Сүтқоректі жануарларда бұл аймакдары шамалы ғана дамыған.
Мидың жарты шарлары (ми сыңарлары) барлық жануарларда
көбінесе
симметриялы.
Бұл
симметрия
-
орындалатын
функциялардьщ симметриясын көрсетеді. Мысалы, жануарлар
қорек табуда қай аяғын бағалайтынын зерттегенде, жануар (ит,
мысық, жылқы) қоректі алдыңғы оң аяғымен бірінші рет алса,
онда келесі осындай эксперимент кезінде жануар қолданған
аяғын таға да пайдалануға ұмтылады. Бірақ, қолданудьщ
ықтималдығы — оң аяғы мен сол аяғына бірдей.
Мидың құрылымы мен функциясыньщ симметриялы болуы
түрдің тірі қалуының тиімді жетістігі деп саналады, өйткені
жануарлардың
бейімделу
жүріс-тұрысы,
мінез-құлқы
адекватты өседі және ортанъщ қолайсыз әсерлеріне олар
тұрақгы болады.
Адамдардың
үлкен
ми
шарлары
(ми
сыңарлары)
асимметриялы, бұл - жануарлардан айырмашыльпы болып
табылады. Ми сыңарларының құрылымындағы асимметрия
күрделі
психикалық
функциянъщ
асимметриялы
локализацияланғандығын
көрсетеді.
Асимметрия,
функциялардьщ
мамандануымен
байланысқан,
олардың
орындалуы
жогары
деңгейде
жүреді,
бірақ
ортаның
зақымдаушы
әсерлеріне
бейщделу
қабілеті
төмендейді.
Мүмкін, бүл адамдардьщ и н тел л ек т кемелі үшін табиғатқа
берген төлемі болар. Шыныменде, 1989 жылы Новосибирск
ғалымдары
Николаев
пен
Леутин
адамдардьщ
стресс
факторларының әсеріне тұрақтыльпъш тексеруге жүргізген
зерттеулерінде: таза оңакдйлар (оң қолы, оң аяғы, оң қүлағы
мен көзі жетекші рольді алған) басқаларына кдрағанда, өмірдің
қолайсыз жағдайында ми инсулыі ж әне миокардты инфаркт
ауруына шалдыгады екен.
А. Сөзбен байланыскдн ми бөліктері
(Брока және Вернике аймақгары)
Асимметриялы
локализ аци ял ан ға н
сөз
орталығы
19
ғасырдың
орталарында
француз
дәрігері
М.Дакс
ми
қыртысының сол ж ақ мандай бөлігінің төменгі аймағы
зақымдалған аурулардан тапқан болатьш. Бірақ, ең бірінші рет
осы аймақгың зақымдалған симптомдарын дәлелдеп берген
француз неврологы Поль Брока еді, сондықтан бүл сөз
орталығын сол кісінің есімімен атайды, яғни Брока сөз
169
орталыгы деп аталады. Бұл аймағы зак*>імдалған аурулар
сөйлеу
кдбілетінен
айырылганымен
естігендерінің
және
жазылған сөздердің мәнісін түсінеді. Сол жақ ми сыңарында
Брока орталығының локализациялануы барлық оңакдйлар мен
көптеген
солакдйларға
тән.
Қолданылатын
тілдің
грамматикалық және синтаксистік ережелеріне сай сөзді
бағдарлау осы нерв клеткаларының жинақталуымен жүзеге
асады. Мидың бұл аудандары өзінің нерв өскіндері арқылы
импульсты жанындағы қозғалыс аудандарьша жібереді, ал онда
ерін, бет, тіл, кеңірдек бұлшық еттеріне импульстарды жібере
отырып, сөз шығаруды реттейді.
Вернике аймағы:
Бүл сол жақ ми сыңарының жоғары-артқы самай бөлігі мен
бұрыштық кдтпарының алдыңғы бөлігін алып жатқан аудан.
Интеллектуальды процестерде бұл ауданның арнайы мәнісін
ең бірінші рет анықтап берген невролог Вернике құрметіне
аталған. Бүл аймақтың әр түрлі бөліктерінің зақымдалғанына
сай сөздің бұзылуы да әр түрлі және зақымдалу бөлігінің қай
сенсорлық жиегіне жақын орналаскднына байланысты болады
(көру, есту немесе соматосенсорлык). Олардың әркдйсысының
өз атаулары бар және белгілі көріністері болады.
Вернике жиегі терең зақымдалған адам - жақсы естіп және
әрбір сөзді таныса да, сөйлемдердің магьшасьш түсінуге
кдбілеті жетпейді.
Сергек жүрген аурулардьщ сол ж ақ ми сыңарының жоғары
самай бөлігіне — элекгрлік стимуляция жүргізгенде ауыр
ойлар, зердеде сақгалған және көру, есту, т.б. жолдарымен
келген пікірлер бірігуінде шытатын түтас комплексті сценалар
түзіледі (Пенфилд және Робертс, 1955).
В. Кеңістіктік ойлаумен байланысқан ми аудандары
Кеңістіктік ойлау және шын үш өлшемді кеңістікті
бағдарлау — бұл көбінесе оң жақ ми сыңарының функциясы
болып табылады, атап айтқанда төбелік ассоциативті ауданы.
Қыртыстың бұл аудандары зақымдалса, онда кеңістікте
бағдарлануы шындап бүзылады да, кеңістіктің бір бөлігін
елемей қалуы мүмкін.
Кеңістіктік функция әйелдерге кдрағанда, еркектерде жақсы
дамыған. Бүл 10-12 жастағы ер балалардың оң жақ төбелік
ассоциативті ауданы дамыган кезінде ерекше байкдлады. Сол
170
ж ақ ми сыңарында жаткдн төбе бөлігшің функциясы префикс,
суффикс, союз және етістіктердің көмегімен жасалатын тілдік
кеңістікті түсінуге, бағалауға, тадцауға кдтысады. Оларды
дүрыс пайдалану және фразалардың мағынасын адекватты
түсіну — сол жақ ми
сыңарының төбелік — самай
аудандарының функциясы болып табылады.
Сол ж ақ ми сыңарына қарағанда оң ж ақ ми сыңарының зат
есімдерін түсінуге қабілеті бар, олардың мағынаеын терең
және нәзік түсінеді, оның көптеген мағьшалық ерекшеліктерін
пайдаланады, тек қажетті болғанда етістіктерді пайдалануға
қиналады.
С. Объекттерді тану жиегі (әсіресе — бет-әлпетгі тану)
Бұл адамдардың және жануарлардың ми қыртысыньщ,
әсіресе оң жақ ми сьщарыньщ самай бөлігінін; орталық-төмен
беткейін бойлап локализацияланған. Осы аудандарда бет-әлпет
есте
сақталады.
Уақыт
пен
жағдайлардың
тудыратын
өзгерістеріне қарамастан адамның бет-әлпетін көп жылдан
кейін тануы - оң ж ақ ми сьщарьшьщ таңқаларлық ерекшелігі
болып табылады. Сүтқорекгі жануарларда бұл функцияны ми
қыртысыньщ оң жақ төбе бөлігінің орталық - төмен аудандары
атқарады. Адамдардың сол ж ақ ми сьщарыньщ осыған сәйкес
қүрылымдары
объекгтерді
немесе
суреттерді
сөзбен
бейнелегенде белсендінеді. Егер самай бөлігінің орталық -
төмен беіі зақымдалса, онда бет - әлпетгі және баскд да
объектілерді тану кдбілеті бұзылады.
Д. Ми қыртысының префронтальды аймағының
спецификалық функциялары
Ми қыртысының
префронтальды
аймағьша—біріншілік
қозғалыс аймағыньщ алдында жаткдн мандай бөлігінің үлкен
ауданы жатады.
Еркінше
ойлау,
адам
басынан
өткен
оқиғаларды зердесінде сақгау, назар аудару қабілеті және
алаңдамаушылық, жағдайларды болжау, әсерлердің бағыттары
мен огшшальды шешімін таңдау, мақсатқа жету үшін
әсерлердің жүйелі орындалуымен анықталуы, күрделі мінез-
құлықгарды үйрену ж әне кұрделі интеллектуалъды мәселелерді
орындау, күрделі математикалық, логикалық, философиялық
171
Достарыңызбен бөлісу: |
