мөселелерді шешу, сирек кездесетін ауруларға диагноз қою
үшін
информация ның
барлық түрлерін
келтіре
ойлау,
моральды ережелерге сай әсерлерді келтіру, кіріс сигналдарына
жауап беретін кешіктірілген әсерлерді тудыру, болашақкд
бағдарлама жасау—міне, мұндай функцияларды орындауға
префронтальды
қыртыстың қатысуы
кджет.
Онтогенезде
маңдай бөлігі басқа бөліктерге қарағанда кеш жетіледі, оньщ
дамуы сыртқы ортаға тәуелді болады. Дамудьщ ұзақ кезеңінде
адам туылғаннан жыныстық көмелетке жеткенге дейін
ми
қыртысымен байланысып жатқан қыртыс асты аудандары
таңкдларлық деңгейге дейін дамиды. Олар интеллекттің
дамуымен, жеке және қоғамдық зерденің кдлыптасуымен,
ақпараттарды анализдеу мен синтездеуде, болжауда, мәдениетті
орталықтың өнегелі және моральді ережелерін үйренуде өзара
байланысады. Осылардьщ бәрі биоәлеуметгік адамзаттық
ортада
адекватты
мінез-құлқыньщ
алдьщғы
шарттарын
жасайды. Адамньщ да, жануарлардьщ да миының даму
дәрежесі - сыртқы ортаның өлеуметтік және әлеуметтік емес
әсерлерге тәуедді болуы - іенетикалық анықталған және
генотигтге
сақгалғаны
беліілі.
Үрықган
өлгенге
дейін,
кеңістіхтік пен уақыт бойынша берілген жылдамдықга
генетикалық
бағдарламаньщ
өрістеуі
іске
асады.
Бағдарламаның жүзеге асу сапасы, сондай-ақ оның жүзеге асу
мүмкіндігі сыртқы орган ың әсерімен анықгалады.
Сүгқоректі
жануарларда
жоғарыда
айтылған
функциялардың көбісі дамыған, бірақ түрдің тірі қалуына
кджетті дәрежесінде ғана дамиды жөне олар мидың маңдай
бөлігімен байланысқан.
Ф ункцияның
локализациялануьш
айткдн
кезде,
бұл
функцияларды мидың тек берілген ауданы ғана орындайды
деп айта алмайтынымызды ескерте кетеміз. Шындығында, кез
келген өте қарапайым функцияньщ өзі өте күрделі және көп
қырлы, ал оның орындалуына ми бүтін жұйе ретінде барлық
бөлігінің қатысуын кджет етеді, тек кейбір аудандары негізгі,
анықгаушы рольді аткдрады.
Тек бұл аудандары жұмысты орындау үшін, осы қыртыс
аудандары мен қыртыс асты құрылымдарының кдтысуын
қажет етеді.
Кеңеш ілу мен үлестірілу, мамандану мен
кооперациялану принциптері мида орындалады деп айтуға
болады, сонымен кдтар жоғарғы реттеуші күрылымдарының
өзі мидың барлық басқа аудандарының үздіксіз бақылайтын
172
және модульдейтін әсерлерінде болады. Осыған байланысты
ми және
организмнің нәзік адекватты шығармашылы қ
жұмысы толық орындалады.
4.9.5. Бас ми қыртысының асимметриясы
Адамньщ бас миы асимметриялы болатындығы айтьищы.
Ол
көптеген
біріншілік
сенсорлық
және
қозғалыс
қызметтерінің
функциональды
түрінен
де
көрінеді.
Әрқайсымыздьщ бір қолымыз, көбінесе оң қол, кейбіреуінде
сол қол жетекші болып табылады. Аяқгың да, құлақгьщ да,
көздің де біреуі жетекші больш келеді және оны тексеру
қиынға соқпайды. Ия, бұл құбылыстьщ морфологиялық,
биохимиялық және баскд да дәледцемелері әзірше жоқ.
Қандай да бір уақыт өткеннен кейін, оның биологиялық негізі
табылатын шығар деп ойлаймыз.
Барлық
жоғарғы
психикалық
функциялардың
орындалуында мңдың ерекше айқьш асимметриясы байкдлады.
Вербальды (ауызша, сөзбен байланыскдн) функциялар сол ж ақ
ми сыңарымен байланыскдн, осы функция мен байланыскдн
сол жақ ми сыңарының құрылы мд арының дамығаны кдзіргі
кезде белгілі. Мысалы, тебе бөлігінің аудандарын салыстырсақ
(Вернике аймағыньщ бір бөлігі), онда сол жагында орналаскдн
бұл ауданы оң жағындағысынан 5-9 есе артық келеді, төбелік
қатпардьщ ұзындығы мен оның бағдарлану қасиеті де екі ми
сыңарында әр түрлі. Өмірге кджетті болып саналатын әр түрлі
затгарды өндіру кезінде де, мңда биохимиялық асимметрия
байкдлады. Ж аңа туылған сәбидің өзінде мидың асимметриясы
білінеді, тек өсу жасымен—олардың даму тенденциясы болады.
Ересек еркектің миы әйелдің миына кдрағанда статистикалық
асимметриялы болып келеді. Бұл вербальды ж әне кеңістіктік
функцияларға кдтысы бар. Еркектерде өте айқын байкдлатын
асимметрия,
мүмкін,
олардың
популяциядағы
тарихи
биологиялық ролімен байланыскдн. Еркектердін, қоршаган
ортада бағдарлануы, олардьщ нақты және ш апшаң қимылдар
жасауы отбасын
(семъясын)
аман
сақтау міндеті
мен
байланыскдн болар. Еркекгер өмірінің қыскд болуы — олардың
дамыған асимметриясы үшін төлемі болар, өйткені асимметрия
ортаның зақымдаушы әсерлеріне орган измнің тұрақтыл ығын
төмендетеді. Бұл сөз кең абиоти калық, биотикалық және
әлеуметтік мағынада беріледі. Руды жалғастырушы болып
173
табылатын
әйедцердің
анықгаушы
кдсиеттері
ретінде:
біріншіден, зақымдаушы факторларға тұрақгылығы; екіншіден,
сәби жөне жас балалармен адекватты араласуға кдбілетті
болуы, ол ушін оң жақ ми сыңарының белсенділігі басым
болуы керек. Мүмкін, осының бәрі популяция үшін мидың
симметриялы — асимметриялы бөлінуін анықтаған шығар.
4.9.6. Ойлау
Ойлау — мидьгң күрделі функциясы болып табылады, ол
мидың барлық бөлігіндегі және мидың қыртыс асты барлық
қүры лы м ын д агы сишаддарын бір уақытта іске қосады.
Кейбір жай және күрделі ойлар қыртыс астындағы
құрылымдардьгң әсерімен аныкдалады, мысалы, ауыртпальгқ
жайында ойлар. Ойдың жалпы табиғатын анықтайтын қыртыс
астындағы кұрылымдар, келесі қасиеттерді береді: кднағаттану,
кднагаттанбау, ауыртпалық, жәйлілық және т.б. Ойлаудың
дискретті сипаттамалары (көз алдындағы объекгке және денеге
ерекше
локализациялық
ойлар),
сезімнің
дискретті
сипаттамалары және басқа да индивидуальді сипаттамалар ми
қыртысының белсендеуімен аныкдалады.
Сол ж ақ ми сыңарымен жуйелі логикалық ойлау, ал оң жақ
ми сыңарымен — бүтіндік, холистикалық ойлау, байланыскдн.
Ш ығармашылық ойлану оң ж ақ ми сыңарының басым
белсендеуімен орындалатыны анықгалған.
Ойлану функциясы зердеде сақталган информацияның
қатысуымен және кджет кезінде еске түсіруімен орындалады.
4 .9 .7 . Зерде, зерденің түрлері ж әне механизмдері
Зерде — бұл материяның ақпараттарды қабылдау, есте
сақтау және еске түсіру қабілеті болып табылатыны белгілі.
Зерде тек тірі организмдерге, тірі табиғатка ғана тән емес,
сонымен бірге ол тірілерге жатпайтьгндарға да тән кдсиет
екенін копте ген мәліметгер көрсетеді. Мысал ретінде, судың
зердесін кеягіруге болады.
Дегенмен, зерде адамның және тірі заттардың қасиеті
болып табылады. Бұл кдсиет организмнің аман кдлуын ғана
емес, сондай-ақ олардың прогрессивті дамуьша мүмкіндік
береді.
174
Достарыңызбен бөлісу: |
