булана бастайды. Сондықган Күннің эволюциясы зандарын
білу бізге өте қажет.
Екіншіден, жұлдыздар құрамына Әлемдегі бар заттардың
кем дегенде 50% кіреді және табитатты зерттейтін физиктер
жұлдыздарды да зерттеуі тиіс.
Үшіншіден,
жұлдыздар
қойнауындағы
жүріп
жатқан
термоядролық реакциялардан барлық тірі организмдер мен
планеталар түзілетін химиялық элементтер бөлініп шығады.
Демек, жұлдыздар-материя эволюциясындағы маңызды
бөлік.
Көптеген жүлдыздар өзінің жалтырауын және барлық
жақкд шашыратып тарататын сәулелік энергиясын уакдыт
өтуімен өзгертіп отырады. Мұндай жұддыздарды айнымалы
жүлдыздар
деп
атайды.
Олардың
кейбіреулері
өзінің
жарқырауын периодты түрде өзгертіп отырады: периодтылық
өте қатаң және дөрекі де болуы мүмкін. Кейбір жұлдыздарда
периодтылықтың тіпті белгісі де болмаңды, ошр-жарк, ететін
жүлдыздар. Ж арқ ететіні бір рет болатын, тігггі бірнеше рет
болатындары да бар. Өте үлкен масштабты жарқ ететін
жұлдыздар-Ж щ я және Асцын жаңа жүлдыздар. “Ж аңа” деген
ат жұлдыздарға тән есімдік емес. Ертерекге аспанда, табиғатта
бұрын болматан, шындығында жаңа жүлдыз пайда болады
деген қате түсінік болтан. Кейініректе мәлім болтаны: біз
бүрын, ешкдндай ерекшелігі жоқ, әлсіз жұддыздың, көбінесе
“Ақ ергежейлінің” (бүл туралы кейінірек), жарқ еткенін көреді
екенбіз. Істің мәнісі жұлдыздардьщ беткі қабатьшда больш
шықты; Жер океандарының беті секілді жүлдыздардың беті-
эквипотенциалды. Бірақ таты к;ос жүлдыздар да болады. Крс
жұлдыздардагы эквипотенциал беттердің кдлпы 1.4-суретте
көрсетілген.
Егер осьшдай жұлдыздардың біреуі, екі жұлдызды да
қамтитын сынақ экв и потен циалга дейін кеңейетін болса, онда
қабықша екі жұлдызды да қоршайды. Суыганнан және
тежелгеннен соң бүл масса спираль бойымен (жұлдыздар
айналатын болгандықган) екінші жұлдызга (көбінесе бүл “ақ
ергежейлі”) құлайды. Сөйтіп, бүл жұддыз, қабықшасьш
лақгырып тастап, жарқ етеді (жаңа жұлдыздың жарқ етуі).
Қайсыбір мерзімнен кеиін (бізше 100 жыддай) кдбьіқша
жаңадан түзіліп және қайтадан лақгырылып тасталынады
(жаңа жарқ ету). Біздің Галактикада 170-ке жуық жаңа
жұлдыздар тіркелген.
50
Асқын жаңа жұддыздарда жарылыс өте куатгы болады және
жұлдыздың ішкі бөліктерін кдмтиды (1.15-бөлімді қараңыз).
Уақытында біздің Күн де, жаңа немесе асқынжаңа жұлдыздар
секілді, жарылмас па екен деген мәселе көп жазылған
болатын. Әрине, бұл адам үшін және Жердегі тіршілік үшін
үлкен апат болтан болар еді. Бірақ та Күн ондай жұлдыздарға
жатпайды,
өздігінен кдзір де,
кейін де жарылмайтын
жұлдыздар қатарына кіреді.
1.4-сурет. Қос жұддыздардьщ эквопотендиал
беттері. 1-сьшақгық эквипотенциаль.
1.14. Күн мен Жер байланысы
Күннің жарык, шығаруындағы тұрактылықтың өмірдід
пайда болуында және дамуьшда атқаратын ролі, маңызы өте
зор. Күн өздігінен жарылмаса да, оны толық түрде тұрақты
жұлдыз деуге болмайды.
Күннен келіп түсетін жалпы
энергияның мөлшері тұрақгы болғанмен, ол көрінбейтін
ультракүлгін
сәулелер
облысында
өзгеріске
үшырайды.
Ультракүлгін сәулелерінің орасан зор бөлігі Жердің озондық
қабатынан өте алмайды. Озондық қабат Ж ер бетінен 15 км-
ден 50 км дейінгі биіктікте орналасқан. Бүл энергия
атмосфераның жоғарғы қабаттарында қалады, оны қыздырады
және иондайды. Өкінішке орай, соңты кездерде адам қызметі
озондық кдбатты бүлдіріп жоюда, сондықган да мүндай
процестердің
әрі
кдрай
дамуьша
жол
бермеу
үшін
халықаралық шаралар қолдану кджет.
51
Өткен ғасырда Күн дақгарының саны және кейбір Жер
құбылыстарыньщ (магнит өрістерінің ұйытқуы, полярлық
сәулелену және т.б.) арасьгндағы корреляция (сәйкестілік)
байқдлган болатын. 1915 жылы АЛ Чижевский Күннің дақ
түзіліс белсенділігі мен эпидемиялардың цикдцік дамуының
арасындағы байланысқа көңіл аударды. Ал кең тараған және
өте қауіпті дифтерияның эпидемиялары 1870, 1885, 1897 ж.ж.
болған. Міне дәл сол жыддары Күн бетінде өте көп дақтар
байқалған. Жалпы Күннің белсенділік периоды 11 жылға тең.
Дақгар санының максимумдері 1991 жылы, соңгысы 2001-2002
жылдары бақьшанды.
Холера және оба (чума) эпидемиялары Күннің жоғарғы
активтілігі де, төменгі активтілігі жылдары да байкдлды; ал
дақтар саны орташа болтан жыддары эпидемиялардың кем
болтаны да мәлім. Эрине, аурулардың таралуы Жер бетіндегі
инфекциялардьщ таралуында, бірақ Күннің белсенділігінің
экстремалды өзгерісгері микробтардьщ жылдам көбеюіне
немесе организмнің иммундьіқ системасы ны ң төмендеуіне
эсер
ететіні
айкңн.
Медицинаньщ
ХХ-ғасырдағы
жетістіктерінің аркдсында Эпидемиялық аурулар Жер бетіңде
күрт төмендеді, бірақ та толық жойыла қойтан жоқ. Күннің
активтілігі адамдардьщ творчестволық белсенділігін және
олардың психикасьша үлкен эсер етеді.
Күннің Жерге тигізетін әсерін жеткізетін “агент” үзақ
уақыт бойы табылмады. Қазір ол “агент” табылды, ол-Күн
желі екен. Күн желі-Күн системасының барлық кеңістігін
толтырып тұратын сутегі плазмасыньщ атыны. Плазманың
бөлшектері ыстық Күн атмосферасьшда буланады, одан соң
дыбыс
жылдамдығынан
аса жыддамдықпен
космостағы
магнит өрістерімен үдемелі қозғалысқа келеді. Сонымен
қатар, бүл атындардың таралып тербелу себептері тек Күннің
дақгары емес және де оларға батыттас жарқ етулер, қуаты
атом бомбаларыньщ жарылыстарынан бірнеше есе артық
болатьш локальді жарылыстар екендігі дәлелденген. Осы
жагдайда пайда болтан өте жогарғы энергиялы бөлшектерді
Күннің (жүмсақ) космостық сөулелері деп атайды. Ж ер бетіне
келіп жеткен, энергиясы одан да жогары бөлшектерді кцтты
крсмостық сәулелер деп атайды, ал олар жаңа жүлдыздар
жарылысынан түзілген бөлшектер. Космостық сөулелердің
бөлшекгері
Күн желінің бөлшектері
секілді,
негізінде,
атмосфераның жогарты қабаттарында
үсталып” кдлады.
52
Достарыңызбен бөлісу: |
