Ж араты аы с тан у

Адамның  зердесін  негізгі  екі  категорияға  бөлуге  болады: 
д н қ  
күрылымында  сақгалатын  генетикалық  және  адамньщ 
өмір  сүру  процесінде  кдлыптасатын  онтогенетикалық  (жеке 
және  қоғамдық).  Генетикалық  зердені  түрдің  зердесі  деп 
санауға  болады.  Ол барлық жануарларда жақсы дамыған.
Онтоген етикалық зерде  — ми  кдбылдаған  ақпараттарды  есте 
қаддыру,  сақгап  қалу  және  қажет  болғанда  есіне  қайта  түсіру. 
Зерде  адамның  өмірлік  тәжірибелерін,  қоршаған  ортада  өзара 
әсерлесудің  ерекшеліктеріне  сай,  олардың  оқу  мен  ойлану 
қабілеттерін  анықтайды  және  қамтамасыз  етеді.  Адамда  және 
приматтарда зерде  ең  аддымен  ми қыртысымен байланыскдн.
Туылған  кезінде-ақ  ми  қыртысының  біріншілік  сенсорлық 
және  моторлық  аудандардың  күрылымында  түр  үшін  аса 
маңызды  эволюциялық  тәжірибелер  болады.  Сол  себепті  оны 
түрдің  негізгі  зердесі деп  қарауга  болады.  Бұл  зерде  өмірдің  ең 
бірінші 
күнінде 
кдйталанушы 
әсерлерді 
талап 
етеді, 
сондықган  да  бүл  күндер  кейінгі  мидың  дамуы  үшін  сынақ 
болып табылады.  М идың  біріншілік және  моторлық аудандары 
акгивті  болу  керек,  ал  активтілігі  функцияньщ  алғашқы 
дамуымен  синхронды  болуы  тиіс.  Егер  бұл  өмірдің  алғаішды 
сынақ  кезеңінде  болатын  болса,  онда  біріншілік  сенсорлық 
және  моторлық  қүрылымдарыньщ  иілімді  болуы  өмір-бақи 
сақталады.  Осы  уақытта,  өзінің  негізіңде  аса  қатты  болып 
саналмайтын  ассоциативті  байланыстарыньщ  қалыгггасуыньщ 
нәтажесінде  стереотипті,  шамалы  кдтты,  бір  мәнді  функция 
қалыптасады.  Бұл  зерде  —  индивидуумыың  барлық  баскд 
зердесінін, дамуының негізі болып табылады.
Мидың  артқы  қыртысында  жаткдн  біріншілік  сенсорлық 
ауданы  мидың  ассоциативті  аймағын  ақпаратпен  қамтамасыз 
етеді,  ал онда түрлі модальді  (көру,  есту,  сезіну),  полисенсорлы 
ассоциациялардың  негізінде  жатқан  перцептивті  зерденің торы 
қалыптасады.  Тура  және  кері  байланыстарын  міндетті  түрде 
іске  асыру,  осы  зерденің  кдлыптасуының  негізгі  аспектісі 
болып  табылады.  Kepi  байланыс  —  бұл  эфферентті,  нерв 
клеткасы 
немесе 
клетка 
жүйесінің 
ш ьну 
жерінде 
ақпараттардың  көшірмесін  түзиді. 
Кыртыстың  моторлық 
мандай  бөлігінде,  кері  қозғалысты  байланыс  -  қыртыстың 
мандай  бөлігінде  зерденің моторлық торын жасайды.
Сонымен,  қыргьІСТЫҢ  сенсорлық  және  моторлық  зердесі 
туралы 
айтуға 
болады. 
Сонда 
сенсорлы 
қыртыстың 
полисенсорлы 
ассоциативті  зердесі  дегеніміз 
—  мңдың
175

біріншілік  аудандарын  қоршаған  жаңа  қыртыстың  көлемді 
ауданында 
моносенсорлы 
ақпараттардьщ 
кеңейтілуінің 
нәтижесі  болып  табылады.
Зерде  иерархиялы  кэлыптаскдн,  оның  деңгейі  біріншілік 
сенсорлық зердеден  кондептуальды  зердеге  дейін  бірнеше  этап 
арқылы  өседі.  И.Фастер  бірнеше  осындай  жүйелі  этаптарды 
бөліп 
көрсетеді: 
біріншілік 
сенсорлы 
(филетикалык)-
полисенсорл ы —эгтизодтық 
(жеке 
басынан 
өткен 
оқиғаға 
қалыптаскдн 
зерде)—семантикалық 
(мағыналы)-
концептуальды.  Моторльгқ  (қозғалыс)  зерденің  иерархиясьша, 
біріншілік  моторлық  зердені 
әсерді  —  бағдарламаларды— 
жоспарларды 
— 
концепцияларды 
енгізеді. 
Сондықтан, 
концептуальды 
сенсорлы 
және 
қозғалыс 
зерделері 
— 
функциялардьщ  даму  шыңы  болып  есептеледі.  Әрбір  этап 
алдындағылармен  байланысқан  және  ақпараттардьщ  барлық 
экспансияларының 
нәтижесі 
болып 
табылады. 
Тік 
байланысуынан 
белек, 
сенсорлы 
зерденің 
әрбір 
этапы 
моторлы  зерденің  сәйкестелген  этаптарымен  көлденең  де 
байланысады.  Сірә,  эпизодтық  және  семантикалық  зерделер 
бірлесіп  -  декларативті  зердемен,  ал  моторлы  зерде  — 
процедуралы  зердемен  сөйкестеледі.
Ақпарат  зердеде  өмір  бойы  сақгалады  немесе  бірнеше 
минутган  соң  ұмытылады.  Жеке  оқиғаның,  жеке  белгілердің 
есте  сақгалуы  мүмкін,  бірақ  олар  бейненің  өр  түрлі  бөлігін 
құрайтын  белгілердің  күрделі  полимодальды  комплексі.  Егер 
бейненің  белгілері  бір  уақытта  көп  немесе  аз  қабылданған 
болса,  онда  бейненің  бөліктері  жинақталып  бірігеді.  Бейненің 
бөліктері 
арасында  ассоциативті  байланыс  кдлыптасады: 
бейтаныс  адамның  бет-әлпетіндегі  кдңдай да  бір  белгісі  таныс 
бет-әлпетгі,  оньщ  дауысын  еске  түсіреді.  Бірнеше  ноталар 
зердеде  бүкіл  мелодияны,  сүйікті  орындаушының дауыс  тембрі 
мен  реңін  т.б.  қалыптастырады.  Бір  ғана  бейненің  элементтері 
өзара 
байланысып  кдна  тұрмайды,  сондай-ақ  зердеде 
сақгалған  баскдларын да еске түсіреді.
Ақпаратты 
сақгау 
мүмкіндігінің 
мезгіддері 
мен 
механизмдеріне  тәуелді  онтогенетикалық  зердені—екі  негізгі 
категорияға  бөледі:  қьгскд  мерзімді  зерде  және  ұзақ  мерзімді 
зерде.
Қысқа  мерзімді  зерде  -  кдбылданған  ақпаратты  бірнеше 
минутган  бірнеше  сағатқа  дейін  мидың  сақгап  тұру  кдбілеті. 
Қьюқа  мерзімді  зерденің  көлемі  —  7  плюс-минус  2  ақпараттық
176

бірлік.  Кдісқа  мерзімді  зерденің  механизмі— электрохимиялық  - 
нейрондардьщ  қозуы  жабық  тізбекге 
ұзақ  айналуьшың 
нәтижесі.
Ұзақ  мерзімді  зерде  -  кдбыдданған  ақпаратты  ұзақ  уақыт 
мидьщ  сақтап  тұру  қабілеті:  айлар,  жылдар,  өмір  бойы.  Үзақ 
мерзшді  зерденің  механизмі—химиялық.  Оның  механизмі 
нейрондардьщ  құрылымын  өзгертуімен,  нейрондар  арасьшдағы 
байланыстардың 
саны 
артуымен 
және 
олардыд 
сезімталдылығьшьщ  күшеюімен анықталады.
Қысқа  мерзімді  және  ұзақ  мерзімді  зерделердің  арасындаіы 
байланыс 
мидьщ 
арнайы 
құрылымд ар ы н ың, 
әсіресе 
— 
гиппокамптың  жәрдемімен жүзеге  асады.  Осы  қурылымы  және 
оған 
жақын 
жатқан 
құрылымдары 
зақымдалса, 
онда 
қабыдцанған  ақпараттарды  есте сақтау мүмкіндігі  бұзылады.
4.9.8.  Түйсік,  түйсіктің  механизмдері
Кез 
келген 
тірі 
организм, 
сонымен 
бірге 
адам 
термодинамикалық  аш ық  жүйе,  себебі  олар  сыртқы  ортамен 
тұрақгы 
қдрым-кдтынас 
жасаудың, 
затпен, 
энергиямен, 
ақпаратпен 
алмасып 
тұруымен 
тіршілік 
етеді. 
Осыган 
байланысты  тірі  организмді  өлі  антиэнтропиялық  табиғаттан 
ажыратады,  яғни  олар  қоршаған  сыртқы  ортада  өзінің 
жүйесінде  ретсіздікті  ретке  келтіреді.  Тірі  организм  сыртқы 
ортамен  тұрақты  кдрым-кдтынас  жасау  арқылы  ғана,  тек 
организмнің,  адамның  тірі  қалуы  үшін  кджетті  қубылыстармен 
ғана  кдрым-кдтынас  жасаумен  тіршілік  етеді.  Организм  - 
сыртқы 
орта 
бөлімінің 
шекарасы 
- 
арнайы 
датчик- 
рецепторлар,  олардың  неіізгі  мәселесі  —  сыртқы 
орта 
әсерлерінің белгілі түрлерін  кдбылдау
Рецепторлардьщ ролі  — сыртқы  немесе  ішкі  ортадан  келетін 
сигнадцарды  қабыдцап және  оларды  мидың  түсінуіне  арналған 
тілге  айналдыру  (ақпаратты  код  арқылы  хабарлау).  Кодталған 
ақпарат  (нерв  импульстері)  миға  беріледі  (адцымен  оның 
проекциялы  аудандарына),  белгілі  бір  жағдайда  сезімдерді 
тудырады.
Ақпараттарды  кдбылдау  —  жүйелі  және  өзі  реттелетін 
процесс.  Оның  іске  асуына  зейін  үлкен  роль  аткдрады,  яғни 
индивидтің  қызықкдн  ақпаратын  бөліп  алып  және  соған  көңіл 
бөлу  қабілеті.  Зейін  ерікті  және  еріксіз  болып  бөлінеді. 
Ақпараттарды 
кдбылдау  процесшде 
ерікті  және 
еріксіз
177