Ж араты аы с тан у

және  математикалық  статистиканың  әдістерінің  дамуы  — 
мидың 
электрлік 
белсеңділігін 
тіркеудің 
классикалық 
әдістеріне 
(электроэнцефалография-ЭЭГ; 
шақырттырылған 
потенциал да р,  ШП;  магнитоэнцефалография-  МЭГ;  енгізілген 
м икроэл е ктродтар  арқылы  электрлік  қоздыру  және  түпкі  ми 
құрылысының  активтілігін  тіркеу)  жаңа  өмір  берді,  бұл 
әдістердің  маңызы  өте  зор.
Атап  өту  қажет,  мүндай  байкду  әрекеттері  жаратылыстану 
тарихында  болған.  Дарынды  орыс  физиологы  И.М .Сеченов, 
денедегі 
психикалық 
құбыл ы стард ың 
физиологиялық 
процестермен 
байланысы 
туралы 
жазған. 
Психикалық 
құбылыстарды  түсіндіруде  көптеген  ғалымдар  И .П .Павлов, 
атақгы  нейрофизиологтар  П.К. Анохин,  И.С.Бериташвили, 
П.Г.Костюк және т.б.  еңбек жасаған.
Қазіргі  өдістердің  ми  мен  ойлау  қатынасының  мәселесін 
шеше  алуына  кдрамастан,  сана  және  ойлау  түсініктеріне 
анықгама  беру кджет.
Сана  түсінігіне,  бірыңғай  анықгама  беруге  болмайды. 
Дәрігер  мен  философ  санаға  әр  түрлі  анықтама  береді. 
Осыларды  сал ы стырайық.
Медик  пен  биолог  тұрғысынан 
сана  дегеніміз  не? 
Дәрігердің  «ауру  есін  біледі»  немесе  «ессіз»  деп  айтуы  нені 
білдіреді? 
Үйқыдағы,  гилноздағы,  комадағы,  талып  кдлған 
адамнъщ  санасы  ж оқ  екенін  дәрігер  біледі.  Сонымен  кдтар, 
психикалық ауру  адамның  патологиялық жөне  сорақы  санасы 
белгілі.  Мұндай  күйлердегі  адамдардың  кдлыпты  жағдайдағы 
адамдардан  айырмашылығы  неде?  Айырмашылық  олардың 
қоршаған  ортада  өздерінің  мінез-қүлқын  багалай  және  ұстай 
біле  алмайтындығында.  Яғни,  сана  дегеніміз  адамның  өмір 
сүретін  ортасында  сол  орта  талаптарына  сай  өзін  адекватты 
түсіну  (яғни  дұрыс,  шындыққа  сәйкес)  және  өз  орнын  тани 
білу  қабілеті.  Бүл  жағдайда  оған  түсінік  жөнінде  ауызша, 
жазбаша  немесе  басқа  түрде  айтудың  қажеті  жоқ.  Сананы 
бұлай  түсіну  тек  адамдарға  ғана  емес,  сонымен  бірге 
планетаның  басқа  да  іір і  жандарына  тән  екенін  көрсетеді,  ол 
өз кезегінде  оны  зерттеуді  оңайлатады.
Психологтардың  айтуы  бойынша,  сөзбе  сөз,  «сана  адамның 
шындықгы  жоғары  деңгейде  көрсете  білуінде,  егер  психиканы 
материалистік  позициядан  қарастырсақ,  және  тұрмыстың 
психикалық бастамасыньщ адамдық формасы,  егер  психиканы 
идеалистік  позициядан  кдрастырсақ.....   Санамен  рефлексті
160

қабілеттілікті  тығыз  байланыстырады,  яғни  сана  баскд  да 
психикалық  құбылыстарды  және  өз-өзін  танып  білуге  дайьш. 
Адам  санасының  бірінші  психологиялық  сштаттамасына  - 
өзін-өзі  тану  субъекгісі  ретінде  сезіну,  бар  ніьшдыкгы  және 
қиялды  ойда  көре  білу  кдбілеті,  өзінің  психикалық  және 
мінез-құлық  күйін  бақылау,  оларды  басқару,  қоршаған 
шыңдықгы  образ  түрінде қабылдап,  көре  білу қабілеті  жатады.
Адамның  өзін-өзі  тану  субъектісі  ретінде  сезінуі,  оньщ 
өзін-өзі  баскд  дүниелерден  өзгеше  жан  екенін,  сол  дүниені 
танып-білуге  дайын  екенін,  яғни  ол  туралы  мәліметтерді 
жинай  алатыны  жөнінде  түсінуіне  жол  ашады.  Адам  бүл 
білімдерді  феномен  түрінде  түсінеді.  Бұл  білімдерді  сөйлем, 
түсінік,  әр-түрлі  рәміздер  ретінде  баскд  адамдарға,  болашақ 
үрпақкд  көрсете  алады.  Білімді  сақгай  алады,  қайта  өндейді, 
пайдалана  алады.  Сана  жойылса  (ұйқы,  гипноз,  ауру  және 
т.б.) 
мұндай 
кдбілеттілік 
те 
жойылады 
(Р.С. Немов. 
Психология,Кн.1.,1998.  С.133).
Жоғарыда 
берілген 
анықтамаларда 
психикалық 
іс- 
қызметгің  бірнеше  деңгейі  көрінеді.  Аддымен,  қоршаған 
шындықгы  образ  түрінде  көріп,  кдбылдау  болып  табылады. 
Бұл  тезис  адамдарға  да  және  көітгеген  жануарларға  да  тән 
жалпы  биологиялық  кдбілеттіліктің  бар  екенін  көрсетеді,  ол 
негізінен  кдбылдау  мен  сезінуге  байланысты.  Сонымен  кдтар, 
айқын  шындықты  және  қиялды  көре  білу  қабілеті.  Ол  -  нерв 
клеткаларының және нерв жүйесінің негізіі  қасиеті  зердемен 
тығыз  байланысты.  Зерде  тек кдна  адамға  ғана  емес,  сонымен 
кдтар  нерв  жүйесі  бар  барлық  жануарларға  да  тән.  Ол  тіпті 
бірклеткалы  организмдерге  де  тән,  бірақ  оларда  зерде 
қдрапайым  және  өте  аз  түрде  болады.  Өзінің  мінез-күлқын 
басқару  мен  кддағалау  жігердің  болуын  анықгайды,  яғни  ол 
бас 
миының 
жаңа 
кдбаты 
жақсы 
дамыған 
адамның 
психикалық 
құбылы старыі іы ң 
бірі. 
Жігер 
дегеніміз 
“адамның  өзінің  аддына  қойған  мақсаттарына  жету  үшін 
жасайтын  қызметі  мен  мінез-құлқын  саналы  түрде  баскдрып, 
реттеуі”  (Общая  психология.  М.,  1986.  С.387).  Жігердін, 
жануарларға  тән  екенін  дәлелдеу  қиьін.  Сол  сияқгы  өз-өзін 
субъекгі  ретінде тану,  сезіну тек  адамга  ғана тән  (жануарларда 
қоршаған  ортаны  танып  білу  тек  олардың  түр  ретінде 
сақталынып  қалу мақсатында ғана болады).
161

Танып-білу  теориясында  “сана-шындықты  және  дараның 
қоршаған  дүниемен  байланысын  көрсететін  адам  миының 
қызметі”  Сана терминінің бірнеше  мағынасы  бар:
1. 
материалдық  дүниені,  психикалық  құбылыстардың 
(сезіну,  кдбылдау,  түсіну,  ойлау  және  т.б.)  жиынтығын 
көрсететін  идеалды  форма;
2. 
тек  адамға  ғана  тән,  сырткы  дүниені  белгілі  мақсатпен 
танып-білудің жоғарғы  формасы;
3. 
қоғамдық  сана  -  ғылыми  білімдер,  философиялық, 
саяси,  құқықгық,  адамгершіліктік,  көркемдік,  діни және  басқа 
көзкдрастар,  адамдардың  психикалық  ойлауының  ұлттық 
ерекшеліктері,  әр-түрлі  қоғамдық кластардьщ психологиясы.
Құрамы  бойынша  сана  -  адам  қызметінің  барлық  түрі: 
сезіну,  кдбылдау,  түсіну,  ойлау,  көңіл  аудару,  сезім  және 
жігерді 
қамтитъш 
шындықтың 
біртүтас 
көрінісі. 
Бүл 
психикалық  құбылыстьщ  әрқайсысы  өзіңдік  сапалы  кдсиетіне 
ие  бола  отырып,  дербес  және  жекеше  бола  алмайды,  ол  тек 
тұтас  сананьщ  бір  сәті,  бөлігі  ретінде  ғана  көрінеді.  Сана  — 
бүл  білім.  “Сананың  өмір  сүру  әдісі  —  білім“  (К.Марк, 
Ф .Энгельс.  Соч.,  т.З.  с.645).  Адамдардың  кдрым-қатынас 
тәжірибесі  -  білім  түсінігінің  сана  қүрамына  кіретінін 
дәлелдейді.  Сананың  негізгі  орталығьш  түзей  отырып,  білім  - 
ойлаудың  мазмүнын  бұзбайды.  Танып-білудің  бастапқы  және 
сезімтал  сатысы  -  сезіну және  қабыдцау  -  ойлаудың  қоршаған 
ортамен  байланысы  бола  отырып,  сананьщ  дәлелдемесін 
қүрайды.  Шындықгы  танып-білу  және  түсіну  де  ойлаудың 
қоршаған  дүниемен  байланысын  көрсетеді  және  сананың  бір 
формасы  болып  табылады.
...  Эмоциялар,  сезімдер  бүкіл  психикалық  процестерді 
кдмти  отырып,  сананьщ  ажырамас  бір  бөлігі  болып табылады. 
Бірақ  сананьщ  магынасы  -  сыртқы  дүниені  интеллектуалъды 
көріп  білуде  және  эмоциональды  кдбылдауда  емес. 
Сана, 
адамның  шындықгы  белсенді  түрде  қабылдаудағы  іс-қызметін 
реттеуге  багытталады.
...  Диалектикалық  материализм  бойынша,  материалды 
заттар,  қүбылыстар,  процестер  және  олардьщ  байланыстары 
санада  идеалды  образдар  ретінде 
қалыптасады.  Теріс 
материализм  бойынша,  сана  тек  материалды  құбьиіыс,  ол 
ағзаның  сыртқы  ортаға  физиологиялық  жауабы  ретінде  ғана 
түзіліп,  адамның  басында  сыртқы  дүние  адекватты  көрініс 
ретінде  кдлыптаса  алмай,  тек  адамның  сезім  мүшелеріне  ғана
162