ИНСТИТУЦИОНАЛДЫҚ ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ҮЛГІЛЕР

3.2 Институционализмдағы жаңа зерттеушi құрал-сайманының ерекшелiктерi

Үлгiлердiң әртүрлi классификациялары болады. Үлгiлер абстрактiлi (концептуалды) және заттық (физикалық), логикалық, график түрiнде, сонымен қатар статикалық және динамикалық, нормативтiк, дескрипторліқ, сонымен бiрге шешiм қабылдаудың үлгi санымен көрсетiлген ауызша және математикалық түрлерінде бола алады.

Үлгi объекттiң ықшамдалған түрiнде болады. Үлгiлердiң құрастыруында құбылыстардың жиының болжау не бiр түсiндiруден бас тартуға дәл келедi. Жеке мақсаттық сипатпен де, оның нақты қасиеттерiмен де экономикалық үлгі - бұл экономикалық процесс немесе зерттеу құрылымымен анықталатын құбылыстың формализацияланған сипаттамасы.

Неоклассиялық және институционалдық үлгiлері және әдiстердiң құрастыруының айырмашылығының негiзiн қарап шығайық:

1) Неоклассиялық үлгiлердiң айырмашылығы институционалдық прогностиялық функцияның басымдылығында болады. Бұл үлгiлер сипаттама немесе айғақтардың түсiндiру нәтижелерiн пайдаланады. Болжамның негiзгi әдiсi құбылыстардың құрылымдық тұрақтылығы туралы өз кезегiнде тұрақтанатын экстраполяция болып табылады.

Институционалдық үлгiлердiң есебi құбылыс сипаттамасының процессінде болатын заңдылықтардың түсiндiруi болып табылады. Бұдан басқа, бұл үлгiлер құбылыстардың арасындағы себептi-тергеулi байланыстарды ашуға көмектеседi.

2) Институционалдық үлгiлер иерархиаланғандарды кем алады және догматикалық потенциалдармен ие болады. Бұл, өз кезегiнде, алынатын нәтижелердiң айқындығының дәрежесi төмендетедi және ұғымдардың қолдануының нұсқалығы олардың мазмұнының таңдауының мүмкiндiгiнiң сақтауында көп ескертедi. Институционалдық жол үшiн әдiстемелiк анархияға ұқыпсыз үндеуде әдiстемелiк плюрализм ережелермен жаратпауы мүмкін.

Неоклассиялық үлгiлер ұғымдардың қатал анықтауын қамтамасыз ететiн ұғымдардың көп деңгейлi жүйесi бар қатал пирамида құрылымы туралы мүмкiндiк беретiн белгiлi бiр нәтижелер болып келеді. Сайып келгенде, неоклассиктер үшiн үлкенi iшкi тiзбекпен және бүтiндiкпен (бiртұтас) әдiстемелiк монизмге институционалдық плюрализмға тән.

3) Экономикалық процесстер және күрделi құбылыс, көп жақпен және ерекшелiктермен анықталады. Институционалдық үлгiлер сондықтан (сөздiк, сипаттама) ауызша формада өрнектеледi. Сайып келгенде, зерттеушiлер артық математикалық редукционизмді жiбермеуге тырысады, басқа мағынада, керексiз формализация және жеңiлдету байланыстарын қолданылады және формулалар, яғни заңдылықтардың негiзiн, өзiндiк төменгi дәрежелерде экономиканың жоғары санаттарын түсiндiреді.

Тығыз және формализацияланған түрде экономикалық құбылыстардың өзара байланысын сипаттап, ауызша формада олардың сипаттамасының жағдайында көрiнбейтiн құбылыстардың жаңа мiнездемелерiн табуға мүмкiндiк беретін, математикалық әдiстер салыстырмалы артықшылықтармен ие болатын айта кету керек. Сонымен бiрге, математикалық қабылдаулар тек қана экономикалық құбылыстардың шағылысуының арасындағы мазмұны және өзара байланыс ықшамдайтын формалары болып табылатынын ұмытпау керек.

4) Институционалисты неоклассиктер дерексiздiктiң шамадан тыс деңгейлерiн сынайды, надандық және қате күтулерден абстрактциялау, сонымен бiрге заңға сүйенген және институционалдық құрылымнын атап айтқан. Iс жүзiнде бұл (ортаққа бөлiндiден) эмпирикалық, тарихи және индукциялы әдiстерге (ортақ бөлiндiге) жылжуды қажеттiлiктi бiлдiредi. Абстракция деңгейiнiң нәтижеге, төмендетуi қалай ақырғы болып есептелетiн жағдайларды кiшiрейтуiн келтiре алады.

5) Институционалдық жол сипаттамалық және ахуалдардың экономикасында бейнелеуге мүмкiндiк беретiн мәлiметтердiң жиынының қолдану әдiстерi. Мысалы, сайып келгенде табыстар деңгейi жұмыссыздық туралы қате бағалар болуы мүмкiн және тағы басқалар, әйгiлi неоклассиктер осылай статистикалық мәлiметтердiң жиынын түзу жағдайлары болады. Сонымен бiрге, институционалдық талдауды қайта көрсетуге болатындықтан және алған нәтижелердiң адекваттылығы туралы сұрақ туындайды.

6) Экономикалық теория дәлелдер арқылы тексерiлген тиiстi қалған ғылымның салаларындағы теориялық болжамдарын (эталон немесе эмпирикалық) тәжiрибелi мәлiметтерге, алгоритмдарға және верификацияның белгiлi бағдарламаларымен қалай салыстырылуы туралы теориялық жағдайларға, алгоритмдар, бағдарламалар және процедуралар жолына тиiстi. Институционалдық үлгiлердiң экономикалық ғылымында бақылаулармен (сапалы үлгiлер) гипотеза құрылымдарының салыстыруы арқылы тексеріледi. Неоклассикалық теория бақылаулары бар сандық нәтижелердiң салыстыру (тексерудi) верификациясы жүзеге асырады.

7) Индивидтің жеке мiнез-құлығының талдауы институционалдық экономикалық теорияда қоғамдық айқындықтың институционалдық орта шеңберiнде қаралады. Индивидтің мiнез-құлығы неоклассиялық теорияда пайдалылықпен және табыстылықпен шартталған.

Дегенмен, екi тармақтардың арасындағы экономикалық ойлардың қатты межелеу сызығы жоқ болатыны атап өтіледi. Нөлдiк трансакциялық шығындар туралы, мысалға, неоклассикте және оң трансакциялық шығындар туралы алғышартпен алмастыруға алынған, қабылданған анықталмаған алғышарттар кіреді.

8) Қазiргi құрылымдардың салыстыруы институционализмінің нормативтiк тұрғысын жүзеге асыру жолында тұр. Мысалы, гибридті нысанда және фирманың iшiнде нарыққа трансакциялық шығындардың параллельді талдауы жүргізіледі. Неоклассиктер өмiрде мүмкiн емес (ортақ тепе-теңдiктiң үлгiсiмен) тамаша күйi бар нақты жағдайларды салыстырады.

3.2 Жаңа зерттеу институционализмдағы құрал-сайманның ерекшелiктерi
Жаңа институционалдық жолдың басты ерекшелiгi қолданылатын үлгiлердiң артықшылықтарын ерекшелеуге мүмкiндiк берген (тұйықталған ережелердiң жүйелiк жиындары) дискреттi институционалдық зерттеуi болып табылады, және де, барлық зерттеулердiң көрсететiн неоклассикалық үлгiлері үшiн бұл тән ұтымдылық болып табылады. Негiзгi үлгiден ауытқудың дәрежесi мiнездемелермен түсiндiруге келетін айнымалы, сонымен бiрге талдауды деңгеймен анықталады. Басқа мағынада ұсынылатын үлгi тек қана микроэкономиканың курсынан үлгiлердiң тиiстi сыныбының интерпретациясын ұсынады. Интерпретация параметрлердің есепке алынбағанын қосады. Осы жорамал бойынша, сыртқы әсерлердің әр түрлi үлгiлерiне бағалы кемсiтуi бар жағдайдағы тауарлар және қызметтердiң бағасыз ыңғайлануын, табиғи монополияның үлгiсін және оң трансакциялық шығындарды жатқызуға болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Әдістеме нені түсіндіреді?

2. Үлгілер қандай қасиеттерге ие болады?

3. Неоклассикалық және институционалдық үлгiлердiң құрастырылу жолда-рының айырмашылықтары қандай?

4. Жаңа институционалдық жолдың басты ерекшелiгi қандай?

а) қоғамдағы адамдардың қызығушылықтары;

б) қоғамда тұру ережелері;

в) ойын ережесі;

г) қоғамдық мүшелердің арасындағы еркін қатынастар;

д) қоғамдық ортадағы ойын ережесі.

а) бір – біріне ешқандай залал келтірмеу арқылы адамдардың мiнез-құлығын реттеу;

б) өз қылықтары үшін жаза;

в) адамдардың бір – бірін табу үшін кетіретін максималды күштері және олардың арасындағы өзара сөздік келісімдер;

г) әсерлердi тиiмдi ұғынуы;

д) нормаларды орындау міндеттемелері және әлеуметте тұру ержелері.

а) қатаң, жұмсақ;

б) дөңгелек, квадратты;

в) пішінді, пішінді емес;

г) қатты, жұмсақ;

д) ұзын, қысқа.

а) жұмсақ институтқа;

б) қатаң институтқа;

в) пішінді институтқа;

г) пішінді емес институтқа;

д) ережеге.

а) заң мәжбүрлеуге негiзделген;

б) салт заңмен сәйкестелінеді;

в) салт заңмен қағылысады;

г) салт заңға қарсы тұрады;

д) салт заң қарағанда аумалы.

а) заң мәжбүрлеуге негiзделген;

б) салт заңмен сәйкестелінеді;

в) салт заңмен сәйкестелінбейді;

г) салт заңға қарсы тұрады;

д) салт заңға қарағанда бейтарап.

а) заң мәжбүрлеуге негiзделген;

б) салт заңмен сәйкестелінеді;

в) салт заңмен сәйкестелінбейді;

г) салт заңға қарсы тұрады;

д) салт заңға қарағанда бейтарап.

а) институт;

б) фирма;

в) топ;

д) қарым - қатынас.

а) институт;

б) фирма;

в) топ;

д) қарым - қатынас.

а) қоғам;

б) фирма;

в) мемлекет;

г) конгломерат;

д) кооперация.

а) қоғам;

б) фирма;

в) ассоциация;

г) конгломерат;

д) корпорация.

а) қоғам;

б) фирма;

в) ассоциация;

г) конгломерат;

д) корпорация.

а) ұйымның нысаны, өзара көмексіз құрастырылған, табысты қайта бөлу мақсаты;

б) тең қатысушылардың ұйымдасатын мүлiктiк және өндiрiстiк мүмкiндiктермен бiрiктiрулері;

в) барлық мүдделі емес, тек қана ұйымдардағы еркiн адамдардың бiрiктiруi;

г) өзара көмекке құрастырылған ұйымның нысаны;

д) жүзеге асырудың мүмкiндiгі және бақылау жасаудың жоқтығына қатысты ұйымның нысаны.

а) нақты әсерлер жиынтығының нәтижелерiн болжауды қамтамасыз етедi және қызметтерге экономикалық орнықтылық енгiзедi;

б) меншiктi мүдделердiң индивидтерiмен қудалау;

в) ахуалдар және шешiмдердiң нақты болжамдарын қамтамасыз етедi;

г) жеке тұлғалардың қозғаластырының бақылауларын сақтайды;

д) бостандықты қаматамасыздандырады және қызметтерінің анықталмаған шеңберін қауіпсіздендіреді.

а) Альфред Маршалл;

б) Дуглас Норт;

в) Джон Р. Коммонс;

г) Адам Смит;

д) Давид Рикардо.

4.2 Әлеуметтік адам үлгсі (SRSM, OSAM)

4.3 Индивидтердің тәртібінің ең жақсы типтері

4.4 Г.Саймонның шектеулі рационалдылық принципі

4.5 Неоклассикалық нарықтағы келісімдердің қатысушыларының сипаттамасы
Мақсаты: Институционалды экономикадағы адамдар үлгілерінің ерекшеліктерін зерттеу

4.1 Неоклассикадағы экономикалық адам үлгсі (REMM)

Қазіргі ғылымда экономикалық адамның белгіленуі үшін REMM неокласикадағы адам моделін қолданады, ол «таңдаулы, бағалы, көбейтуші адам» дегенді білдіреді. Мұндай модель адам өзін толығымен рационалды ұстайды деп есептейді және келесі жағдайларды қарастырады:

1) индивидке шешім қабылдауға қажетті ақпарат толығымен қол жетімді;

2) экономика саласында адам өз істерімен толығымен өзімшіл болып табылады, яғни, оның істерінің әсерінің басқа адамдардың жағдайына қандай әсері болатындығы оны уайымдатпайды;

3) ауыстыру үшін сыртқы ешқандай шектеулер жоқ (ауыстыру пайдалылықтың максимумына жеткізетін жағдайда);

4) өзінің жағдайын көтеру тек қана экономикалық ауыстыруда жүзеге асырылады, жаулап алу, ұрлық түрлерінде жүргізілмейді.

Неоклассикалық теорияда индивидтің қалауы мәлімет, ақпарат ретінде, яғни тұрақты табыс кезінде көбейтудің әр түрлі мүмкіндіктері ескерілмейтіндігін, сонымен бірге субьективті қалау мен обьективті мүмкіндіктер арасындағы айырмашылықтарды естен шығармау керек.

Экономикалық адам таңдау жасау барысында оның шешіміне әсер ететін, сонымен қатар мақсат пен құралдар анық деп есептейтін басқа индивидтердің қалауын ескермейді. Қоғамдық тәжірибеде құрал мақсат болуы мүмкін және де керісінше де болуы мүмкін деген мүмкіндік жоққа шығарылады. Жоғарыда айтылғандардың барлығы экономикалық агенттер қалыптастыратын әлеуметтік және институционалды контекстен неоклассикалық теорияның бөлек екендігін көрсетеді.

Әлеуметтік адамның бірінші моделі акроним SRSM әлеуметтенген адам дегенді білдіреді: «Рөл ойнайтын адам және жауапқа тартылатын адам». Бұл модель бастапқы орында болу және қоғамды толығымен бақылау дегенді білдіреді.

Екінші модель (акроним OSAM) – адам, «өзінің жеке ойы бар, барлығын өзіне жақын қабылдағыш, әрекет етуші» адам, – эмпириялық әлеуеметтанумен байланысты. Бұл адамның өзін қоршаған әлемнің әр түрлі жақтарына қатысты ойы бар, қоршаған ортасындағылардың ойына жүгінуге бейім келеді, бірақ өз ойына сәйкес қызмет етеді. SRSM өнертапқыш болып табылмайды, бірақ санкция түріндегі шектеулерге бағынады. OSAM өнертапқыштық пен шектеулілікке бейім емес, ал оның бағасы мен ойы таңдау мен максимизация процессімен байланысты емес.

Экономикалық және әлеуметтік адам модельдерін салыстыра отырып экономикалық адам көбіне мінез – құлыққа сай келеді деп айтуға болады, бірақ шаруашылық қызметте адами іс-әрекеттің барлық процесстері емес екені көрсетіледі. SRSM моделі көптеген шектеулер санкция түрінде көрсетілетін тұрақты қоғамдағы тәртіпті түсіндіру үшін қолданылатын модель. Әлеуметтанушылық модель құрылымыдық немесе шектеулі қалауларды көрсетпейді. Сондықтан да көптеген қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық ғылымдар өздерінің тәртіптік зерттеулерінің алдын ала жолдауы ретінде қолданады.

1) оңтайландырылған мақсатты - алдына қойылған мақсатқа жету үшін жағдайлар мен құралдарды ойластырып қолдану;

2) бағалы-рационалды іс –әрекет – бағалық сенімдермен анықталған жағдай мен құралдарды мақсатқа жету үшін қолдану (діни, эстетикалық, идеологиялық);

3) мақсат пен құралдардан тыс орналасқан кездегі бірқалыпты іс әрекет біржақтылық сипатта болады, мысалы іс әрекет негізінде ұзақ әдет пен ғұрып жатады;

4) іс әрекет индивидпен және оның тікелей сезімдерімен, эмоциялық жағдайымен шартталған, мақсат пен құралдар көрсетілмеген кездегі тиімділік іс әрекеті.

Нарықтық байланыстың негізінде мақсатты рационалдық іс әрекет жатыр. Ол қоршаған орта ойының және мотивтің түсіндірілуіне бағытталатын басқа адамдардың белгілі бір әрекетін күтуді болжайды. Бірақ рационалды іс әрекет моделі кездестірген қиындықтар рационалдылықтың әрі қарай зерттелуіне қажеттілікті туындатады.

-мақсатты рационалдылық – субьектінің қолайлы жағдайды анықтап, пайдалылық пен пайданы максималдау болып табылатын мақсатымен;

-субъектінің барлық қолда бар ақпаратты қолданылуымен;

-таңдаудың мүмкін болатын барлық нұсқаларын қалыптастырумен;

-әрбір әрекет актісінің алдындағы осы сияқты таңдауды жүзеге асыруымен субьектінің әрбір нұсқаның пайдалылығын ранжирлеудің бағасымен;

-рационалдылық денгейінің тәуелсіздігі алынатын ақпараттың типінен немесе таңдау жасалатын жағдайынан емес.

Г. Саймонның шектеулі рационалдылығы келесі жағдайларда көрсетілуі мүмкін:

1) оңтайлы емес, бірақ қанағаттанарлық таңдауға жету, яғни нұсқалардың арасындағы ең жақсысына жақын болу жеткілікті; қолға тиген ең бірінші ақпаратты қолдану және шығындар мен нәтижелердің балансы;

2) субьектінің өзінің қойылған критерилерін қанағаттандыратын бірінші нұсқаны таңдау және альтернативті нұсқалардың шектеулі сандарын өндеу; өткен тәжірибелерді іс әрекет модельдерін жасау үшін қолдану; рационалдылық денгейінің жағдайға және ақпарат типіне тәуелділігі.

Толық рационалдылық кезінде нәтиже оңтайлы және көбіне жалғыз. Шектеулі рационалдылық жағдайында соңғы нәтиже шешім қабылдау процедурасына тәуелді болады. Яғни көптеген процедураларға көптеген соңғы мүмкін болатын нәтижелер сәйкес келеді.

Сонымен қатар, Г. Саймон таңдау рационалдылығымен бірге процедуралардың рационалдылығында есепке қосу керек екендігін ұмытпау керек деген, яғни когнитивті шектеулер шегіндегі таңдау жасау үшін қолданылатын процедуралардың тиімділігін қарастыру. Процедуралық рационалдылық оңтайлы нұсқаны таңдау мүмкіндігін кері шығармайды, бірақ жүйенің әрі қарай дамуы барысында қолданылмайды және көбіне қымбат тұрады, сонымен бірге тұрақты болмағандықтан экстремалды нұсқаларды таңдаудың қолайлылығы аз обьектілерге жатады.

Жаңа экономикалық институционалдық теорияда іс әрекеттердің алғышарттарының келесі аспектілері қолданылады [11]:

1) танымдық алғышарты (рационалдылық типі);

2) мотивациялық алғышарт (индивидтердің өз қызығушылықтарымен жүру кезеңі).

Танымдық алғышартын қарастырайық. Рационалдылықтың үш негізгі нысаны бар:

1) максимизациялау – рационалдылықтың күшті нысаны – барлық қолда бар альтернативтердің ішіндегі ең жақсы нұсқаны таңдауды болжайды. Бұл модельді неоклассикалық теория ұстанады;

2) шектеулі рационалдылық – экономикалық теориядағы трансакциялық ұстанымдардағы танымдық алғышарты. Бұл экономикадағы субьектілер рационалды қызмет етуге ұмтылады деп болжайтын рационалдылықтың орташа күшті нысаны, бірақ негізінде бұл қабілетке шектеулі көлемде ғана ие.

Мұндай анықтама өзіне оның көптеген түсініктемелер мүмкіндігін қосады. О.И. Уильямсон бұл түсініктегі екі сөзді де маңызды деп есептейді, себебі рационалдылық шектеулі ресурстарды үнемдеп жұмсауға ұмтылу дегенді білдірсе, ал танымдық қабілеттердің шектеулілігі институттарды зерттеуге ынта-жігер береді.

3) шектеулі рационалдылық, рационалдылықтың әлсіз нысанын көрсетеді. Эволюциялық теорияда Р. Нельсон, С. Уинтер, А. Алчиян, К. Менгер, Ф. Хайек және т.б. оны бірдей сипатта болатын процесстермен, мысалға ақша институттарымен, нарықтармен, құқық пен меншік құқықтарымен рационалдылықтың нақты осы нысанын байланыстырушы ретінде қолданылады.

Шектеулі рационалдылық және шектеулілік теориясы көптеген мақсаттарға жету үшін әр түрлі мектептермен қолданылады, бірақ олар бір бірімен толықтырылады және ара-қатынас жағдайында әсер бере алады.

Мотивациялық алғышарттың үш нысаны бар:

1) Оппортунизм – мотивацияның ең үлкен нысаны. Жаңа институциональдық экономикада оппортунизм сөзінің астарынан өз қызығушылығына бағыну, сол арқылы жұмыс жасау дегенді білдіреді, сонымен бірге алдау жолдарымен де жүзеге асырылады және алдаудың мынадай көптеген түрлерімен өтірік айту, ұрлық сияқты әрекеттерден тұрады, бірақ олар бұл әрекеттермен шектелмейді. Оппортунизм активті және пассивті нысанда бола алатын алдаудың ең білінбейтін, дамыған түрін білдіреді. Еxante және expost пайда болады. Басқаша айтқанда, оппортунизм –бұл арамдықтың қолданылуымен бірге болатын эгоистік іс әрекет.

Келісім алдындағы оппортунизм серіктестіктің жолы болмауымен тікелей байланысты болатын қолайлы трансакция жасау үшін жеке ақпараттарды қолдану дегенді білдіреді. Келісім алдындағы оппортунизм көптеген жағдайларда болуы мүмкін, сонымен бірге қоғамдық қажеттіліктерді өндіру кезінде, тауарлардың сапасы құпия нарықтарда және т.б. кездеседі.

Пост келісімдік оппортунизм келісімшарт талаптарын басқа тараптар ойластырғандай орындамай өзінің пайдасына орындау үшін субьектінің әрекеттерінің байқампаздық еместігін қолдануды көрсетеді. Мысал ретінде сақтандыру, жалға алу, жалдамалы жұмыскерлерді келтіруге болады.

Іс әрекеттен қашу – бұл жасалған іс әрекеттер туралы ақпараттарды стратегиялық басқару негізінде оның жеке табысын ешқандай себепсіз азайтумен өндірілетін өнімге қосылатын жеке меншік ресурстарының азаю мүмкіндігіне негізделген пост келісімдік оппортунизм нысаны. Мысал ретінде менеджер мен жұмыскер, кредитор мен кредит алушы, дауыс беруші мен депутат арасындағы қарым қатынасты келтіруге болады.

Пост келісім оппортунизміне активтердің ерекшелігімен байланысты қорқыту жатады. Қорқыту – бұл қолайсыз келісімді ұсынатын ерекше белсенді қолданылатын басқа тарапты қинау үшін бір тараптың трансакциясынан бас тарту мүмкіндігін қолдану.

Спецификалық кезең - активті басқа салаға ауыстырған кезде жоғалатын баға үлесі. Қиянат жасау, қорқыту басқалармен ауыстыруға болмайтын команда қатысушыларының рөлдері айқын болған кезде пайда болады. Команданың мұндай мүшелері өздеріне қатысты артықшылықтарын қолдану арқылы жұмыстың ерекше түрін немесе төлемнің ерекше түрін талап ете алады, олай болмаған жағдайда басқаларды өздерінің командасынан шығарумен қорқытады. Қорқыту, қиянат жасау трансакциялардың жалпы құнын азайтуы мүмкін, өйткені агенттер спецификалық активтерге инвестиция құюдан бас тартуы мұмкін. Мысал ретінде кешендік және бөлшектік кәсіпорындардың, теміржол және зауыт, электор станциясының және көмір шахтасының, тәжірибелі жұмыскер мен басшының қарым қанытасын келтіруге болады.

2) Өз қызығушылығына жай бағыну – мотивацияның жартылай күшті нысаны – неоклассикалық теорияда қабылданған эгоизмнің нұсқасы. Тараптар ауысу процессіне қарама-қарсы тараптардың шығыстық жағдайын алдын ала біле отырып шығады. Олардың барлық әрекеттері айтылып, келісіледі, барлық қажетті ақпараттар белгілі болады. Келісімді тараптар өздерінің міндеттері мен ережелеріне сай жұмыс жасағандықтан орындалады. Жалпы қабылданған ережелерді орындамауға болмайды.

3) Тыңдау – мотивацияның әлсіз нысаны – өзінің қызығушылығының пайда болуын көрсетуге болмайтын эгоистік емес әрекетке тең күш. Мұндай нысан әлеуметтік инженерияда қолданылады, экономикада жүзеге асырылмайды.

Сонымен трансакциялық ұсталымдардың экономкалық теориясы мен жаңа институциональдық экономикалық теория іс әрекеттің екі түрін қолданады – олар шектеулі рационалдылық және оппортунизм.

1) ол мақсатты рационалды болуы керек. Мақсатты рационалды іс әрекет өзінің қойылған және ойластырылған рационалды мақсатына жету үшін құрал және жағдай ретінде күтуді қолдану және басқа адамдардың немесе сыртқы әлемнің құралдарының белгілі бір әрекетін күту ретінде сипатталады. Мақсатты рационалды адам мақсатты және оларға жету құралдарын таңдау кезінде де тәуелсіз болады;

2) homo economicus іс әрекеті утилитарлы болуы керек. Басқа сөзбен айтқанда, оның іс әрекеті пайдалылық, қанағат максимумы талабына бағынуы керек. Утилитаризмнің екі нысанын көрсетуге болады – жай және күрделі. Бірінші жағдайда адам өзін қанағаттандыруының максимумына жету талабына бағытталған, ал екінші жағдайда ол өзінің қызметінен алынатын пайдалылық соммасын байланыстырады. Әрине күрделі утилитаризм нарықтық ауысымның керемет қатысушысын көрсетеді;

3) келісім қатысушысы басқа келісімге қатысушыларға эмпатия сезімін сезінуі керек, яғни олардың орынына өзін қоя білуі керек және олардың көзімен жағдайға қарай білуі керек. Өзінді өзіне ұнамайтын адамның да орына қоя білу қажет;

4) нарықтағы келісімге қатысушылар арасында осы келісімдерді жүзеге асыруға қажетті сенім болуы керек. Осы сенімнің арқасында нарықтағы жағдайға қатысты өте тұрақты емес күту немесе мықтырақ қалыптасу контерагенттің іс әрекетінің белгілі алғышартында көрсетіледі.

5) нарықтағы келісімге қатысушылар жоғарыда айтылған төрт элементтің синтезі болып табылатын интерпретативті рационалдылық қабілетке ие болуы керек. Интерпретативті рационалдылық бір жағынан индивидтің басқаның әрекетіне қатысты дұрыс күтімдер қалыптастыру, яғни соңғының жоспарын және ойларын дұрыс интерпретативтеу; ал басқа жағынан қарастырсақ индивидке симметриялық талаптарды көрсетеді: басқалардың оның ойын және іс әрекеттерін түсінуін жеңілдетеді. Келісімнің осы талаптарында осы немесе сол жағдайдағы әрекеттің нұсқасы жалпы қабылданған болып табылады. Келісім индивидтерге қоршаған ортасы олардың әрекетін қалай ойлайды солай өздерін ұстауға немесе керісінше өздерін ұстамауға мүмкіндік береді.

А.Н. Олейник рационалдылықты іс әрекеттің қалпы ретінде түсіну үшін келесі қорытындыларды ұсынады [7]:

-біріншіден, рационалдылық кезеңі шешім қабылдау процедурасына тәуелді болады;

-екіншіден, көптеген шешім қабылдау процедураларының болуы экономикалық келісімдердің жолдарында көрсетілген көптеген рационалдылықтарды қарастырады.

Сондықтан да рационалдылықты іс әрекеттің нормасы ретніде сипаттау үшін «негізделген әрекет» терминін қолдану ұсынылады.

Қазіргі заманғы экономиканың маңызды сипаты іс әрекеттік мотивке шектелген және қалыптастырушы ортаны және ақпараттық фактормен тең құқылы ретінде қарасыру болып табылады. Мұнда іс әрекет рациональдылық жалпы түсінікпен байланысты күтім рационалдылығын қарастыру керек.

Экономкалық теорияда күтімнің екі түрі танымал: адаптивті және рационалды. Адаптивті түсінік астарында алдына болатын болжамды қателіктердің көлемі белгілі, олардың коррекциясымен күтілетін алдын ала болатын негіздегі субьектімен қалыптасу дегенді білдіреді. Рационалды күту, керісінше экономиканы реттеу саясатындағыдай өткен немесе болашақтағы ақпарат ретінде толық реттелген есепке негізделеді. Рациональды күтуде субьект ешқандай ақпараттан бас тартпайды, сонымен бірге нақты субьектіге қолайлы емес ақпараттан да және оны сенімділік пен маңыздылыққа сәйкестігін де ескереді.

Мәдени нормалар (этика, мораль, әдеп-ғұрып, т.б) қиын экономикалық құбылыстарды түсіндіруге көмектесетін іс әрекеттердің ережелері немесе институттары болып табылатындығын айта кету керек. Қазіргі заманғы нарықтық экономикадағы функцияландыру негізінде жатқан кеңейтілген рет қолдаушы және құрушы қолайлы ережелер (жеке меншікті сыйлаушылық, адалдық және т.б), немесе инстинктіге негізделген (альтуризм, топтық шешім қабылдау, және т.б) туа біткен моральдық ережелер ерекшеленеді. Индивидтер терең қалыптасқан нормалармен әрекет ету арқылы өздері рациональдылық принципімен ғана басқарылатын болатындығына қарағанда, өздерінің әрекеттерінің дұрытығын дұрыс анықтай алады.

Бақылау сұрақтары:
1. Адамның теориялық моделінің жетілдірілуі не үшін қажет?

2. Әлеуметтік адам (homo sociologicus) моделінің негізгі сипаттамасы қандай?

3. Рационалдылық нысанының негізгі мазмұны неде?

4. Неоклассикалық нарықтағы келісімнің керемет қатысушысы қандай негізгі қабілеттерге ие?

5. Қиын экономикалық құбылыстардың түсіндірілуінде мәдени нормалардың (этика, мораль, әдеп-ғұрып, т.б) мазмұны неде?
4 тақырыпқа тесттік тапсырмалар:
1. Нормалардың қысқартылған логикалық құрылымы келесі пунктердің біреуін өзіне қосады:

а) индивид үлгіге сай әрекет етуге міндетті жағдайдың көрсетілуі;

б) салдарының үлгісінің сипаттамасы;

в) жағдайдың идентификациясы ;

г) индентификациялық жағдайды қосатын түр үлгісін таңдау;

д) провокацияның сипаттамасы.

а) әрекеттер үлгісінің сипаттамасы;

б) индентификациялық жағдайды қосатын түр шаблонын таңдау;

в) субьектінің мазмұны;

г) түсіндіру шарты;

д) субьектінің сипаттамасы.

а) нормативті актілермен;

б) норма гаранттарымен;

в) кепілденген обьектілермен;

г) обьективті нормалармен;

д) нормаланған кепілдемелермен.

а) жағдай;

б) алдын ала жазылмаған санкциялар;

в) осы санкцияларды заң бұзушыға қолданатын индивид, субьект;

г) алдын ала жазылған әрекеттер;

д) жоғарыдағылардың барлығы.

а) нормативтер;

б) шаблондар;

в) ережелер мен нормалар;

г) категориялар;

д) іс әрекеттердің механизмдері.

а) алдын ала орналасқан;

б) іс әрекеттің ментальды моделі;

в) стимул;

г) материалды түсіндіру стереотиптері;

д) мұралық.

а) сыртқы;

б) жанама;

в) бағытталған;

г) тікелей;

д) ішкі.
8. Норманың кепілдемесі оның адресатымен сәйкес келмейтін ережелерді орындау үшін қинаудың келесі механизмдері сәйкес келеді:

а) сыртқы;

б) жанама;

в) бағытталған;

г) тікелей;

д) ішкі.
9. Белгілі бір норма мен ережеге қарамастан А.Е. Шаститко институтты қалай түсіндіреді:

а) қоғамдағы ойынның ережесі;

б) олардың арасындағы іс әрекетті реттейтін және экономикалық агенттердінң әрекеттерін шектейтін функцияны орындайтын ержелер қатары;

в) жеке әрекеттер үшін қалыптасатын шектеулердің коллективті әрекеті;

г) осы ұйымға өздерінің қызығушылықтарын ұсынатын тәуелсіз адамдардың бірігуі;

д) әрекеттердің рационалды маңызы.

а) классикалық ережелер;

б) институционалды нормалар;

в) формалды емес ережелер;

г) формалды ережелер;

д) нормаланған ережелер.

а) классикалық ережелер;

б) институционалды нормалар;

в) формалды емес ережелер;

г) формалды ережелер;

д) нормаланған ережелер.

а) әлеуметте өмір сүру ережесі мен нормалардың міндетті орындалуы;

б) институциональдық келісімдердің орнатылуы үшін шектеулерді анықтайтын саяси және құқықтық, әлеуметтік ережелердің негізделген жиынтығы;

в) қинаудың сыртқы механизімінен және ережеден тұратын жиынтық;

г) қолжетімді ақпаратқа шектеулілік;

д) бәсекелестік пен кооперацияның әдістерін анықтаушы шаруашылық бірлестіктер арасындағы келісімділік.

а) жасалған жұмысын қайталау үшін күш қолдану арқылы мәжбүрлеу, басталған жұмысын мәжбүрлеу арқылы доғару, заң бұзушының кейбір құқықтарынан айыру, қоғамдық айыптау, бірақ барлығы ереже бойынша; дарға асу;

б) ережені бұзушының қоғамдық орындарда болу уақытын шектеу, акция және облигацияларды сатып алуға тыйым салу, акционерлер жиналысында дауыс беру құқығынан айыру;

в) ережені бұзушының қоғамдық орындарда болу уақытын шектеу, әрекеттерін ойландыру, келісім жүргізуге тыйым салу, тұрғын үй орнын таңдау тәуелсіздігінен айыру;

г) жасалған жұмысын қайталау үшін күш қолдану арқылы мәжбүрлеу, басталған жұмысын мәжбүрлеу арқылы доғару, бірақ барлығы ереже бойынша;

д) қоғамдық айыптау, ережені бұзушының қоғамдық орындарда болу уақытын шектеу, дарға асу.

а) формальды емес ережеде өзін позитивті көрсетуінің формалды ережесі енгізіледі;

б) формальды емес ереже формальдыны ығыстырып тастайды, егер мұндай ережелердің тікелей кепілінсіз, мемлекетке де пайдасыздық алып келмей олардың субьектілерінің анықталмаған ұсталымдарын тудыратын болса ;

в) формальды емес нормалармен қалыптасқан қарама-қайшылық үшін формальды ережелер енгізіледі;

г) пайда болған формальды емес ережелер формальды ережелердің енгізілуін жүзеге асыруына көмектеседі;

д) жоғарыдағылардың барлығы.

а) әлеуметте өмір сүру ережесі мен нормалардың міндетті орындалуы;

б) институционалдық келісімдердің орнатылуы үшін шектеулерді анықтайтын саяси және құқықтық, әлеуметтік ережелердің негізделген жиынтығы;

в) мәжбүрлеудің сыртқы механизімінен және ережеден тұратын жиынтық;

г) қолжетімді ақпаратқа шектеулілік;

д) бәсекелестік пен кооперацияның әдістерін анықтаушы шаруашылық бірлестіктер арасындағы келісімділік.