Институционалдық экономика

Сурет 2 – Ментальды үлгілер негізінде шешім қабылдау процедурасы

6.2 Нормалар және ережелер

Құндылықтарды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа абсолюттік (intrinsic) бағалар жатады. Абсолюттік бағаның негізі — патриотизм болып табылады.

Құндылықтың екінші тобына қатыстылық (instrumental) бағалар кіреді, мұнда бағалар пайда әкелмейінше қызмет етеді. Қарап отырсақ, адамдар құндылықтарының екеуі де абсолютті болып келеді.

Бiз ұстанатын құндылықтар әсерлерiнің сыныптары бiздiң («бұл жақсы», «бұл жаман») бағаларымызға тәуелдi болады. Өз кезегiнде, бағалар iстелмейтіннің iстелуін және ұйғарымдарын анықтайды (сурет 3). Мұндай ұйғарымдарды нормалар деп атайды.

Көпшiлiк бөліп шығаратын адамдардың абсолюттi құндылықтарына негiзделген нормалар моралдық нормалар деп аталады. Бұл нормалардың бұзылуы психологиялық шығындармен байланысты.


Сыныптардың қызметтерін бағалау:

«Бұл жақсы»

«Бұл жаман»


Нормалар

Құндылықтар

Сыныптар қозғалыстарының

ұйғарымы:

«Не істеу керек»

«Не істемеу керек»

3 сурет - Нормалар мен құндылықтар арасындағы қатынас

4 сурет – Нормалар мен ережеле арасындағы қатынастар

Нормалар мен ережелер арасында екі принциптік ерекшеліктер бар.

Нормалар нақты бір нәтижеге бейімделмейді, олар жалпы түрде келесіге сүйенеді: «Мұны істеу» немесе «істемеу». Ережелер таңдаудың нақты ахуалдарындағы мiнез-құлықтарды анықтайды және стратегия жүргізуде небiр әсерлерді бағалауға алдын ала мүмкiндiк бередi.

Нормалар кейбiр себептерге ие: нормадағы әр түрлi ахуалдардағы индивидтің өзi мiндеттiнен қалай хабардар болғанын анықтайды. Бұл ұйғарымдардың орындалуына көмектеседі немесе ерiктi сипатта және санкцияларда тұрақтанады.

Нормалар индивидтарды таңдауда жүзеге асырылып, институционалдық ортаның негiзгi элементi болып табылады.

Ғылыми нормаларға әр түрлі анықтамалар беріледі. Мысалға, нормалардың негізі болып: «санкцияға сүйенетін жеке тұлғалардың тәртіптерін реттеу», «жеке тұлға арасындағы бағалардың байланыс жүйелерінің буындары». Анықтамалардың алуан түрлілігінің барлығы өте толық көрініс береді, келесi нормалар - жүйедегi өзара әрекеттесулердiң реттiк сүйемелдеуi, өз функциясын орындау үшiн сөзсiз нақтылы мiнез-құлықтың ұйғарымы болып табылады [7].

Нормалардың құрылымы индивидтар мiнез-құлығының ықпалының сипаттын анықтайды. Салаларға байланысты және норманың қолданылуына қарай келесi элемент шарттарына қосылып жасалған құрылымдар болады:

-атрибуттар (нормалар таралуындағы адамдардың тобын анықтайды);

-меңгерушілік фактор (қарыз немесе қарыз емес болуы мүмкін);

-мақсат;

-шарт (норманың орындалуының кезеңі);

-санкция (құқықтық және әлеуметтік нормаға бекiтiлетiн заң).

Элементтердiң тiркестерiне байланысты нормалардың келесi түрлерiн көрестуге болады (2 кесте).

Бiрлескен стратегия (фокал нүктесi) деп индивидтармен мiнез-құлықты жоспарсыз таңдаудағы барлық қолға түсетiн ахуалдар айқындалады. Мысалы, адамдардың бiр-бiрiн орманда жоғалтқан жағдайдағы атрибуты оларды iздестiру, бұның негізгі мақсаты - бiр-бiрiн табу шартын ерекше қабылдайды.

Институционализмның бiртектi еместiгi бұл зерттеушi бағдарламадағы нормаларға қатысты айқындалады. Адам мiнез-құлығы қоғамның нақтылы (детерминанттық) мiнездемесiнің және оның қол астындағы әлеуметтік есептердің орнын толтыруын ұғындырады.

Экономисттер өз таңдауының бостандыққа шығаратын нормаларынан индивидтың тәуелдiлiктерiн терiске шығарды. Олардың бiр ауыздан шыққан пiкiрi бойынша, адам экономикалық, сонымен қатар норма үстiне қойылатын шектеулерімен де байланысты өз таңдауында абсолюттi еркiн. Экономисттер тiптi екiұштылық шарттарындағы индивидтың нақтылы мiнез-құлықтарының хаттаушы күрделi нормаларының нәтижелерiн және еркiн таңдаумен ұғынылған күрделi есептеулердi талап етедi деп ойлайды.

3. 
   Институттардың функциялары мен типтерінің мәні
   

Институт ұғымы түсініктемелердің жиынынан тұратын термин болып табылады:

1) институттар шындығында маңызды, институттардың P құрал-сайманы арқылы экономикалық теорияны өлшеуге болады (Мэттьюз);

2) мұндай анықтама беретiн институттар чешир мысығының ауада оның жоғалуынан кейiн, мұздап кеткен ұқсас күлiмсiреуi немесе ойын ережелерге ойыншыларсыз қатысу сияқты (Э. Фурубот, Р. Рихтер);

3) нақтылы да, үстiрт ережелер және (келiсiм жеткен танымал сабалар, iшкi қызметтiң iшкi шектеулерi) үйреншiктi емес шектеулерде де институттар тұрды.

Экономикалық институт ұғым классикалық саяси экономия бойынша бiрiншi жұмыстарда ғана кездеседi. А.Смит бойынша жарамсыз институттар бәсекелестiктi нарықтан шығады, нарықтарды қоғам үшiн құрастыруға тиiмдi негізді институттар мүмкiндiк туғызады деп санайды.

Г. Спенсер тиiмсiз институттардың нарығынан ығыстырудың тетігі ретiнде әлеуметтiк селекцияны қоғамның функционалдық мұқтаждықтарына, олардың қанағаттандыру мүмкiндiктерiне институттар көздiң нүктесiмен талдау деп атайды [11].

Т. Веблен орналастырылған әлеуметтiк ережелердi реттейтiн қоғамдық қатынастар туралы және ол қарым-қатынас тiлiнде әкететiн келiсiмдер туралы, ақша, құқық, шаралар және салмақтардың жүйесi, сонымен бiрге фирма және ұйымдардың басқа түрлерi туралы жазады. Аңғарылмаған мiнез-құлық та, түсінілген ережелер де, оның пiкiрi бойынша негiз болып табылған әдеттiң нәтижесi. Өздерiнiң әдетi әсерлердің қайталану есебiнен қалыптасады. Т. Веблен заңға сүйенген немесе кез келген басқа нормалар қоғам үшiн үйреншiктi болмайтынын белгiлейдi, ол әлеуметтiк жүйеге, және мүшелердiң қоғамдарына қосылмайды, олардың орындауларына мұқтаж болмайды [2].

Вебленмен ұқсас позицияны Э. Дюркгейм де ұстанады. Ол бұл ойлардың кез келген түрiн, әсерін және индивидтарға шек қоятын сезiмдерді институттармен қабылдайды (оның теориясының орталық ұғымдарының бiрi). Әлеуметтiк айғақтар және институттар мағыналары жеткiлiктi ұқсас. Мысалы, Дюркгейм шарттарды реттеу институттары ретiнде Спенсердiң утилитарлы жолын сынай отырып қайталап айтады: адамдардың тиiмдiлiк емес, моралдық негізін құрайтын, адамдардың әдеп норма институттарының дизайны сирек анықталатын адамдармен жасалады [8].

Ж. Коммонс институттарды өзге тұрғыдан қарайды. Ол ұжымдық мақсаттар табысының ұйымдастыру тетiктерi және мағынасы институтты ұйымдармен теңдестіругше мүмкіндік береді, және институтты жеке қызметтiң бақылауы бойынша ұжымдық қызмет сияқты анықтауға болады деп санайды. Ұжымдық қызметтiң диапазоны - ұйымдастырылған кәсiпорындардың жиынына ұйымдаспай қалған салттар, мемлекет, кәсiподақ, саудалық қауымдастық, холдинг, корпорация, сондай - ақ жанұялар. Қағиданың бәрiмiзге ортақ жеке немесе ұжымдық әсерімен iске асатын жеке тұлғалардың қызметiнiң үстiнде бақылаудың басқа дәрежесi болады [8].

Олардың негiзiн салушы дәстүрлi институционалистер үшiн сайып келгенде, адамдардың қызметiн ұйымдастыру нысандары бар институттардың теңестiруi болды – жеке (мiнез-құлықтың үйреншiктi түрі түрiнде) және ұжымдық (ұйымдардың әртүрлi түрi түрiнде).

Ұлттық институционализмге қарағанда қазiргi институционалисттер (неоинституционалисттер) ұйымдары бар институттарды теңдестiрмейдi. Олар институттарды түсiндiрiп бередi, бұл өзара әрекеттесудiң жоғарында жеке қатысушы тұрған бiр нәрсе. Әйтсе де, институционалдық жол шегінде институт туралы бiртұтас ұсыныстар да жоқ: бiр неоинституционалисттер әдеттегiдей институттар тепе-теңдiгіне қарайды.

Институттар ережелер ретiнде В.Хофелд идеяларында және Ж.Коммонстың кешiрек туындаған идеяларында тұрақтанады. Бұл жолдың мәнi келесі: институттардың көпшiлiкте нақты индивидтардан ойын ережесі бөлек болады, олар нақты ойыншылар емес. Д.Норт осы институттың позицияларын жоғарыда кім тұратынын анықтаудан тұрады.

Талпыныстардың бірінде институттардың негiзін құрайтын ережелердiң жіктелуі жақсы көрсетілген [8].

Осы ережелерге сәйкес арақатынастардың қатысушылары үшiн қандай әсер немесе ахуалдар керек болатыны, тыйым салынғаны немесе шешiлуге болатыны анықталады. Ережелердiң мақсаты - нақты арақатынастарды реттеу және олардың жасалуын болжау.

Ережелерге мыналар жатады:

-мүмкін болатын позициялар немесе қатысушылардың рөлі (ұйым; мүшелері, агенттер, қарамағындағылар және т.б.);

- осы позицияларға қатысушылардың сабақты қалдырмау тәртібі;

-ұйым қызметкерлерінің осы және басқа позицияларға қатысуда қолдану және қолданбау әсері;

-ұйым қызметкерлерінің осы және басқа позициялармен айналысуда жетістікке жету немесе жете алмау нәтижесі.

Сонымен, бұл ережеге қатысушылар саралайтын шеңберді қалай таңдау керек екендігі ұйғармайды, тапсырма беріледi. (яғни, олардың мiнез-құлығы). Э. Остор тапсырма берушілерге мынадай ережелерді қарастырады.

1) осы немесе басқа позициямен айналысатын қатысушылардың саны мен мүмкін болатын позицияларды жинау ;

2) осы немесе басқа позицияға қатысушылармен кандидаттар арасындағы таңдау технологиясы және осы позицияны қалдыру;

3) әрбір нұсқамен байланысты жетістікке жету нәтижесі;

4) әрбір іс-әрекет нүктесінде белгілі бір позициямен айналысатын қатысушы үшін жетістікке жету;

5) әр жағдай үшін шешім қабылдау функциясы;

6) осы және басқа позициялармен айналысатын қатысушылардың арасындағы байланыстың рұқсат етілген каналдары.

Э.Шоттер бойынша институттар - бұл үйреншiктi қайталанатын басқарушы ойынындағы тепе-теңдiк. Оның әдісі өзара жұмыс iстеу стратегияларының ұзақ эволюциясы туралы жорамалда өзара негiзделген. Институттар, Э.Шоттердың пiкiрiнше – бұл негізгі ойынның ерекшелігі емес, ойынның тепе-тең жағдайының ерекшелігі [8].

Д.Норттың анықтамасына қарағанда институттар ақпараттың жетіспеушілігіне қатысты экономикалық таңдаулардың анықсыздығын азайтады. Ақпараттың жетіспеушілігі анықсыз таңдауға, ресурстар мен еңбек шығындарына әкеліп соқтырады. Ал институттар адамға таңдау жасау барысында ресурстарды үнемдеу жолын көрсетеді. Институттардың негізгі белгілері қандай?

1) Институттар экономикалық теорияның басты міндетін орындайды – іс – әрекеттердің нәтижесін болжамдауын қамтамасыз етеді.Соның нәтижесінде экономикалық қызметтің тұрақтылығын енгізеді. Әр институт баратын жеріңізде, ресурстардың кейбір түрлерін шығындай отырып, іздегенін таба алады.

Айтарлық, сіз дүкенге барып, белгіленген ақша мөлшерін шығындап, сізді қанағаттандыратын тауарды аласыз. Бұл нарықтық институт. Басқа мысал: банкке барған кезде сіз ақшаңызды теңестіру үшін белгіленген уақытты жоғалтасыз, содан сізге керекті соманы аласыз. Бұл кредиттік институт.

2) Институттар оқу процесіне байланысты мұраға қалады.Оқытылу мамандандырылған ұйыммен жүргізіледі. Бірақ оқытылу «learning by doing» деңгейінде де, жұмыс барысында адамдар тәжірибелі әріптестерге қарап үйренеді.

3) Институттарға ынталандыру жүйесі тән, онсыз өмір сүре алмайды.

Жағымды және жағымсыз ынталандыру жүйесі болмаса, институт жоқ.

4) Институттар индивидтің іс – әрекетінің дербестігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Бұл экономикалық агенттермен жоғары бағаланады.

Институттың үлкен шеңбері ол - N 1 шеңбері. Оның шамасында сенің іс –әрекетің дербессің және сені заңмен жазаламайды. N 2 шеңбері бар, ол кезде сенің әрекетің ерікті және қауымдық пікір жазаламайды.

Жайлы институттарға тән жазалау түрі – остракизм. Бұл әр бір ұйымға тән қорғаушылық механизм. Басында өте жағымсыз шара болды. Ежелгі Афинада остракизм қалалық қауымды қалыпқа келтіруді қамтамасыз етті, бұл айтарлықтай көп уақыт алды. Афиндықтар байлардың біреуі өз жағдайын қолданып, қауымды қол астына алады деп қорықты. Сондықтан оларды Афинадан қуып жіберді.

Қазіргі заманда остаркизм – бұл адамды елемеу. Мысалы, АҚШ –та 50 ж.ж.ақ нәсілді адам қара нәсілдіге қызмет көрсетпеді.Өйткені ол білді : егер ол оған қызмет көрсетсе оған ешқандай жаза қолданбайды, бірақ ешбір контрагент ендігәрі оған шартқа тұрмайтынын білді. Елемеушілік - экономикалық өмірдегі ең қорқыныштысы.

5) Институттар, технологиялар өндіруді қысқартатын сияқты, транс-акционды шығындарды қысқартады.

Егер экономикалық агент мемлекетте жоқ немесе әлсіз жүйеде қызмет істесе, онда ол адамдарды, қорқыту мен қорлау арқылы, келісім-шартты орындау үшін жалдауға тура келеді. Бұл қымбат екені белгілі. Сонымен қатар, біз келтірген шарттарда, ол қылмыстық қауымдардың астына түседі.

Ал егер агент мемлекеті мықты жүйеде іс әрекет жасаса, онда мемлекет оның қызығушылықтарын қорғайды. Ол жай ғана сотқа барады және сотта ұтады. Соған байланысты, ол трансакционды шығындардың көп мөлшерін сақтап қалады.
6.4 Ережелер мәні. Ережелер мен құқықтар
«Құқық» термині меншіктік құқық, отбасының қалыптасуында, әдетте, мемлекетте, саяси партияларда, конституцияда, формалды және формальды емес шектеулерде, мәдени нормаларда, идеологияларда, өлшемдердің және шаралардың стандарттарында, фирмалардың, өндіріс үйымдарының институттарынының қатынасында кең қолданылады.

Мұндай классификация қоғамдық таңдаудың теоритиктері сөз қылатын ережелердің көптілігін түсінуге көмектеседі. Бірақ шынайы өмірде ережелер қозғалыста болады және ауысады, сонымен бірге бір-біріне қарама –қайшы болады, әрдайым болжанып отырады.Мысалға формалды емес құқықтар қалыптасады және құықта бекітіледі; және керісінше санкциялармен бекітілмейтін ережелер деформаланады (яғни формальды емес болады).

Қазіргі жаңа институциональдық экономикада басқа индивидтердің немесе адамдардың қатынасындағы бір индивидтің немесе адамның іс әрекет түрін анықтауға мүмкіндік беретін немесе керісінше мүмкіндік бермейтін, алдын ала қорғалатын жазуларды және жалпы қабылдаған ережелерді анықтау ұсынылады [14].

Институтты қалыптастыратын ережелер бір немесе бірнеше адамдарға қолданылаған кезде маңызды болып келеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынастың құрылымын қамтамасыз ететін ережелер құқықтық формада болады, егер оларды жеке адам ретінде қарастырса, ал дәлірек айтсақ оларға еркіндік тәуелсіздігін жүзеге асыру мүмкіндігін береді. Ереже рұқсат берілген және берілмеген әрекеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Міне сондықтанда ережелер, ереже өнімі ретінде қарастырылады. Осылайша ережелердің ерекшеліктері сол немесе басқа адамдар ие болатын ережелердің спецификасын анықтайды. Мысалы, бір жеке тұлғаның құқықтарын кеңейту немесе бекіту, көбіне басқаның құықтарын шектеу дегенді білдіреді, сонымен бірге сол немес басқа үлгіде табыстарын ұстауды көрсетеді.

Жоғарыда аталғандай жалпы қабылданған ережелер классификациясы және ережелердің бірегей классификациясы жоқ. Бірақ ережелер қандай принцип бойынша классификацияланытынына байланысты белгілі бір классификация туралы айтуға болады..

Д. Норт енгізген кең тараған классификация [6]:

1) конституциялық (немесе саяси) ереже, шешімге қажетті сұрақтар тізімін бақылау қалай жүзеге асырылатын сол үлгіде белгілейді және шешім қабылдау құрылымын анықтайды;

2) экономикалық ережелер, Меншіктің құықтың пайда болуының негізі болып табылады. Өзінің өніміні ретінде құықтарға ғана ие емес, сонымен бірге міндеттерге де ие болады, себебі қарым-қатынас процессінде тек қана агенттер басқа адамдардың құқықтарын орындау керек;

3) контрактация ережелері, келісім шарттардың жүзеге асырылуын және қорытындылау шартын, ретін анықтау әдістері.

Саяси институттардың дамуы және қалыптасуы тек қана саяси ғылымдардың құралдарын талдау ғана емес, сонымен бірге қоғамдық таңдаудың теориясы болып табылады.

Экономикалық ережелер деп бәсекелесетін немесе кооперацияланатын жеке белгілі бір тұлғалар немесе топтар шегінде шаруашлық қызметін ұйымдастырудың мүмкін үлгілерін анықтаушылар аталады. Экономикалық ережелер меншіктік абсалютті құқықтардың пайда болу жағдайы болып табылады, яғни әр түрлі экономикалық агенттер арасындағы нақты қатысы жоқ келісімдердің құқығы.

Қарым-қатынас жағдайында тек қана экономикалық агенттер басқа адамдардың құқықтарын сақтау керек. Келісім-шарттар–бұл ауыстырылатын өзіне алынған міндеттер мен құқықтардың спецификасы негізіндегі екі немесе одан да көп агенттер арасындағы қалыптасатын ауысым ережесі. Келісім–шарттар меншіктік құқықтардың қатысты қалыптасуы үшін тікелей негізделу ретінде қарастырылады. Олардың шегінде қосымша міндеттер мен міндеттемелері пайда болады.

Ережелердің жалпы қабылданған бірнеше классификациясы бар. Формальды және формальды емес ережелерге бөлінеді. Формальды ережелер деп мемлекеттің тарапынан қорғанысты қаматасыз ету және индивидтер үшін альтернитивалар жиынтығын шектеу ретінде көрсетілетін, жазбаша немесе вербальды түрде болуы мүмкін ережелер аталады. Сәйкесінше формальды емес ережелер деп индивидтердің іс әрекетін шектейтін ережелер аталады, бірақ олар жазбаша түрде көрсетілмеген және басқа механизмдермен қорғалады, мысалға үшінші сотпен қорғау. Формальды емес ережелер мұраның мәдени бөлігі болып табылады .

Келесіде көрсетілетін формальды және формальды емес ережелер арасында өзара байланыс бар:

1) формальды емес ережелер соңғысы сол немесе өзге бір мәміленің жағдайларын есептеуінсіз альтернативалардың жиынтығын анықтайтындықтан, формальды ережелердің кеңейтілуі, жалғасы, қосымшасы болуы мүмкін;

2) формальды емес ережелер, жүйесі оны құрайтын элементтерді іріктеу арқылы эволюционды дамығанда, формальды ережелердің өзгеру мен қалыптасу көздері болып табылады;

3) формальды емес ережелер формальды ережелердің жиынтығы ретінде қол жеткізерлік альтернативалардың жиынтығын анықтайды. Бұл берілген ережелер формальды емес ережелерге қарсы келіп, біріншілерді қорғауды қамтамасыз ету шығындары өте жоғары болғанда формальды ережелердің тиімсіздігін жанама растайды;

4) формальды емес ережелер формальды ережелерді ауыстырушы болуы мүмкін. Мысалы, кейбір елдерде формальды ережерді ауыстыратын, бизнесті ұйымдастырудың күрделі бюрократиялық тапсырмасын салыстырмалы қарапайым процедураға ауыстыратын формальды емес шектеулер құрылды;

5) формальды емес ережелер олардың әр түрінің өзгеру ерекшелігінің нәтижесі болып табылатын формальды ережелерге қарсы келуі мүмкін: егер формальды емес ережелер тек қана эволюционды және үздіксіз өзгеретін болса, онда формальды ережелер дискретті өзгерістерге ұшырап, тез өзгеруі мүмкін. Бірақ берілген қарама-қарсылық сипаты бар шарттарға тәуелді әр түрлі болуы мүмкін. Бұл арақатынас ережелердің екі түрі арасында институционалды дитохоминың негізі болады.

6) формальды емес ережелердің бар болуын белгілі бір ережелер нұсқасын бекіту саудасында жақтардың бірінің артықшылықтарының болуы негзінде пайда болатын үйлестірімді ғана емес, бөлу эффекті де шарттайды. Әлсіз жақ белгілі ықтималдықпен ойын шарттарына бағынады. Белгілі жағдайлар кезінде формальды емес ережелерді сақтау ықтималдылығы төмендеуі мүмкін.

Иерархия дәрежесі бойынша жаһанды және жергілікті ережелер болып бөлінеді. Жаһанды (жоғарғы тәртіп) ережелер төменгі тәртіп ережелерінің қалыптасуы үшін шарттар жасайды, көп шығындармен өзгеріске бейімделеді, қоғамның институционалды ортасын анықтайды. Жаһанды ережелер өзіне конституциялық (немесе саясаттық) және экономикалық ережелерді қосады. Жергілікті ережелер экономикалық агенттер арасында мәмілелерге қызмет көрсететін институционалды құрылғыларды жасауды қамтамасыз етеді. Жергілікті ережелерге көбінесе келісімшарттар жатады.

Ережелердің әр түрі сол сияқты иерархиялық құрылымға ие болатын сәйкес құқықтарды анықтайды. Конституциялық ережелерге саясаттық құқықтар сәйкес келеді (сайлау құқығы мен сайлану құқығы, дін тұту еркіндігі, өзінің идеологиялық пікірлерін білдіру); экономикалық ережелерге – бірінші кезекте жеке меншік құқықтарында білдіретін, экономикалық құқықтар. Келісімшарттар «индивидуалдық», жергілікті құқықтарды анықтайды, яғни мүдделі жақтардың өзара арақатынастарына жататын әрекеттердің қолайлы әдістері.

Сондай-ақ ережелердің келесі үш түрін бөледі:

1) экономикалық жүйеде барлық субъектілерге таралатын және нәти-жесінде оның сипатын анықтайтын, жалпы шектеулерді бекітетін сыртқы немесе негізгі (мысалы, жеке меншік құқықтары);

2) сәйкес институционалды облыстар мен ұйымдардың ішінде (мысалы, фирмалар, мемлекеттік мекемелер, үй шаруашылықтары) бекітетін немесе қалыптасатын және бөлек субъектілер (агенттер) арасында өзара әрекет етуін туғызатын ішкі.

Эволюционды институционолистер ережелерді шартталған және шартталмаған деп екіге бөледі. Шартталған ережелерге сәйкес қабылданған әрекеттер ортақ сипаттамаларына тәуелді болады және түрлі жағдайларда түрлі нәтижелерге әкеледі. Мінез-құлықтың шартталған және шартталмаған үлгілері болатын ережелер, агенттермен саналы және санадан өтпеген түрде игеріледі.

Жаңа институционалды экономикалық теория жақтарының пікіріне сәйкес, ережелер таңдау жағдайында, егер сол немесе өзге әрекеттерге рұқсат беретін немесе рұқсат бермейтін ұйғарым ретінде қызметтерді орындайтын болса, онда назар ережелерді сақтауды қамтамасыз етуге немесе санкциялау механизміне аударылады. Бұл ережелерді бұзушылар үшін жазалау жүйесі қарастырылуы тиіс дегенді білдіреді.

Жазалау шығындары өзіне екі элементті қосады – ереже бұзушыларды анықтау және оларды жазалау шығындары. Бірақ ешқандай жазалау толық залалды қайтармайды. Жазалаулар ереже бұзудың алдын алу үшін қолдануы тиіс. Сондықтан тиімді саяси режимді құру құқық қорғау жүйесінің әрекетін талап етеді.

2. Құндылық және экономикалық норма қатынастарының қатысушыларының мiнез-құлықтарына ықпал ететiн экономикалық мәдениет деген не?

3. Институттар арқасында не қалыптасады?

4. Институттардың негiзіне жататын ережелердiң генезисiнiң негiзгi көздерi қандай?

5. Институттардың қоғамындағы функциялары қандай?

6. Ережелердiң анықталуы қандай жаңа иитуционалдық экономикада қолданылады?

7. Д. Норттың классификациялық ережесі немен байланысады?

8. Қандай үстiрт және үйреншiктi емес ережелердiң арасында өзара байланыс болады?

9. Негiзгi сыртқы және iшкi ережелердiң мiнездемелерi қандай?
6 тақырып бойынша тест тапсырмалары:
1. Қысқартылған норманың логикалық құрылымы келесi пунктті өзіне қосады:

а) Шарттардың сипаттамасы (ахуалдар), яғни жеке тұлға үлгіге байланысты болу керек;

б) зардаптардың үлгiсiнiң сипаттамасы;

в) ахуалдарды теңестiру;

г) белгiленген ахуалды қосатын үлгiсiн таңдап алуы;

д) провокациялық сипаттама.

а) әсерлердiң үлгiсiнiң сипаттамасы;

б) белгiленген ахуалды қосатын үлгiсiн таңдап алуы;

в) субъектердің құрылымы;

г) есеп шарттары;

д) субъекттердің мінез - құлықтары.

а) нормативтік актілер;

б) нормалардың кепілдігі;

в) Кепілдік берілген объектілер;

г) объективтік формалар;

д) мөлшерленген кепілдіктер.

а) жағдай;

б) санкциядағы орындалмаған үшін ұйғарымдар;

в) осы санкциялардың бұзушылықта болатын индивид, субъект;

г) ұйғарылатын әсер;

д) жоғарыда аталғандардың барлығы

а) норматтерді;

б) үлгiлерді;

в) ережелер немесе нормаларды;

г) дәрежелерді;

д) мiнез-құлықтар тетiктері.

а) бейiмделу;

б) мiнез-құлықтың ментальдық үлгiлерi;

в) қызықтырулар;

г) материалды айтып берудiң стереоттері ;

д) тұқым қуалаушылық.

а) сыртқы;

б) жанама;

в) бағытталған;

г) тікелей;

д) ішкі.
8. Норманың кепiлдеушiсiнің орындауына мәжбүр етуде келесi ережелерге тетiк тән :

а) сыртқы;

б) жанама;

в) бағытталған;

г) тікелей;

д) ішкі.
9. А.Е.Шаститко институт, норма және ереженiң анықтауларына байланысты сүйене түсiндiредi:

а) ойынның қоғамдағы ережесі;

б) уәкiлдердiң экономикалық мiнез-құлығының шектеулерiнің функцияларды орындаған және олардың арасындағы өзара әрекеттесулердi реттеген ережелердiң қатары;

в) шеңбер үшiн жеке жасаушы ұжымдық әсерлер;

г) ұйымдағы еркін адамдарға беретін өз мүдделерінің бiрiктiруi;

д) әсерлердi тиiмдi ұғынуы.

а) классикалық ережелермен;

б) институционалдық ережелермен;

в) формалсыз ережелермен;

г) формалдық ережелермен;

д) мөлшерлелген ережелермен.

а) классикалық ережелерді;

б) институционалдық ережелерді;

в) формалсыз ережелерді ;

г) формалдық ережелерді;

д) мөлшерлелген ережелерді.

а) нормалардың және әлеуметтік ортада тұру ережелерiнiң орындалуы;

б) институционалдық келiсiмдердiң анықтауының әлеуметтiк, саяси және заң ережелерiнiң жиынтығы;

в) ереже және мәжбүр етуден тұратын сыртқы тетiк жиынтығы;

г) мәлiметке шектеулер;

д) шаруашылық бiрлiктерiнiң арасындағы келiсiмдер, кооперация және бәсекелестiктiң анықтайтын әдiстер.

а) Қоғамдық соттау, ресми ұялту, бұзушының кейбір құқықтарына шек қою, бас бостандықтан айыру, басталған іс үшін қызметтердің күштік мәжбүрлеу, ереже бойынша өлім жазасы;

б) Заң бұзушының қоғамдық жерде болуына шек қою, акцияларды,облигацияларды сатып алуға, акционерлердің жиынтығында дауыс беруге шек қою;

в) Әсерлерді ұғыну, заң бұзушының қоғамдық жерде болуына шек қою, телефонмен байланысуға, еркін тұрғын жерлерді таңдауға шек қою;

г) басталған іс үшін қызметтердің күштік мәжбүрлеу, ереже бойынша өлім жазасы;

д) Қоғамдық соттау, бұзушының қоғамдық орындарда еркін таңдауға шек қою, ресми ұялту, өлiм жазасы.

а) үстiртті ереже үйреншiктi емес ереженiң позитивтi айқындалған базасында жүргiзiледi;

б) егер соңғы керексiз шығындар мемлекет субъекттерi елеулi пайдалар әкелмей, үйреншiктi емес ережелер үстiрт ығыстырады, мұндай жағдайда ережелердiң кепiлдеушiлерi тiкелей;

в) үстiрт ереже пайда болатын үйреншiктi емес нормалар қарсы әрекет үшiн жүргiзiледi;

г) ережелердiң деформализациясы - пайда болатын үйреншiктi емес ережелер енгiзiлген үстiрт ережелердiң iске асыруларының туғызу мүмкiндiгі

д) жоғарыда аталғандардың барлығы.