Институционалдық экономика

2.1 Неоклассикалық экономикалық теорияның алғышарттары

2.2 Неоинституционалдық экономика

2.3 Жаңа институционалдық экономика

2.4 Эволюциялық институционализм

2.5 Жаңа француз институционалдық экономикалық теориясы

Неоклассиктер қатты ядро:

1) тепе-теңдiк базарға әрдайым бар болады, ол жалғыз ғана және (вальрастың үлгiсi - Эрроу - шытырман) парето бойынша ұтымдылықпен дәл келедi;

2 ) тиiмдi таңдаудың үлгiсi;

3 ) өзара әрекеттесудi тепе-теңдiк схемалар.

Қорғайтын белдiк:

1) қорларға жеке меншiк нарықтың ауыс-түйiстенi абсолюттi жүзеге асырулар алғышарт болып табылады;

2) мәлiметтiң алуына шығындар болмайды, және индивидтар мәмiле туралы мәлiметтiң барлық көлемдерiмен ие болады;

3) оқылытын өзара әрекеттесудi түрдiң дәл анықтауы.

Қорғайтын белдiк басқаша айтқанда қайта тұжырымдауға болады:

1 ) меншiк құқықтары айқын нақтылы өзгерiссiз болып қалады;

2 ) мәлiмет түсiнiктi және толық болып табылады;

3 ) индивидтар өз қажеттiктерi шығынсыз болғаны айырбас арқылы бастапқы үлестiрiлудi есепке алумен қанағаттандырады.

Егер өзгерiссiз қатты ядро ғана емес, қорғайтын белдiк, онда бағдарлама ортодоксалдi болып табылады. Түрлендiрiлген бағдарлама оның қорғайтын белдiк құрайтын элементтер осындайда өзгеретiн болып қалыптасады. Әйтеуiр, егер өзгерiстер қатты ядроны жасаушы элементтерге тиiссе, жаңа зерттеушi бағдарлама болып қалады.

Неоклассиялық теория жүзеге асатындай болып жататын экономикалық оқиғаларды мағынасын түсiнуге тырысқан экономисттар сол бiрнеше себептер бойынша талаптарға жауап беруге басылды. Неоклассиялық теория үлгiнi пайдаланды, теңбе-тең емес экономикалық шындық, атап айтқанда өйткенi реалистiк емес алғышарттарға негiзделдi:

-классикалық емес үлгi таңдаудың жүзеге асыруы индивидтар кезде ие болатын мәлiметтiң толықтығын ойлайды. Бұл үлгiлердiң iсiнде дегенмен тек қана жергiлiктi нарық және орталықтандырылған баға белгiлеуi бар нарық шарттарындағы айқындала алады;

-нарықтың үлгiсiнiң талабімен неоклассикалық мәмiлеге қатысушылардың ең төменгi өзара тәуелдiлiгi болып табылады: бiр индивидтiң таңдауы туралы шешiм басқа индивидтардың шешiмiнен тәуелдi болмайтында және оларға ықпал етпейтiнде ахуалдар. Дегенмен мұндай тек қана кәмiл бәсекенi нарық шарттарындағы болуы мүмкiн. Классикалық емес тепе-теңдiктiң қол жетерлiгi монополистiк бәсеке шарттарында қамтамасыз етiлмейдi;

-мәмiлеге қатысушылардың ең төменгi өзара тәуелдiлiгiнiң талабы көңiл ортақтығының нормасы және ұтымдылықтың түсіндерме беруыне қайшы келедi.

Институционализм бұл АҚШ да экономикалық ғылымда күре тамырға құйылатын бағыт ретінде XIX-XX шекарада пайда болды және 1920-1930-шi жылдарда құрастырылды. Оның құрастыруы немiс тарихи мектебiнiң өкiлдерiнiң жұмыстарының ықпалменiмен өттi. Бұл бағыттардың өз дамытуында кейiннен өз кезегiнде қазiргi институционализмға бiрнеше бағыттарға ыдырайтын ескi (ерте, дәстүрлi) институционализмынан дамыды.

Негiзгiсi институционализмның мiнездемелерi:

1) неоклассиялық экономикадағы көнiлi қайту, адамгершiлiк табиғи туралы гедонистиялық және атомдық ұсыныс негiзделген оның абстрактiлi, статикалық теориялары;

2) қоғамдық ғылымдар тағы басқа теорияның экономикалық бiрiгуiне қажеттiгі антропология және юриспруденция, психология, социология ғылымдар болып табылады;

3) классикалық және неоклассиялық экономикамен ұсыныстардағы құбылыстардың себептi-тергеулi талдау негiзделген тәптiштелген сандық зерттеулер өткiзуге көрсететiн қанағаттанбаушылығы;

4) кәсiпкерлiк ортаға және кәсiпкерлiктi мемлекеттiк бақылауға және кiрiсуге мейiрмандығы.

Институционализмның негiзін қалаушы американдық экономист, антрополог жіне социолог Т. Веблен болып табылады (1857-1929 жж.). Негiзгi оның зерттеулерi қоғамдық эволюцияның теориясымен байланған. Институттар Т. Веблен үшiн маңызды фактор ретінде индивидтардың мiнез-құлығы нарықта, жанұяда, саяси салада бейнелетiн шеңберлерi болып табылады. Т. Веблен бойынша экономисттердің есебi нормалардың зерттеуi болып табылғанын санады. Сонымен бiрге әртүрлi уақытта және әртүрлi жағдайлардағы экономикалық уәкiлдерiн қабылдайтын шешiмдердiң интерпретациясы үшiн олардың эволюциясы, салттары еспеке алынады [2].

Т. Веблен үшiн технологиялық детерминизм тәні: техниканың дамытуы қоғамдық психологияға ықпал етедi, мүдделiлiк индустриалды жүйенiң жақсы жұмыс жасауында, яғни техникаға адам қатысы барлық оның психологиясын автоматты анықтауада.

Ерте институционализмның басқа өкiлi белгiлi американдық экономист Уэсли К. Митчелл (1874-1948 жж.) коммерциялық циклды сандық зерттеулерiмен атақты данқты алған болатын [3].

Институционалистардің iлтипатында адамдарымен құрылған шекаралар және мiнез-құлықтың шеңберлерлері (әлеуметтiк топтар және мемлекет, экономикалық мiнез-құлығын анықтауда индивидтардың рөлі, олардың эволюциясы) институттар ретінде болады. Қоғамның саяси және заңға сүйенген жүйелерi де институционалистер экономикалық институттарынің құрамына жатқызды. Олар экономикалық ғылымын көп басқа пәндердiң тарту есебiнен аралық пән зерттеулерді кеңейттi.

Ескi институционалистер өз ықыласы мәселелердiң үш топтарында шоғырландырды: еңбек және капиталдың арақатынастары; майда және орташа кәсiпорындары бар корпорациялардың арақатынастары; бөлiндiлер және (экономиканың үстiнде әлеуметтiк бақылауды тетiк және ұлт мүдделерiнiң мәселесi) қоғам мүдделерiнiң қайшылықтары. Олар экономикадағы тепе-теңдiктiң автоматты анықтауын тетiктiң әсерлерiн терiске шығарды және кейнсианшылықтың пайда болуы тағы да дейiн экономикаға мемлекеттiң кiрiсулерi қажеттiлiк туралы мәселе қойды.

Институционализдегі алғашқылардың бiрлерi экономиканың үстiнде мемлекеттiк бақылау идеяларын қорғады да және әлеуметтiк бақылаудың әр түрлi әдiстерiн ұсынды. Т. Веблен өндiрiстi инженерлiк-техникалық интеллигенцияның бақылауына берiлугіндігін қолдап келесi бар биліқты оларға толығыменен беру бағдарламамен сөз сөйледi. Мемлекет рөлiң және оның экономикаға араласуын жоғарылату Дж. Коммонс ұсынып үкiмет қоғамның әр түрлi жiктерiнiң мүдделер балансын қамтамасыз ете алады. У. Митчелл мемлекеттiк шығыстар арқылы дағдарыстарды жою мүмкiндiгін қолдануынын қорғады да ұлттық жоспарлауды қолдайды.

Негiзiнсiз емес алғашқы институционалистердің бiрi болып өндiргiш күштердың және өндiрiстiк қатынастардың қоғамның дамытуына формация жолын дәлелдеген еңбектiң жатсыну мәселенi капиталды бастапқы қорлану теорияны терең қарап шыққан, жеке меншiктiң рөлiнiң көрсеткен Карл Маркс (1818-1883 жж.) болып саналады [3].

Ескi институционалистердің көзқарастарының жалпылауы әдiстемелiк ерекшелiктер туралы келесi қорытындыларға алып келедi:

-холизм - мiнез-құлықтың түсiндiруi және индивидтардың мүдделерi олардың өзара әрекеттесулерiн алдын ала анықтайтын институттардың мiнездемесiнен кейiн. Институттар алғашқы ретінде болады, ал индивидтар екінші болады;

-экономикалық процесстердiң қарастыруына пән аралық жол тиесiлi, сонымен қатар социология, құқық, политология, психология, этнография ғылымдарды тартуы нәсiл;

-құбылыстардың экономикалық талдауында, оларды дамытуындағы зерттеуіде (статикалыққа үстем теория қарағанда) эволюциялылықтар қағиданың iске асыруы;

-институционалдық детерминизмнiң қағидасы: институттар дамытуды жоспарсыз қимыл-әрекеттердi негiзгi бөгеуiл ретiнде қаралады, келесi дамытуды тұрақтанған маңызды болып табылады;

-көлемдi статистикалық және нақты материалдың қолдануымен (эмпирикалық) нақты талдау әдiсiң қолдануы.

Институционализмның негiзгi дамыған мерзімі 1950-1960 жыларда болған. Бұл мерзімде институцинализмнің негіздерін белгiлi экономисттар ұсынады: А.Берлi (1895-1971 жж.), Г. Минз (1896-1988 жж.), Дж. М. Кларк (1884-1963 жж.) (капитализмның өзгеру теориялары); Дж. К. Гэлбрейт (1908-1993 жж.), Р. Хейлбронер (технократиялық детерминизмнiң теориялары); Ф. Перру (1903-1980 жж.), Ж. Фурастье (социологиялық бағыттың тұжырымдамалары); Г.Мюрдаль (1898-1987 жж.), Ф.Перру (1903-1980 жж.), Г.Минз (1896-1988 жж.) (әлеуметтiк жүйелер талдау және «үшiншi дүниенiң мәселелерiнiң» зерттеуiлер).

Бұл мерзiмнiң институционализмының бағыттардың бiрлерi институционалдық - социологиялық ағым болып табылады. Бұл бағыттарды Ф. Перру, У. Льюис, Дж. К. Гэлбрейт, Г. Мюрдаль тағы басқалар ұсынады. Бұл институционалистар жартылай национализацияландыруды қолдайды, сонымен қатар мемлекеттiк реттеудi максималды көлемде қолданып, нарық және жеке меншiктiкті сақтауымен негiздейді. Институционалдық - социологиялық бағыттың ортасында индикаторлық жоспарлау идеясы тұңғыш рет қараластырды, яғни орнын толтыру пропорция бағдарламасына төте әсер көрсету қабiлеттiлігі дәлеленді. Институционалистар неоклассиялық мектептiң экономисттарының әдiстемелiк дарашылдығына қарсы шығады.

Институционалдық - социологиялық бағыттың негiзгi мiнездемелерiнiң санына жату керек:

-жоспарлау арқылы өндiрiстiң үстiнде әлеуметтiк бақылауды жүзеге асыру;

-дамыған капиталистiк елдердiң әлеуметтiк мәселелерiнiң шешiмi бойынша жаттығу шараларының өңдеуi;

-дамитын елдердегi арта қалушылығын жеңуi және қайыршылығын азйту үшiн ұсыныстың өңдеуi.

Теорияның төңiрегiдегi де, әдiстемелiктiң төңiрегiдегi де соғыстан кейiнгі институционализм 1930-шi жылдардың институционализмынан айырмашылығы болды. Жаңа кезеңдегi индустриалдық эволюцияда технократиялық жолы анық басымдылыққа ие болды [4].

Соғыстан кейiнгі мерзiмнiң тұжырымдама бойынша ғылыми-техникалық төңкерiстi институционалистар iргелi қоғамдық-саяси мәселелердi шешiуге қабiлеттiлігі мол ең үлкен төңкерiс болып табады. Экономикалық прогресстің негiзгi қағидалары қозғауш күш ретiнде ұтымдылықтар және индустриалдылықтардықты сақтаушы арқылы жұмыс iстейтiн iрi корпорациялар есептеледі

Ең алдымен, 1950-1960-шi жылда капитализмның табиғатының өзгеруi әйгiлi iрi корпорациялардың өзгерiс есебiнен болып жататын туралы идеялар қалыптасады. Бiрiншiден, бұл идеялар төңкерiстiң тұжырымдамасымен байланды, және екiншiден меншiктi капиталды демократтандыру оқумен. Шешушi рөлді әлеуметтiк-экономикалық жүйеге ұсынатын сапалы жаңа кезең сияқты капитализмның ұғымдары алды, сонымен қатар «халық капитализмы», «қоғам барлығына ортақ әл-ауқат» тағы басқалар. Мемлекет, институционалистардің көз қарасы бойінша, ол түбегейлi өзгерiстер салдарынан түпкi мақсаті ретінде барлық қоғам мүшелер үшiн рақаттың қамтамасыз етуi болды.

Дж. Гэлбрейт айқара ашылған технологиялық детерминизмнiң бастапқы вариантын капитализмның қазiргi әлеуметтiк-экономикалық құбылыстарға технологиялық жолдың қолдануын берiлiп ұсынды. Дж. Гэлбрейттiң ұсынылатын реформалардың кешенi капитализмға қарсы тұрмағанында емес, оларының сала тұрақтану үшiн тек қана экономикаға мемлекеттiң кiрiсуiн күшейту жинағы ретінде бiлдiргенiнде жаңа социализм деп атайды. Дж. Гэлбрейттiң жаңа социализмі «аралас экономикаға» сәйкес келедi [5].

Теориялық жолдардың ескi институционализмның дағдарысы және түрлендiруi. 1960 жылдардің соңында және 1970-шi бiрiншi жартысында экономикалық ғылымнің қасында дәстүрлі институционализм экономикадағы қарама-қайшы процесстермен және неоклассиялық теорияның қайта тууымен қақтығысып қалды. Оның өкiлдерiне олардың нарықтық тетiктiң бастаушы рөлiнiң мойындауымен қатар қолдану үшiн өз азу қағидаларын қайта қарауға тура келдi. Қарсылық көрсетушілер 1970-ші жылда олардың жұмыстарының бағытталғандығы экономикалық мәселелердiң позитивтi өңдеуiнiң үстiнде басым болуға кризистiк және позитивтi өңдеулердi қатар көрiнiп қалатын институционалистердің көрсеттi, олардың синтезiнiң талпыныстары iстелiнедi. Басымдылық позитивтi үстiнде кризистiк басталды - бұл қазiргi институционализмның тағы бiр ерекшілігі.

2.2 Неоинституционалдық экономика
Бұрын атап өтiлгендей, ескi институционализм зерттеулердiң елеулi бағдарламасы бере алмады және бұл бағытталған экономикалық теориясының микроэкономиялық бағыттың бөлiгiндегi дамытуына түбегейлi қайта қарау емес, зерттеушi бағдарламаның түрлендiруге итермеледi.

Американдық экономист Р. Коуздың жұмыстары жаңа зерттеушi институционалдық бағдарламаларды бастады. Р. Коуз нарықтық экономиканы тудыру процесстi ерекше шығындардың тегiнiң әсер етуiмен қарастырады. Бұл трансакциялық шығындардың ерекшелінімен әсер ету процессімен байланысты неоклассикалық теорияның қорғайтын қабығы туралы ұсынысін түзеттi. Р. Коуздың идеялары трансакциялық шығындарда болды: «түбегейлi трансакциялық шығындардың жағдайында нарықтық институттар пайда болады» [4].

Бұл бағыттар дәстүрлі институционализмге қарағанда бастапқыда неоинституционализм атауын алады.

Неоинституционализм қоғамдағы iшкi қызықтырулары негiзі оның адам бостандығы экономикалық тиiмдiгене жол ашатын бағдарламалар арқылы дамитын оқу сияқты танылады. Қоғамда ойын ереженi орнатылу және олардың орындалуы тексеру үшiн мемлекетiң күштiлігі жеткiлiктi және онiң көмегiмен нарықтық экономикаға мемлекеттiң әсерiнiң әлсiретуiн идея осы оқуда толігіменен қараластырылған.

Неоинституционализм тиiмдi таңдаудың үлгiсiн негiздi ретінде қабылдайды, дегенмен оның қосалқы алғышарттардың қатарынан босатады да және жаңа мазмұнмен молайтады:

1) Әдiстемелiк дарашылдықтың қағидасын дәйектi түрде қолданылады.

Әлеуметтiк процесстiң жүзеге асатындай жұмыс iстейтiн қатысушыларымен бұған сәйкес қағидаларға топ емес болып танылады, немесе ұйым емес, индивид ретінде. Индивидтар қарағанда институттардың нәтижесiнде екiншi болып табылады;

2) сонымен бiрге неоинституционалистер физикалық (тудырылатын ресурстардың сиректiктерлігінен) және технологиялық (шағылатын бiлiм деңгейлер және экономикалық уәкiлдердiң жаттығу ұстасы) шектеулермен қатар, экономикалық таңдауды шектейтін бiр топ шектеулердi еңгізіді; экономикалық уәкiлдер оң трансакциялық шығындардың әлемiнде, кiлегейлендер немесе жеткiлiксiздігі нақтылыгы меншiк, институционалдық нақтылықтардың әлемiнде, толық тәуекел және бегісіздікте жұмыс iстейдi;

3) институционалдық теория екi ең маңызды жүрiс-тұрыс алғы-шарттардағы өрнегi табатын үлкенiрек шынайлықтар - шектелген ұтымдылық және оппортунистiк мiнез-құлық айырмашылығы болады. Адамгершiлiк парасаттың өресiздiгiнiң айғағы шектелген ұтымдылықты қамтып көрсетедi. Адамдың бiлiктілігі және ақпаратпен қамтамасыз етулігі әрдайым толық емес, оның мәлiметтi артық жұмыс iстеуге және таңдаудың барлық ахуалдарына қарай толық түсiндiрiп бере алмайды. Қолдану мәлiметтер оны қымбат бағалы қорына айналдырады. Уәкiлдердiң талпынысында ұтымдылықтың нәтижесiнде заттық шығындардағана емес, өз зияткерлiк күштерiне де сығымдап ұстауға өрнектеледi. Меншiктi мүдденiң қудалауы зұлымдықты қолданып сияқты анықталатын немесе моральнiң пiкiрлерiмен байланбайтын меншiктi мүдделерге жүру мiнез-құлығы (О.Уильямсон бойынша) оппортунистiк мiнез-құлық ұғыммен бейнеленедi. Пайдалылық максималдайтын индивидтар бұл бiлдiруге қабiлеттi емес басқа жағынаны қашан өзiн хабарлары (кiшiсi көлемнiң қызметi және жарамсызы сапаны iлiгуге айтамыз) оппортунистiк болады;

4) есептеу нүктесiне жүзеге асатындай жұмыс iстейтiн экономикалық тетiктердiң бағасының жанында институционалдық теория, яғни жұмыс iстейтiн институттардың бағасы тамаша үлгiлермен емес салыстыруларды негiздерде iске асады, iс жүзiнде iске асырылатын екiнiң бiрлерiмен.

Өзгерiс институционалдық экономикада неоклассиялық теорияның қорғайтын қабығына душар болады.

Бiрiншiден, жеке меншiк түрi және негiзiнде айырбас iске асатын шартты формалардың спектрi кеңидi. Зерттеуге мемлекеттiк теориясы, ұжымдық, акционерлiк, жеке меншік формалармен салыстырмалы тиiмдiлiктерге (меншiк құқық теориясы - Р.Коуз, С.Пейович, Р.Познер); (ұтымды шарттың теориясы - Стиглиц Ж., Й.Макнил); (мемлекет және қоғамдық таңдаудың теориясы - Бьюкенен Ж., Г.Таллок) жатады.

Екiншiден, шеңберлер классикалық емес теория және ахуал туралы мәлiметтiң алуымен базарға және институционализмның дамытуына түбегейлi ықпалы тиетін (ақпарат теориясы - Стинлер Ж.) мәмiле iздестiруге қатысты ақпараттық шығындарды ұғым кiрiспе есебiнен кеңидi.

Және үшiншi неоинституционалистар, (өзгеру) өндiрiстiк шығындармен қатар (трансакциялық шығындардың теориясы - Р.Коуз, О. Уильямсон) трансакциялық шығындардың ұғымдарын ендiредi. Трансакциялық шығындардың теориясының және меншiк құқіқ теорияның (Д. Норт) дамулары негiзiнде жаңа экономика тарих пайда болды. Бұл мәлiметтердiң сандық талдауы шеңберiнде жеке таңдау және экономикалық уәкiлдердiң ұтымдылығының логикасында негiзделген жаңа тарихи институционалдық экономикалық теорияның бағыты болып табылады [6].

2.3 Жаңа институционалдық экономика
Жаңа институционалдық экономиканың дамыуы неоклассиялық теорияның қатты ядросында өзгерiстерге келтiрдi. Өзгерiстердiң себебi экономикалық байланыстарды пiшiндеулер және басты экономикалық мiндеттердi формализацияландыру қамтамасыз ететiн өзара келiсiлгендiк үшiн ойындар теориялары (Дж. фон Нейман, О. Моргенштерн, Дж. Нэш) қолдануына байланысты [7].

Ойындар теориясы келесi жорамалдарға салады:

а) тепе-теңдiктiң бiрнеше нүктелерi бар бола алады;

б)тепе-теңдiктiң нүктелерi парето бойынша ұтымдылықтың нүктелерiмен мiндеттi түрде дәл келедi;

с) тепе-теңдiк тiптi бар болмауы мүмкiн.

Сонымен қатар, белгiлi және мызғымайтын неоклассиктердің постулаттарі, жеке алғанда Вальрас-Эрроу-Дебренің ортақ тепе-теңдiгiнiң үлгiсiнің қоғамның экономикалық өмiрлерiнің нақталығына сәйкес келмейтiндігінен терiске шығарылған.

Бұдан басқа, неоклассиктердің негiзгi үлгi ретінде болатын тиiмдi таңдаудың үлгiсi едәуiр ақпараттық шығындармен, когнитивтi шектеулерiменен кеңiтілінген, яғни (толық емес ұтымдылықтың теориясы - Г.Саймон) сыртқы мәлiметтiң зерделi қабылдауға және өңдеу қабiлеттiлiкке қатысты шектеулерi.

Осы теориямен сәйкес индивид ахуал және мәмiле туралы мәлiметтiң барлық көлемiн жинау оны ұтымды түрде өңдеуге қабілеті шектелген. «Ақпаратты өңдеуiне ақыл, қабiлеттiлiк да инидивддтің сирек қорлары болып табылады» [7].

Когнитивтi шектеулерiн есепке алу тиiмдi таңдаудың үлгiсiнiң негiзі жататын ықшамдау қайта қарау қағиданың өзiне талап етедi. Ол қанағаттылық қағидаларды ауыстырылады.

Өте айқара ашылған түрдегi жаңа институционалдық экономиканың мазмұны (Л. Тевено, Р. Буайе, А. Орлеан, О. Фавро) келiсiмдердiң экономикасында елестеткен.

Келiсiмдердiң экономикасы сонымен бiрге нормалары сырттай тап қалған болып есептелуге қарамастан тиiмдi мiнез-құлықтардың алғышартын нормаларға жүруде экзогендi көруге ұсынады. Осы бекiту сырттай қарағанда парадоксты: тиiмдi әсердiң шартымен норманың орындауы, тиiмдi таңдаудың (айқынырақ, мiндеттi түрде емес болатын) болмайтын нәтижесiмен болып қалыптасады. Парадокстiң түсiндiруi мәмiлеге қатысушылардың ұтымдылығының интерпретативтік ескертiлген талаппен ендi нырыққа байланған. Келiсiмдердiң экономикасы мәмiлеге қатысушылардың аужайдың өзара интерпретациясы және жоғары бағалауы үшiн норманы алғышарт ретiнде нарыққа қарауға ұсынады.

Мұндай перспективада индивид үшiн нормамен жүрудi (signaling) қарсы уәкiлiне дейiн өз аужайлары туралы сигналдардың жеткiзу әдiсi болып қалыптасады, сонымен бiрге негiзінен басқа индивидтардың аужайларының түсiнуi үшiн. Демек, индивидтар сондықтан, олардың мiнез-құлығының абсолюттi детерминанты болып табылғаны емес, өзара iс-қимылмендердiң екiұштылықты төмендетуi үшiн және өз ұтымды қойылған мақсаттарының табысы үшiн нормалар талапты орындайды.

Жақсы иллюстрация ретіңде жоғарыда айтылған нарықтағы өзара әрекеттесулердiн ұлгісі ретінде жиi қолданылатын тұтқындар дилеммасын қарастыруға болады. Ескертемiз, бір қылмыс ұшін жеке камераларда орналастырылған және сондықтан бiр-бiрiмен қарым-қатынасы шеттетiлген екi тұтқын туралы сөз болады. Егер олар қылмыстың iске асыруларындылығын мойындаса, онда екуі да А мерзiмiне айыпталады. Егер де тек бiрі жазықты мақұлдайтын болса және салдармен ынтымақтасса, ал басқасы моыйндамаса, онда бiрiншi ең төменгi мерзiмге айыпталар етіледi, екiншi - максималды В мерзіміне. Ал, егер екуі де қылмыстарын мойындамаса онда екуі де Г мерзiмге айыпталады (әрбiрінің жазығын толығыменен дәлелдеу мүмкiн еместiктiгінен) айыпталады, айтқандай В > А > Г > Б.

Екеуiне де жазықты мойындамау ұтымды нәтиже сезiктi жететiндiгiменнен, жалғыз басына қарағанда жеке-жеке жазықтың мойындауы осы ахуалда тиiмдi стратегия болып табылады. Ең жақсы емес нәтижеден құтылу үшін екi айыпкер тек қана шарт кезiне сәйкес келетін жолын таңдау керек - жазықты мойындамау. Сонда ғана жазықты өзгеден гөрi терiске шығаратына әрбiрiн сендiмі туып, ол жазықты терiске шығаруға қызықтырушылығы пайда болады.

Өзара сенiмдiлiк тек қана ылғи бiр норманың ұйғарымдарының орындауына кепiлдiк бередi. Мысалы, «тұтқындар дилеммасы» екiншi сезiктiлінген сол нормаларға жүруде әрдайым сендiрген сицилиялық мафияның мүшелерi үшiн бар болмайды (мафияның жұмыс iстейтiн мүшесi сияқты пайдалыдан кем болған әрдайым терiске шығарып немесе мойындауы мiндеттi). Сайып келгенде, нормаларының қолданудың өзi мақсат ұтымды қойылған болуы мүмкiн соттаудан залалды минимизациялауға жетуге мүмкiндiк бередi.

Келiсiмдердiң экономиканың тек қана келiсiм нормалармен қойылған заңдармен және формалды ретінде бекiтiлетiн нормалармен шектелмейді, сонымен қатар олар қызмет саласындағы адамдардың арасындағы өзара әрекеттесу iске асатын ойын ережелерін құрайтын үйреншiктi емес нормалардың жиынтықтарымен көңiлі толады. Әйтеуiр, келiсiмдер экономиканың нарықтық мiнез-құлықтың нормаларының әмбебаптықтары туралы тезис орнына үйлестiрудiң формаларының жиынының болуы постулаттайды.

2.4 Эволюциялық институционализм

Т. Веблен қазiргi институционалдық - эволюциялық теорияның идеяларынің және жасаушы тұжырымдамалардың авторы болып табылады. Адамды тиiмдi индивид ретіндегі ұсынысты қабылдамай, және институттар ұғымын адамдардың үлкен ортақтық тән ойлаулардың орнықты дәстүр және әлеуметтiк нормалар әдеттерi түйсiктер ретінде зерттеліп, Т. Веблен институттардың дамыту жолдарын және формасының ғылыми талдауына тұңғыш рет ұшыратқан. Т. Вебленге институттардің гендерге жатадындығы сонымен қатар шаруашылық эволюциясы және тiрi табиғат табиғи заңдарға жақындығы болмаса да жүйе ретінде болып, сонда да ортақтығы мол жүелер бола алатын ғылыми идеясы жатады [2].

Эволюциялық институционализмның қазiргi өкiлдері ретінде Р. Нельсон, С. Уинтер, Дж. Ходжсон болып табылады. Эволюциялық институционализм Й. Шумпетер, Ж. Т.Веблен, Й. Шумпетер (1883–1950 гг.), Д. Норт, С.Уинтер Ходжсон тағы басқалар еңбектерiнiң ықпалменiмен дамиды [8].

Эволюциялық экономикалық теория 1982 жылдағы Р. Нельсонның және С. Уинтердің жариялаған «Экономикалық өзгерiстердiң эволюциялық теориясы» белгiлi жұмысы арқылы жаңа импульсiн алды.

Жүйе де, өздерiнiң элементтерi де неоклассиялық доктринаға қарағанда экономикалық жүйе қарастыратын бұл бiр-бiрiмен шеттетiлген (атомизм) бiр-бiрiмен индивидтер және құрайтын оның (индивидтар) элементтерiнiң қасиеттерiнен жүйенiң шығарушы қасиетiнiң механикалық ортақтығы, институционалисты қасиеттердiң құрастыруы үшiн элементтердiң арасындағы байланыстардың маңыздылықтарын асты сызылады, негiзiнен.

Қазiргi ғылыми көрiнуге сәйкес, экономика сыртқы ортаның (мәдениет, саяси жағдай, табиғат және тағы басқалар) әсерлерін тарттыратын тұрақты эволюциялық ашық жүйе сияқты қаралады. Сондықтан эволюциялық институционализм неоклассиялық теорияның ең маңызды постулатын - экономиканың талпынысынің тепе-теңдiгін - ерекше және өте қысқа мерзiмдi болғанын күйін терiске шығарады. Жүйенiң тепе-теңдiкке жуықтау себепшi болатын факторлардың ықпалы әлмендi сыртқы әсерды қайта жабадыда және өзi өзгерiстермен және дамытуды шексiз тудыратын бас жүйеннің iшкi тектiк күші болып табылады.

Қазiргi эволюциялық теорияның негiзгi қасиеттерi төмендегiдей болады:

1) эволюциялық институционалисттар адамды қоғамнан тыс жұмыс iстейтiн «тиiмдi оптимизатор» туралы ұсыныстарды қабыл алмайды;

2) нарықтық экономиканы эволюциялық институционалисттар динамикалық жүйе ретінде қарастырады;

3) эволюционистер шаруашылық өзгерiстердi биологиялық ұқсастық бойынша едәуiр мөлшерде түсiндiредi;

4) тарихи уақыттың рөлiнiң есепке алу, яғни тарихи уақыттың қайтымсыздығы, динамикалық феномендерiнiң салдар болатын нәтижелерге экономика үшiн ең жақсы емеске негiзiнен жетектеп әкелетін қайтымсыздықтары. Олар мұндай феномендерге жинақы себептiктi, сонымен бiрге гистерезис және бiтеулердi әкетедi. Гистерезис (hysteresis) нәтижелердiң алғышартық жүйенiң шектi нәтижелерiнiң тәуелдiлiгi болады. Бiтеу (lock-in) дегені бұл қай өткен оқиғалардің нәтижесi болып табылатын және лездiк шығу бар болмайтын жүйенiң ең жақсы емес күйi;

5) «ескiлiктер» iстiң қолдану ұғымдары. Шаруашылық субъекттерiнiң мiнез- құлығында нақтылы мерзiм ағымында басшылық рөлдi ететiн (олар жағдайлардың нақтылы күйiнделер болмашы өзгерiстер шыдай алатындығымен) қызметтер шешiм қабылдау және жүзеге асырудың стандартты түзетусізден қолданылатын ережелерi ретінде ескiлiктi iстер ойнайды;

6) эволюционистердің көзқарасы бойінша, мемлекеттiк кiрiсу экономикаға позитивтi ықпал етеді.

2.5 Жаңа француз институционалдық экономикалық теориясы

Жаңа француз институционализмының ерекшелiгi нарықтық экономиканың қоғамның iшкi жүйе сияқты емес, бөлек алған объект сияқты зерттеледі. Экономика әрбiр адамдардың арасындағы үйлестiрудiң ерекше әдiстерiмен бейнеленетiн - келiсiмдермен - және түрлi институционалдық iшкi жүйелердiң талдау арқасында адамдардың әсерлерiне ерекше әсер ететін талаптармен – (сабалармен) нормалармен - қаралады. Саба (норма) ретінде жүйедегi өзара әрекеттесулердi сүйемелдеу үшiн сөзсiз орындауларға бағытталған нақтылы мiнез-құлықтың ұйғарымы болып табылады; келiсiмдер ретінде индивидтардың арасындағы өзара әрекеттесудiң жұртқа белгiлi шеңберлерi.

Жаңа француз институционализм жолында келесi институционалдық iшкi жүйелер анықталады:

1) нарықтық iшкi жүйе. Нарықтық iшкi жүйе ретінде объектілерiмен еркін айырбасталатын тауарлар және қызметтер болып табылады. Бұл тауарлар туралы негiзгi мәлiметтерді бағалардан алуға болады. Ол үшін субъекттердiң мiнез-құлқы анық болуы керек. Әсерлердiң үйлестiруi бағалы тетiктiң жұмыс жасауы арқылы тепе-теңдiктiң табысы арқылы iске асады. Нарықтық iшкi жүйесінде мінез-құлықтың тиiмдiлігін іске асыруы сабалардың міндетті тұрде орындалуына байланысты;

2) индустриалдық iшкi жүйе. Нарық кәсiпорынға қарағанда ешқашан өндiрiстiң орыны болып табылмайды. Индустриалды iшкi жүйеде өнiм объект болып табылады. Стандарттар негiзгi ақпарат рөлдi орындайды, баға болмашы рөлді атқарады. Жеке өндiрiстiк процессінің элементтерiнiң функционалдық және келiсушiлiгi барлық кәсiпорыннің қызметінiң келiсушiлiгiн қалыптастырады. Соныменен қатар, индустриалды iшкi жүйе қоғамдық өндiрiстiң заттық негiзi болады.

3) дәстүрлi iшкi жүйеде өзімдік және дербес абыройға бөлiну маңызды рөлдi ойнайды. Осы iшкi жүйенiң қатысушыларының қызметi дәстүрлердiң қамтамасыз ету және орнын толтыруына бағытталған. Мысалы, дәстүрлi iшкi жүйеге қатынас iшiнде және шаруашылықтардың арасындағығана емес, мафияны және қалған криминалды топтар да жатқызуға болады;

4) мүдделердiң бөлiндiлерiнiң бағынуы қағидаларда ортақ негiзделетiн азаматтық iшкi жүйе. Бұл iшкi жүйе шеңберiнде мемлекет және оның мекемелерi (полиция, басқару және бақылау органдары), сонымен бiрге көп мағыналы қоғамдық ұйымдар (мысалы, дiни мекемелері) жұмыс iстейдi;

5) қызметтiң үйлестiруi негiзінде адамдар және оқиғалардың барлығына ортақ ықылас қызықтыратын өте белгiлi салатын жұртшылық пiкiрiнiң iшкi жүйесi;

6) негiзгi сабаға бiртума, сирек кездесетiн нәтиженiң табысына талпыныс болып табылған творчестволық қызметтiң iшкi жүйесi. Осы iшкi жүйеге көркем өнер (кескiндеме, театр) жатады;

7) әсерлердiң үйлестiруi табиғи циклдермен сәйкес iске асатын және қоршаған ортаның балансының сүйемелдеуiне бағытталған экологиялық iшкi жүйе. Қызметтер объекттермен әр түрлi табиғи объекттер болып табылады.

Айтып келгенде, жаңа француз институционалстары нарықтық тепе-теңдiгiн және ұтымдылық талпынысын тек қана жеке жағдайлар ретінде қалай болғанын түсiндiредi. Әрбiр шаруашылық субъекті бiрнеше әлемдерде бiр уақытта жұмыс iстейдi. Мысалы, кез келген фирма нарықтық әлемде өз өнiмiнiң өткiзуiмен шұғылданады және өндiрiстi тiкелей ұйымдастырғанда индустриалды әлемде жұмыс iстейдi.

Жаңа француз институционалдық экономикасы неоклассиктің қатты ядросында өзгерiске жол бередi:

-бiрнеше нүктелерде тепе-теңдiктерi болуы мүмкiн, және де олар Парето бойынша ұтымдылықтың нүктелерiмен мiндеттi түрде емес дәл келеуы мүмкін, сонымен бiрге тепе-теңдiк тiптi бар болмауы да мүмкiн;

-Г. Саймонның толық емес ұтымдылық теориясына индивидтің ахуал туралы нарықтағы барлық мәлiметтi жинауға ұқ болатындығы ғана емес тиесiлi қолданылады, сонымен бiрге ықшамдауды қағида қанағаттылықтық қағидамен ауыстырылады;

-жоғары бағалаулардың экзогендi сипаты және олардың тұрақтылығы күмәнділік туғызады: институттар қызықтыру мүдделердiң қабылдау шеңберлерiн белгілейді де, соныменен қатар институционалдық шеңберлердi өзгертуге қабiлеттiлігінің барлығын дәлелдейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Неоклассиялық теорияның парадигмасында зерттеушi болады ма?

2. Қандай элементтер неоклассиктердің қатты ядроның мазмұндарын құрайды?

3. Қатты ядро мен және қорғайтын белдiктерде қандай қасиеттер ие болады?

4. Неоклассиялық экономикалық теорияның өресiздiгi қалай айқындалады ?

5. Институционалдық экономикаға дәстүрлi институционализмнан қандай айырмашылығы болады?

6. Жорамалдар арқылы жаңа институционалдық экономика қалай тұрақтанады?

7. Эволюциялық институционализм теориясындағы орталық орынында қандай институт орналасады?

8. Жаңа француз институционалдық экономикалық теориясының ерекшелiгiнде не де?

а) экономикалық теорияның белгiлi параметрлерi

б) кәсiби бөлiсiп еңбектену

в) тауарлардың ұқсастығы

г ) ресурстарды бөлу

д ) бағалаулардың орнықтылықтығы

а) бастапқы ресурстарды бөлуден тәуелсiз, өзiмен-өзi, мәжбүр етулерсiз, индивидтармен немесе фирмалардың арасындағы қатынастардың нәтижесiнде еркiн айырбас

б) өз бағалаулармен сәйкес бiр бiріне қамқорлығы мен қажеттiлiгінен

в) жоғары бағалауларды орнықсыздықтың жанында қорлардың

өресiздiктерi шарттардағы

г) нарықтағы индивидпен фирманің ұқсас мiнез-құлығында

д) экономиканы қарастыру кезiнде
3. Парето-ұтымдылығынің тепе-теңдiктің тетiгi:

а) максималды мәлiмет

б) цивилизациялық бәсекелестiк

в) бәсекелестiк мiнез-құлық

г) тепе-тең емес күй

д) шектелген ұтымдылық

а) толық мәлiмет шарттарындағы нарықтық өзара әрекеттесу

б) нарықта әрбiр қатысушысына және тағы басқа қатысушыларды орналастырған барлық мәлiметпен қамтамасыз еткендігінің теңдігі

в) тарихты материалистiк түсiнуi және экономикалық заңдары

г) бiзге рұқсат беретiн немесе бiрдеңе iстеуге рұқсат бермейтiн шеңбер

д) адамдардың бiр-бiрлерiне келгенде залалдық келтiрмеу үшiн мiнез-құлығының реттеуi

а) адамдар өз бағалауларын айқынымен ұғады да және бiр уақытта өз тауарларымен және ақшамен айырбастайды

б) нарықтық өзара әрекеттесу (мәмiлеге келiсу немесе одан бас тарту) автоматты болуы

в) нарық мүлтiксiз бағалы ескертпе дабылдардын әпередi

г) әрбiр индивидтің қасында орнықты белгiлер бар

д) индивид оның жоғары бағалауы қарағанда жақсы жасалған таңдаудың үйреншiктi қайталанатын ахуалдарымен әрдайым түйiсiп қалады

а) нарықтағы мәмiлелердiң көпшiлiгi қайталанатын мәмiлелер

б) барлық сатушылар бiр-бiрiне қатынас бойынша аноним және бiр келкi

в) фирма және индивид нарықта өзiн-өзi жеткiлiктi ұқсас ұстауі

г) тауарда тек қана екi өлшемi болады - баға және сапа

д) мiнез-құлықпен белгiсiз тиiмдi пiкiрге қарағанда көбiнесе түйсiктер басшылық етедi

7. Институционалдық экономикада қаралатын ахуалдардың бір қатары:

а) моралдiқ таңдау, кооперативтiк қатнас, тауарларды сәйкестендіру

б) табиғат заңы, жүрiс-тұрыс алғышартары, экономика заңы

в) жетекшiмен жарыс, бәсекелестiк мiнез-құлық, ақшаның саны

г) ұтымдылық, тепе-теңдік емес, дарашылдық

д) моралдiқ қауып-қатер, оппортунизм, қолайсыз таңдау

а) кооперативтiк қатынастардың қалыптасуын бақылау

б) тауардың сапалы бағасының толықсыздығына келуі

в) айырбасталатын пайдалы қасиеттердiң бастапқы салмағын бағалау

г) келесi әсерлерді болжау

д) неоклассиялық теорияның мінез-құлық алғышарттарын едәуiр түрлендiру

а) Джон Р.Коммонс

б) Леон Вальрас

в) Вильям Стамлеромм

г) Карл Менгер

д) Герберт Саймон

а) экономикалық өсу теориясы

б) пайдалылықты шектiлетін теориясы

в) қосымша құнның теориясы

г) капиталистiк жинақталуды теория

д) «өзара көмектік» теориясы

а) құн

в) көлем

д) баға
12. Оливер Уильямсон оппортунизмды былай анықтайды:

а) зұлымдықты қолданып жеке бастың мүддесiнiң қудалауы

б) адамдарды жұмысқа таңдауы

в) нарықтағы ұйымдастырылған жұмыс

г) iрi капиталды салу

д) шарттың үстiрт орындалуы