижесінде: біріншіден, филогенетикалық жаңа құрылымдар
жаңа мәселелерді іс жүзінде орындау кджеттшігінен пайда
болған (қызметтердің күрделі координацияланған түрлері;
эмоциялар; саналы қызметтері, ойлау және т.б.), олар көне
құрылымдардың
ықпалында
болып
және
олардың
элементтерінің күрделенуінің және олардьщ функцияларын
кеңейтілуінің нәтижесінде пайда болған. Екіншіден, барлық
жағдайларда жас қүрылымдары көне құрылы мдарды ң үстінде
пайда болмаған. Кдзіргі кезде адам жөне баскд приматтардың
мидың
терең
бөлімдеріңде
(көру
төбешігінің
бөлігі,
гипоталамустьщ сүр төбешігі т.б.) жаткдн нерв клеткаларының
(ядролардъщ) көптеген топтары белгілі, олар филогенезде
кдлыптасады және онтогенезде өзімен байланысқан ми
қыртыстары ның құрылымдарымен бірге бір уақытта жетіледі.
Ж аңа ми қыртыстары секілді, олардың функциясы да
үйренумен, ассоциативті ойлаумен, зердемен байланыскдн.
4.9.1. Церебральды қыртысының физиологиялық
анатомиясы
Ми қыртысының функционадды бөлімі нейрондардың
жұқа кдбатынан (кдлындығы 2-5 мм) түрады. Бүл қабаты
166
мидың барлық иірімдерінің беттерін жауып жатыр және жалпы
ауданы 0,25 кв.м. тең. Ми қыртысы шамалап алғанда 100
биллиондаған нейрондардан тұрады (Guyton, 1981).
Ми қыртысында көптеген немесе аздаған көрінісі бар
кдбатты құрылымы болады, әдетте 6 клеткалық қабаттан
тұрады.
Қабаттар
бетінде,
өскіндері
әр түрлі
шшінді,
ұзындығы, өлшемдері ерекше болатьш нерв клеткалары
көлденең, параллельді орналасқан. Ми қыртысьшда нерв
клеткалары алуан түрлі. Бас ми қыртысына қарағанда, мидың
2 үлкен жарты шардан (ми сыңарларынан),
ал оның
әрқайсысы бірнеше ірі бөліктерден тұратынын көруге болады.
Орталық кдтпар — мандай бөлігін (алдыңғы) кдлған ми
қыртысыньщ (артқы) төбе, самай, шүйде бөлігінен бөліп тұр.
Бұл бөліктер функнионалды да ажыратылады. Артқы ми
сенсориумды қүрайды, оған сезім органдарьшан ақпараттар
келеді.
Ал
алдыңғы
ми
қозғалысты
реттейді.
Нерв
клеткаларыньщ әртүрлілігіне және орналасуына, кдбаттардың
көріністеріне және нерв клеткаларыньщ ұзын өскіндерінің
жолындағы ерекшелігіне қарай,
осы ғасырдың басында
Бродман 50-ден астам жиектерге сипаттама берген. Ми
жайында қазір толық білеміз деп айта алмасақ та, ми
құрылымдарын ың ерекшеліктері әркщианда функциялардың
ерекшеліктерін бейнелейді. Әрбір жарты шардың
(ми
сыңарының) өзінде жатқан қыртыстарының барлық аудандары
бір-бірімен және төмен жатқан қүрылымдарымен қысқа және
ұзын нерв талшықтары арқңлы байланысады. Мидың екі
жарты шарларын (ми сыңарларын) бір-бірімен қосып түрған
байланыстары да ерекше дамыған.
4.9.2.
Кейбір спецификалық қыртыс аудандарының
функциялары
Сүгқоректі жануарларға және адамға жүргізілген арнайы
зерттеулер,
сондай-ақ
клиникалық
мәліметтер—ми
қыртысыньщ белгілі бір жиектері арнайы функцияларды
орындайтынын көрсетеді. Осы жағдайда ми қыртысының
белгілі бір бөліктерінде функциялардьщ локализациялануы
жүреді деп айтуға болады. Ең аддымен оған біріншілік
сенсорлық жиекгері (көру - шүйде бөлігінде, есту — самай
бөлігінде, соматосенсорлық - төбе бөлігінде) және ми
167
қыртысының
мандай
бөлігінде
орналасқан
біріншілік
моторльгқ аймағы.
Бұл аудандар ерекше функцияларды
орындайды және оларға ерекше құрылым тән (дененің сыртқы
қабатындағы, көздің тор кдбығындағы, ішкі құлақ құрышының
мембранасындағы әрбір нүкгенің ми қыртысында өзінің
өкілдігі болады және проекцияның жүйлілігі органдардың ми
қыртысында проекциялану топографиясына сәйкес).
Бұл
жиектерге электрлік
стимуляция жүргізгенде
айтарлықгай
жай сезімдерді (сезінуді) тудырады: эсер берген жеріне тәуелді
жарықтың жарқылы, дауыс, шаншу, тілдің күрмеленіп кдлуы
т.б. байқалады. Бұл жиектерде ерекшеленген сенсорлық
информациялар бірінші рет талданады. Біріншілік сенсорлық
жиектер
зақымдалса,
организм
кдйтымсыз
ауруларға
ұшырайды: соқырлықкд, кереңдікке және т.б. Біріншілік
жиектер ми қыртысының шамалы ғана көлемін алып жатыр.
Ми қыртысының баскд аудандарын ассоциативті деп атайды.
Адамның миында олар үлкен бөлікті алып жатыр және
кдбылданған
әр
түрлі
ақпараттарды
анализдеу
мен
синтездеудің аса күрделі функцияларын орындайды (адамга
тән функциялар).
4.9 .3 .
Сенсорлық ассоциативті аймақгар
Ассоциативті (екіншілік, үшіншілік) сенсорлық аймақгар
біріншілік сенсорлық аймақгармен шектеліп, оларды қоршап
жатыр. Олардың жалпы функциясы — сенсорлық ақпараттарды
өте жоғары деңгейде талдауды кдмтамасыз ету. Сенсорлық
ассоциативті
аймақгары
зақымдалса,
онда
сенсорлық
тәжірибелердің әр түрлі сипатгамаларын талдауда мидың
жұмыс жасау кдбілеті нашарлайды. Аурулар көргендерінің,
естігендерінің
т.б.
мағынасын
түсіне
алмайды,
шын
кеңістіктікті
сезбейді;
жалпы
қорытындылау
қабілетін
жоғалтады;
болашақ
оқиғаларды
болжауға,
қажетті
ақпараттарға назар салуы, көңіл бөлуі бүзылады.
4 .9 .4 .
Мидың ассоциативті қыртысының кейбір
негізгі психикалық функциялары
Ассоциативті қыртыстар адамның миының едәуір ауданын
алып жатыр. Оған төбе, самай және мандай бөлікгері жатады.
168
Достарыңызбен бөлісу: |
