Институционалдық экономика

9.2 Нарықтың құлдырауы және мемлекеттің кірісу шаралары

9.3 Мемелекеттік сектор және мемлекеттік қаржы

9.4 Мемлекеттік меншік және мемелекттік қаржы

Парето-жетілу деп алдыңдағы жағдаймен салыстырғанда ешкім жеңілмейтін және экономикалық өмірдің ең болмағанда кейбір қатысушылары ұтатын экономикалық жағдайдың өзгеруі аталады. Парето-жетілуі іске асырылғанда,сол себепті Парето-жетілуі мүмкін емес жағайы Парето-тиімділгі деп аталады. Дербес өндіруші (сатушылар) және тұтынушылар (сатып алушылар) нарықтык өзара әрекеттесуінің маңызды ерекшілігі - олар тұжырымдайтын келісімдердің еріктілігі. Нарықтық экономикада жоспарлы шаруашылықтан қарағанда қажет деп санайтынды өндіреді және тұтынады, ал экономикалық өмірдің басқа субъектілерімен өзара қарым-қатынасының мүмкіндіктері мен нақты шарттары жеке тұлғаға ең алдымен ұсыныс пен сұраныс негізінде құрылатын баға жүйесімен қабылданады. Үй шаруашылығының нәтижесінде фирамалар да олардың мұқтаждықтарын және өзара қатынас екі жақты да жақсартатын жағдайда контагенттердің қалауын толық қанағаттандыратын қорлардың ұйғарымындағы аллокациялар түрін таңдайды.

Еркіндіктің болмауы серіктестер арасында өзара тиімді мінез-құлықтарын қосқандағы жеке тұлғалар үшін кейбір техникалық іске асырылатын және тиімді әркеттер қол жетімсіз болады.

Демек, экономикалық мағынада мәжбүрлеу дегеніміз - бұл, ең алдымен, қол жетерлік Парето-тиімділіктің шектеулі спетрлері. Егер ерікті қатынас шартында таңдалған аллокациондық жағдайлар мәжбүрлі түрде алынып тасталса, тиімділіктің жоғалтулары айқын түрде көрінеді.Егер мәжбүрлеу қандай жағдайда болмасын тиімді болып таңдалмайтын нұсқалар «алынып тасталған» болса, онда ол мағынасыз.

Олай болса, сырттай қарағанда экономиканың тиімді қызмет етуі мәжбүрлікті қолданумен сәйкес келмейді.Экономикалық теория тұрғысынан алып қарағанда дәл осы мәжбүрлеуге заңдық қабілеті, қарым-қатынс еркіндігі нарықты сипаттайтындай, мемлекеттің ерекшелігін анықтайды. Олай болса, экономикалық жағдайларға мемлекеттің араласуы арнайы түсініктемені қажет етеді.

Түсініктеме мәжбүрлеу қорлары бар жеке индивидтар басқаларды өзіне тиімді түрде қайта бөлуге әкелумен түсіндірілуі мүмкін, осындай әрекеттер Парето-жетілуді тежейді, бірақ мәжбүрлікті іске асырумен тиімді.

Бірақ, мәжбүрлік құқығын пайдалану барлығының, не болмаса тіпті өздерінің көптеген азаматтарының қызығушылықтарына қызмет етуге үміт ететін демократиялық мемлекеттер үшін де тиесілі. Жеке индивидке жетімді аллокациялық әрекеттердің шектеулі спетрлері тиімді бола ала ма?

Ия, егер олардың кейбіреулеріне деген тиым одан да бағалы әрекеттерді қол жеткізерлік қылса.

Осылай мемлекет қатысушылардың өздеріне алған міндеттерін орындауға міндетті етеді. Мысалы, заң алдында қорыққандықтан, қарызгер өзінің ниеттеріне қарамастан,кредиторға төлеуі қажет. Бірақ, қарызды төлеуге мұқтаждық болмаса, кредитті туыстардан басқа ешкім алмас еді.

Келісім шарттарының орындалу кепілі - мемлекеттің меншік заңдылығын қамтамасыз етуін орындаудың жеке жағдайлары. Шынында да, келісім жасалуы үшін қатысушылар олардың арасында айырбасталатын объектілердің (тауар және ақша) құқықтарын тануы қажет. Нарықтық келісімінің өзі де осы объектілерге құқықтарды өзара беруі болып табылады. Егер меншік құқығы нақты көрсетілмесе және мемлкеттік мәжбүрлеу күшімен қорғалмаса, үздіксіз мемлекеттік қызмет мүмкін болмас еді.

Бірдей қорларды пайдануға үміткерлер арасындағы даулар ең ақырында мәжбүрлеу көмегімен шешілер еді. Олай болса, мәжбүрліктің баламасы жалпы қалыптасқан құрылымдардың ережелері (заңдары) негізінде қолданылатын жеке тұлғалардың арасындағы бағдарсыз, болжамсыз және жалпымен қолданылатын қатынастар мәжбүрлігі болар еді. Сондықтан тіпті басқарушының қызығушылықтарына қызмет ететін рақымсыз мемлекет де шаруашылық өмірін реттеуіне байланысты экономикалық ілгерлікке мүмкіндік туғызады.

Айтылғанның негізінде қоғамдық құрылымның экономикасын меңгерерде қажет бірнеше тезистерді тұжырымдауға болады.

Мемлекет өзімен мәжбүрлеу ұйымдарның формасын бейнелейді. Мәжбүрлеу - бұл, ең алдымен, қандай да бір индивидке пайда әкеле алатын экономикалық мүмкіндіктерге шектеулілік. Мәжбүрлікті қолдану бір мүмкіндіктерден бас тарту жеке және қоғамдық ауқаттылық тұрғысынан бағалы басқа да мүмкіндіктерге қол жеткізетін жағдайда ғана ақталады. Егер мәжбүрлік қажет болған жағдайда оны минимизациялау қажет, бірінші, мемлекеттік билікті таратушылардан басқа барлығына оған қол жетіспеушілікті қамтамасыз ету, екіншіден, тек қолайсыз деп танылған мүмкіндіктерді ғана алып тастау. Мемлекеттік араласуды қандай да бір сырқат болған жағдайда ғана қолданылатын дәрі деуге болады, демек нақты бір диагнозға және белгілі мөлшерде қолдану қажет.

Мемлекеттің меншік құқығын қамтамасыз ету ниеті нарықтың субъектілері арасындағы еркіндік қатынастарға алғышарт болып табылады. Осымен қатар мемлекет, әдетте, нарықтағы қалыптасқан жағдайларға және оның салдарына өзгертпелер енгізеді.

Демократиялық мемлекет үшін Парето - жетілуге септігін тигізетін өзгерістер жасайтын араласулар қолайлы. Нарықтық күштердің ерікті әрекеттері нарықтың құлдырауы жағдайында (табиғи монополия, ақпараттық ассиметрия, ішкі әсерлер) Парето-тиімділікті қамтамасыз етпейді. Егер, нарықтың құлдырау өтемақысы Парето-жетілуге әкелсе (біз әзірше мелекеттің араласуымен байланысты шығындары шетте қалдырып отырмыз), онда тиісті экономикалық саясаттың шаралары барлық азаматтардан қолдау табуы мүмкін. Алайда, тәжірбие саяси шешімдерді қолдаушылармен қатар,оларға қарсыларда болатынын көрсетеді.Егер де дәл осы кезеңде шешімдерді бағалайтын тұлғалардың ақпараттану өзгешеліктерінен ауытқитын болсақ, нақты экономикалық саясат Парето-жетілуді қамтамасыз етпейді деген қортынды жасауға болады, басқа сөзбен айтқанда, нарықтың құлдырауын жеңуді. Тұрғындардың бір бөлігіне пайда әкелетін шаралар басқа тұрғындардың қызығушылықтарын қанағаттандырмайды, ол өз алдында біріне бірі ұқсамайтын бағаларға әкеліп соғады. Осындай шаралар әдетте қайта бөлетін сипатта болады [7].

Мәжбүрлі қайта бөлу демократиямен үйлеспейді, себебі оның қарапайым мағынасы шешімдердің бір ауыздан болуын қарастырмайды.Қазіргі қоғамда дауыс берушілердің көбінің қолдануына сүйенетін және осылардың мұқтаждықтарына қызмет ететін саси күштерінің мемлкеттік билігін қолдануын тиімді деп санайды.

Монополия жағдайында фирма нарықта қалыптасқан бағаға бейімделмейді, өзі үшін тиімді баға мен сату көлемінің үйлесімін таңдайды. Тепе-теңдікке шекті шығындар мен шекті кірістің тепе-теңдік жағдайында жетеді, баға шекті кірістің көлемінен, тиісінше, шекті шығындардан асады. Басқа шарттар тең жағдайда монопольдық баға жетілген бәсекелестік бағасынан асады, ал монополияның сату көлемі жетілген бәсекелестік жағдайында орын алатын көлемге жетпейді. Осының салдарынан, қоғам шығындарға ұшырайды, себебі монополия бағаны бекіткен жағдайға қарағанда бәсекелістік жағдайында өндірушілер мен тұтынушылардың сомалық шығындарынан көп болады.

Монополиялық жағдаяттық, табиғи және ресми (заңды) түрлерін ажыратады. Олардың барлығы салаларға ену шектеулігін түсіндіреді. Бірінші жағдайда шектеулілік меншік концентрация күші негізінде өндірістің бөлек шарттарына бәсекелестерге қол жетіспеушілікті түсіндіреді, ал екінші салада - формальды ену жағдайындағы бәсекелестердің әрекеттерінің тиімсіздігі, ал үшіншісінде - мемлекет салатын тыйымдар.

Жағдаяттық монополия нарығы монополизацияланатын игіліктерді өндіруге қажетті кейбір қорлардың барлығының болуына негізделген нарықтық билікті түсіндіреді. Мысалы, қазба байлықтардың жерлері, өндірістің арнайы күші немесе инфраструктураның негізгі элементтері осындай қорлар болып табылуы мүмкін. Көп жағдайда мемлекет мәжбүрлеу құқығын пайдалану арқылы жағдаятты монополия мәселелерін шешуге қабілетті. Осылай, белгілі тауарды өндіруге барлық қуаттылықты жұмылдырған корпорация монополияға қарсы заңнама негізінде бөлінуі мүмкін.

Бірақ, табиғи монополияның пайда болуына негіз болатын маңызды экономика болмаған жағдайда мәжбүрлі бөлініс пен бірігудің алдын алуы ақталған болып есептелінеді. Үлкен масштабтағы экономика болған жағдайда жекелеген фирманың тиімді өндіріс көлемі нарық көлеміне жетуі немесе тіпті одан асуы мүмкін. Осындай жағдайда монополист фирманың бөлінуі тиімділікті жоғалуға әкеліп соғуы мүмкін.

Әдетте, демонополизация техникалық жағынан қиындық көргенде байқалады. Мысалы, қаладағы су жүйесі, әдетте, қандай да бір ұйыммен пайдаланылады. Оның қаланың жекелеген аудандарына жауапты фирмаларға бөліну тиімділігі едәуір төмен жергілікті монополиялар қалыптасуына алып келер еді. Егер монополияның қарсылығы әр түрлі фирмаларға тәуелді параллельді түрде сумен қамту жүйелерінің пайда болуымен сипатталатын болса, онда ақталмаған шығындардың өсуі орын алар еді.

Техникалық прогресс табиғи монополияны жеңу үшін алғышарттар жасайды, мысалы, телефондық байланыс жүйесінде (ұялы телефондардың пайда болуы). Осы уақытта ұйымдастырушылық инновациялар есебінен бәскелестікке жол ашылады.

Осылай, Батыс Еуропаның кейбір аймақтарында теміржол компаниялар жалпы кесте негізінде өздерінің жылжымалы құрамаларын бір жолдарда жүргізу арқылы бәсекелеседі. Алайда, табиғи монополия кең таралған феномен болып табылады. Осының болуының, нарықтық құлдыраудай, екі баламасы бар: не тиімділіктен айырылуына көну, не ерікті қатынастар негізінде қол жететін қорлардың аллокациясының кейбір нұсқаларын мәжбүрлі түрде алып тастау.

Негізінде, нарықтық қатынастардың мәні болып табылатын ерікті өзара қатынастар мемлекет қолданатын мәжбүрліктің тікелей баламасы болып табылады, осындай мәжбүрлікті ерікті әрекеттерді қанағаттандырмайтын уақытта қолдануға болады. Басқа баламасы іс жүзінде жоқ. Осыдан мәжбүрлі, міндетті түрде немесе әрқашанда қалаулы нәтижеге әкеледі деп ойлауға болмайды.

Табиғи монополия сияқты монополияланған нарықпен кездескенде, мемлекет, әдетте, реттеу шараларын қолданады, атап айтқанда, бағаларды реттеу. Сонымен қатар нарыққа ену шарттарында мәжбүрлі өзгерістер болуы мүмкін.

Өзгеріс нарыққа енуге жасанды кеңейтумен ғана сипатталмайды (мысалы, жағдаятты монополияның алдын алу есебінен), сонымен қатар оны шектеумен де сипатталады. Соңғысы, техникалық өзгерістер нәтижесінде табиғи монополия сипатындағы салада орын алады, пайда алуға бағытталған ұйымның қызметі рұқсат етілмейді. Көп жағдайда мемлекеттік және муниципалды органдар қызметтің тиісті түрлерін тікелей монополияндырады, мысалы, коммуналды қызмет көрсету және коммуналды жүйені пайдалану. Олай болса, табиғи монополияға реакция болып мемлекеттің өндіріске қатысуы болып табылады. Көп жағдайда табиғи монополиялар коммерциялық емес ұйымдарға беріледі. (әдетте, бағаны реттеумен үйлесімде.)

Сонымен қатар, мемлекет монополияның бекітілуіне мақсатты түрде келетін жағдайлар кездеседі. Бұл жерде белгілі тауарлар мен қызметтерді өндіру саласында жеке тұлғалар мен ұйымдарға ерекше құқықтарды ұсыну сөз болып отыр. Осындай сипаттағы ерекше құқықтардың болуы ресми монополияны түсіндіреді. Осыған мысал жаңалықтарды патенттеу есебінен жететін монополия бола алады.

Заңды түрде рәсімделген құқытары жоқ тұлғаларға мемлекет өнімді патенттеу өндірісіне кіру мүмкіндігін жабады.Ресми монополияның объектілері экспорт,импорт, қандай да болмасын тауарды ішкі нарықта сату болуы мүмкін,мысалы, шарап монополиясы және т.б.

Қандай шартта болмасын әрбір монополия қалаусыз. Алайда, сөз патент туралы болса, техникалық прогрессті жігерлендіру үшін ол қажет болуы мүмкін. Патент жаңалықтардан пайда алу мүмкіндігін береді, атап айтақанда осы пайдалар ғылыми-ізденістік жұмыстардың шыңғындарын жабады.

Осымен қатар,барлық монополиялар зиянды болған соң, мемлекеттің саясаты біраз уақыт өткеннен кейін патент иегерлерінің ерекше құқықтарын жойылуын меңзейді.

Дегенмен, мемлекет тарапынан көп жағдайда ұтымды шекте ресми монополияны тарату мен ерекше құқықтарды беру орын алады.

Ассиметриялық ақпараттардың классикалық үлгісіне денсаулық сақтау саласы мысал бола алады.

Емделуші дәрігерге қаралғанда оның диагноз қоюына да, емделу әдісін таңдауына да сүйенуіне мәжбүр болады.Басқа сөздермен айтқанда, қызметті тұтынушы өндірушіні қадағалауға мүмкіндігі болмайды. Егер де өндіруші жеке бас пайдасына басшылыққа алып және дұрыс емес саналатын емделуге қандай өлшемде болмасын жауапты болмаса, қымбатырақ және тиімдірек медициналық көмек кең таралған болар еді.

Ақпараттардың асиметриялығы басқа да экономикалық қызметтің салаларында да көрініс табады. Мысалы, білім беру саласын алайық және пайданы максимизациялауға күресетін тек өзара бәсекелесетін кәсіпорындардан тұрады деп санайық. Бұл салада, басқа салалардағыдай, тұтынушы нақты қызмет көрсетілместен бұрын өндірушіні таңдауға мәжбүр болады. Әлі орын алмаған қызметтерді нақты бағалауға мүмкін емес. Баға өткен тәжірибелерге сүйенетін жорамалдар негізінде құралады.

Ақпараттық ассиметрия жұмысқа оналасу уаұытында да көрініс табады. Бұл жағдайда жеткізуші орнында белгілі қызметке жалданатын адам болады, ал сатып алуша орнында-жұмысқа алушы тұлға.Жұмыс іздеген адамға жұмысқа алатын адамнан қарағанда өзінің мүмкіндіктері жақсы белгілі.

Ақпараттық ассиметрияның мәселелері белгілі деңгейге дейін бедел есебі негізінде шешіледі. Алайда, қиынырақ жағдайда және өмірлік маңызды кездерде мемлекеттің араласуы пайдалы болады. Ол әр түрлі пішінде болуы мүмкін. Осы пішіндердің бірі-қандай да болмасын қызметпен айналысқанда лицензия беру шарты орындалады. Әдетте, лиценязия алу үшін кәсіби дағдылар мен басқа да шарттарды орындаудың құжаттық дәлелмесі талап етіледі.

Сонымен қатар, ақпараттық ассиметрияға байланысты өнімді өндіру мен қызмет көрсетуге мемлекеттің тікелей көрсетілуі ықтимал.

Ең соңында, ақпарттық ассиметрияның салдарын тоқтата алатын құралдар қатарына осындай тауар мен қызметті өткізу мен олардың өндірісін мемлекеттік бақылаудың небір түрлері кіреді.

Тек қана ассиметриялық бөліністер емес, сонымен қатар келісімнің тікелей қатысушы ақпараттардың аздығы тиімсізділікке әкеледі. Қажетті ақпараттардың болмауы өзара әркеттерді тоқта алады, осының салдары болып қаржылық жүйеде көрініс табатын нарықтың толық еместілігі табылады.

Нарықтық экономиканның қызмет етунің тамаша үлгісі экономикалық құндылығы бар заттар болып табылады. Атап айтсақ, капитал нарығынаң максималды түрде тиімді қызмет етуі барлық болашақ игіліктердің нарығының болуы мен барлық тәуелділіктерден сақтандырылуы мүмкін. Тәжірбиеде фьючерстік нарықтар шын мәнісінде қызмет етеді, оларға барлық кейбір жекелеген тауарлар мен бағалы қағаздар жатады, келісім жасалатын мезгіл бірнеше айлардан аспайды. Бұл нарықтар қатыспайтын және жетілмеген болады, себебі көптеген салаларда, атап айтқанда, қарқынды инновациялармен байланысты салада ұзақмерзімді өзгерістерді болжау қиынға соғады.

Әдетте мемлекет жалпы ақпараттардың аздығын толық түрде жеңе алмайды. Алайда, ол тәуекелділікті азаматтардың (салық төлеушілердің) арасында жеке инвесторлардың қолы жетпейтін көлемде бөле алады.

Сондықтан мемлекет ұзақмерзімді жобаларды жасап, қаржыландыра алады, банктік депозиттерді сақтандыра алады және эконмикадағы орнын жақсарта алатын басқа да әрекеттерді жасай алады, бірақ көп жағдайда олар жеке кәсіпкерлер көзқарастарынан өте қатерлі.

Экстерналий ішкі эффектілердің болуы қандай да бір қызмет немесе өндіріс факторлармен байланысты шығындар мен пайдалар бөтен тұлғаларға бұйырады. Ішкі эффекттер жеке тұлғаның қызметі мағынасына немесе кәсіпорынның өндірістік міндетіне басқа тұлғалардың немесе ұйымдардың тұтынушылық қатынасына тікелей әсер ететін жағдайда пайда болады.

Экстерналий теріс болған жағдайда индивид немесе фирмадағы басқаларға өзінің шығындарының бір бөлігін жүктейді. Өте анық мысал ретінде ішкі шығындар әкелетін кәсіпорындармен немесе автомобильдермен атмосфераның бүлінуі әсерінен айналасындағылардың ауқаттылығын төмендетеді. Егер тауарлар мен қызметтерінің өндірісін тудыратын теріс ішкі эффект алатын болса,тиімді деңгейден асатын көлемде орындалады.

Оң экстернали жағдайында бөгде тұлғалар кейбір пайдаларды тегін түрде алады. Мысалы, адамға инфекциялық аурулардан профилактикалық егілген болса, ауру қаупі ол үш ғана емес, сонымен байланыста болатын барлық адамрдар үшін төмендейді. Егер де оң экстернали тудыратын салалар тек қана нарықтың әсерінен дамитын болса,тиімді деңгеймен салыстырғанда тиісті тауарлар мен қызметтердің толық түрде өндірілмеуі орын алатын еді.

Нарыққа балама ретінде мемлекеттің әрекеттері қызмет етеді. Жиі уақытта ол ішкі эффектілердің интерналицаясын мойнына алады.Әрине, мемлекет оны оған тиесілі мәжбүрлік құқығын қолдану арқылы қол жеткізе алады. Заң қоршаған ортаны ластауды айыппұлдар мен басқа да жазалар арқылы тиым салуы мүмкін, немесе олардың есебінен ластанудың салдары шешілетін арнайы салықтар енгізу. Өндірісті пайдалануы едәуір түбегейлі ішкі эффекттерді туғызатын экономикалық игіліктер,әдетте, ерекше қадірмен ие болған игіліктер немесе әлеуметтік маңызды игіліктер деп аталады. Білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау саласындағы көптеген игіліктер осындай.

Сонымен, ішкі эффректер болған жағдайда нарықтың құлдырауын жеңу үшін ретке келтіру шаралары ғана емес (ластануға тиым), сонымен қатар қаржылық, ынталандырушы шаралар қолданады. Алайда, соңғылардың сипаты көп жағдайда салықтар есебінен қалыптасатын мемлкеттік қаржының ерекшеліктерімен анықталады, яғни заңмен бекітілген міндетті төлемдер.

Маңызды нарықтық құлдыраулар қоғамдық игіліктердің пайда болуымен қалыптасады, оны оң экстернали тудыратын қызметтің шекті жағдайы ретінде қарауға болады. Бұл феноменге келесі тарау арналған. Қоғамдық игіліктердің өндірісі көп жағдайда мемлекеттің қатысуымен үйлесетін мемлкеттік қаржыландырумен қамтамасыз етіледі.

Ақаулар нарыққа тиесілі, сонымен қатар мемлекетке де тиесілі. Мемлекеттің араласуы барлық жағдайда Парето-тиімділікті қамтамасыз етпейді. Бұл саяси қайраткерлердің және мемлекеттік қызметкерлердің қателіктерінің субъективті себеп күштерінен жіберілуімен байланысты ғана іске аспайды.

Басқа жағдайлар тең болғанда мемлекет қанша белсенді болса, тиімділікті жоғалтуға әкелетін ақаулықтарға жолығуы мүмкіндігі соғұрлым жоғары. Сонымен қатар,нарықтың құлдырауында бейтарап қатынас уақытындағы шығындардан шығу мүмкін емес. Осымен байланысты, өте жақсы аллокациондық саясат мүмкін емес. Мемлкеттің экономикалық саясатының жетілуі көп жағдайда нарықтың құлдырауының нақты диагностикасы мен араласудың ең қолайлы түрін таңдауына байланысты.

Монополия жағдайында фирма нарықта қалыптасқан бағаға бейімделмейді, өзі үшін тиімді баға мен сату көлемінің үйлесімін таңдайды. Тепе-теңдікке шекті шығындар мен шекті кірістің тепе-теңдік жағдайында жетеді, баға шекті кірістің көлемінен асады, тиісінше, шекті шығындардан. Басқа шарттарға тең жағдайда монополдық баға жетілген бәсекелестік бағасынан асады, ал монополияның сату көлемі жетілген бәсекелестік жағдайында орын алатын көлемге жетпейді. Осының салдарынан, қоғам шығындар шегінде, монополия бағаны бекіткен жағдайға қарағанда бәсекелістік жағдайында өндірушілер мен тұтынушылардың соммалық шығындар көп болады.

Моноллияның жағдаяттық, табиғи және ресми (заңдық) түрлерін ажыратады. Олардың барлығы салаларға ену шектеулігін түсіндіреді. Бірінші жағдайда шектеулілік меншік концентрация күші негізінде өндірістің бөлек шарттарына бәсекелестерге қол жетіспеушілікті түсіндіреді,ал екіншісінде- салаға формальды ену жағдайындағы бәсекелестердің әрекеттерінің тиімсіздігі,ал үшіншісінде- мемлекет салатын тыйымдар.

Жағдаяттық монополия нарығы монополизацияланатын игіліктерді өндіруге қажетті кейбір қорлардың барлық жиынтық болуына негізделген нарықтық билікті түсіндіреді. Осындай қорлар болып,мысалы,қазба байлықтардың жерлері, өндірістің арнайы күші немесе инфрструктураның негізгі элементтері табылуы мүмкін. Көп жағдайда мемлекет мәжбүрлеу құқығын пайдалану арқылы жағдаятты монополия мәселелерін шешуге қабілетті. Осылай, белгілі тауарды өндіруге барлық қуаттылықты жұмылдырылған корпорация монополияға қарсы заңнама негізінде бөлінуі мүмкін.

Бірақ, табиғи монополияның пайда болуына негіз болатын маңызды экономика болмаған жағдайда мәжбүрлі бөлініс пен бірігудің алдын алуы ақталған болып есептелінеді. Үлкен масштабтағы экономика болған жағдайда жекелеген фирманың тиімді өндіріс көлемі нарық көлеміне жетуі немесе тіпті одан ауысуы мүмкін. Осындай жағдайда монополист-фирманың бөлінуі тиімділікті жоғалуға әкеліп соғуы мүмкін.

Әдетте, демонополизация техникалық жағынан қиындық көргенде көрініс табады.

Мысалы, қаладаға су жүйесі, әдетте, қандай да бір ұйыммен пайдалануында мағына бар. Онда қаланың жекелеген аудандарына жауапты фирмаларға бөліну тиімділігі едәуір төмен жергілікті монополиялар қалыптасуына әкелер еді. Егер монополияның қарсылығы әр түрлі фирмаларға тәуелді параллельді сумен қамту жүйелерінің пайда болумен сипатталатын болса, онда аяқталмаған шығынадардың өсуі орын алар еді.

Техникалық прогресс табиғи монополияны жеңу үшін алғышарттар жасайды, мысалы, телефондық байланысы жүйесінің жағдайында ұялы телефондардың пайда болуы. Осы уақытта ұйымдастырушылық инновациялар есебінен бәскелестікке жол ашылады.

Осылай, Батыс Еуропаның кейбір аймақтарында теміржол компаниялар жалпы кесте негізінде өздерінің жылжымалы құрамаларын бір жолдарда жүргізу арқылы бәсекелеседі. Алайда, табиғи монополия кең таралған феномен болып табылады. Осының болуы басқа да нарықтың құлдырауындай екі баламасы бар: не тиімділіктен айырылуына көну, не ерікті қатынастар негізінде қол жететін қорлардың аллокациясының кейбір нұсқаларын мәжбүрлі түрде алып тастау.

Негізінде, нарықтық қатынастардың мәні болып табылатын ерікті өзара қатынастар мемлекетте қолданатын мәжбүрліктің тікелей баламасы болып табылады, осындай мәжбүрлікті ерікті әрекеттер қанағаттандырмайтын уақытта қолдануға болады. Басқа баламасы іс жүзінде жоқ. Осыдан мәжбүрлік міндетті түрде немесе әрқашанда қалаулы нәтижеге әкеледі деп ойлауға болмайды.

Табиғи монополия сияқты монополияланған нарықпен кездескенде, мемлекет, әдетте, реттеу шараларын қолданады,атап айтқанда, бағаларды реттеу. Сонымен қатар нарыққа ену шарттарына мәжбүрлі өзгерістер болуы мүмкін.

Өзгеріс нарыққа енуге жасанды кеңейтумен ғана сипатталмайды (мысалы, жағдаятты монополияның алдын алу есебінен), сонымен қатар оны шектеумен сипатталады.Соңғысы, техникалық өзгерістер нәтижесінде табиғи монополия сипатындағы салада орын алады, пайда алуға бағытталған ұйымның қызметі рұқсат етілмейді. Жиі жағдайда мемлекеттік және муниципалды органдар қызметтің тиісті түрлерін тікелей монополияндырады,мысалы, коммуналды қызмет көрсету және коммуналды жүйені пайдалану. Олай болса, табиғи монополияға реакция болып мемлкеттің өндіріске қатысуы болып табылады. Көп жағдайда табиғи монополиялар коммерциялық емес ұйымдарға беріледі, әдетте бағаны реттеумен үйлесімде.

Осымен қатар, мемлекет монополияның бекітілуіне мақсатты түрде келетін жағдайлар кездеседі. Бұл жерде белгілі таурлар мен қызметтерді өндіру саласында жеке тұлғалар мен ұйымдарға ерекше құқықтарды ұсыну сөз болып отыр. Осындай сипаттағы ерекше құқықтардың болуы ресми монополияны түсіндіреді. Осыған мысал ретінде жаңалықтарды патенттеу есебінен жететін монополия бола алады.

Заңды түрде рәсімделген құқытары жоқ тұлғаларға мемлекет өнімді патенттеу өндірісіне кіру мүмкіндігін жабады. Ресми монополияның объектілері экспорт,импорт, қандай да болмасын тауарды ішкі нарықта сату болуы мүмкін,мысалы, шарап монополиясы және т.б.

Қандай шартта болмасын әрбір монополия қалаусыз. Алайда,сөз патент туралы болса, техникалық прогрессті жігерлендіру үшін ол қажет болуы мүмкін.Патент жаңалықтардан пайда алу мүмкіндігін береді, атап айтақанда осы пайдалар ғылыми-ізденістік жұмыстардың шығындарын жабады.

Осымен қатар,барлық монополиялар зиянсыз емес болған соң, мемлкеттің саясаты біраз уақыт өткеннен кейін патент иегерлерінің ерекше құқықтарын жойылуын меңзейді.

Дегенмен, мемлекет тарапынан көп жағдайда ұтымды шекте ресми монополияны тарату мен келекше құқықтарды беру орын алады.

Ассимертриялық ақпараттардың классикалық үлгісіне денсаулық сақтау саласы мысал бола алады.

Емделуші дәрігерге қаралғанда оның диагноз қоюына да, емделу әдісін таңдауына да сүйенуіне мәжбүр болады. Басқа сөзбен айтқанда, қызметті тұтынушы өндірушіні қадағалауға мүмкіндігі болмайды. Егер де өндіруші жеке бас пайдасына басшылыққа алып және дұрыс емес саналатын емделуге қандай өлшемде болмасын жауапты болмаса, қымбатырақ және тиімдірек медициналық көмек кең таралған болар еді.

Ақпараттардың ассиметриялығы басқа да экономикалық қызметтің салаларында да көрініс табады. Мысалы, білім беру саласын алайық және пайданы максимизациялауға күресетін тек өзара бәсекелесетін кәсіпорындардан тұрады деп санайық. Бұл салада,басқа салалардағыдай, тұтынушы нақты қызмет көрсетілместен бұрын өндірушіні таңдауға мәжбүр болады. Әлі орын алмаған қызметтерді нақты бағалауға мүмкін емес. Баға өткен тәжірибелерге сүйенетін жорамалдар негізінде құралады.

Ақпараттық ассиметрия жұмысқа оналасу уақытында да көрініс табады. Бұл жағдайда жеткізуші орнында белгілі қызметке жалданатын адам болады, ал сатып алуша орнында жұмысқа алушы тұлға. Жұмыс іздеген адамға жұмысқа алатын адамнан қарағанда өзінің мүмкіндіктері жақсы белгілі.

Ақпараттық ассиметрияның мәселелері белгілі деңгейге дейін бедел есебі негізінде шешіледі. Алайда, қиынырақ жағдайда және өмірлік маңызды кездерде мемлекеттің араласуы пайдалы болады. Ол әр түрлі пішінде болуы мүмкін. Осы пішіндердің бірі-қандай да болмасын қызметпен айналысарда лицензия беру шарты. Әдетте, лиценязия алу үшін кәсіби дағдылар мен басқа да шарттарды орындаудың құжаттық дәлелдемесі талап етіледі.

Сонымен қатар, ақпараттық ассиметрияға байланысты өнімді өндіру мен қызметті көрсетуге мемлекеттің тікелей кірісуі ықтимал.

Ең соңында, ақпарттық ассиметрияның салдарын тоқтата алатын құралдар қатарына осындай тауар мен қызметті өткізу мен олардың өндірісін мемлекеттік бақылаудың небір түрлері.

Тек қана ассиметриялық бөліністер емес, сонымен қатар келісімнің тікелей қатысушыларының ақпараттардың аздығы тиімсізділікке әкеледі. Қажетті ақпараттардың болмауы өзара әркеттерді тоқта алады, осының салдары болып қаржылық жүйеде көрініс табатын нарықтың толық еместілігі табылады.

Нарықтық экономиканның қызмет етуінің тамаша үлгісі барлық экономикалық құндылығы бар заттардың нарығы болатын түсіндіреді. Атап айтқанда, капитал нарығының максималды түрде тиімді қызмет етуі барлық болашақ игіліктердің нарығының болуы мен барлық тәуелділіктерден сақтандыру жағдайында мүмкін. Тәжірбиеде фьючерстік нарықтар шын мәнісінде қызмет етеді, оларға барлық кейбір жекелеген тауарлар мен бағалы қағаздар айналысады, келісім жасалатын мезгіл бірнеше айлардан аспайды. Бұл нарықтар барлығын қатыспайтын және жетілмеген болады, себебі көптеген салаларда, атап айтқанда, қарқынды инновациялармен байланысты салада ұзақмерзімді өзгерістерді болжау қиынға соғады.

Әдетте мемлекет жалпы ақпараттардың аздығын толық түрде жеңе алмайды. Алайда, ол тәуекелділікті азаматтардың (салық төлеушілердің) арасында жеке инвесторлардың қолы жетпейтін көлемде бөле алады.

Сондықтан мемлекет ұзақмерзімді жобаларды жасап, қаржыландыра алады, банктік депозиттерді сақтандыра алады және эконмикадағы орнын жақсарта алатын басқа да әрекеттерді жасай алады, бірақ көп жағдайда олар жеке кәсіпкерлер көзқарастарынан өте қатерлі.

Экстерналий ішкі эффектілердің болуы қандай да бір қызмет немесе өндіріс факторлармен байланысты шығындар мен пайдалар бөтен тұлғаларға бұйырады. Ішкі эффектер жеке тұлғаның қызметі мағынасына немесе кәсіпорынның өндірістік міндетіне басқа тұлғалардың немесе ұйымдардың тұтынушылық қатынасы тікелей әсер ететін жағдайда пайда болады.

Экстерналий теріс болған жағдайда индивид немесе фирма басқаларға өзінің шығындарының бір бөлігін жүктейді. Өте анық мысал- ішкі шығындар әкелетін кәсіпорындармен немесе автомобильдермен атмосфераның бүлінуі, себебі айналасындағылардың ауқаттылығын төмендетеді. Егер оның тауарлар мен қызметтерінің өндірісін тудыратын теріс ішкі эффект алатын болса, тиімді деңгейде орындалады.

Оң экстерналий жағдайында бөгде тұлғалар кейбір пайдаларды тегін түрде алады. Мысалы, адамға инфекциялық аурулардан профилактикалық егілген болса, ауру қаупі ол үш ғана емес, онымен байланыста болатын барлық адамдар үшін төмендейді. Егер де оң экстерналий тудыратын салалар тек қана нарықтың әсерінен дамитын болса, тиімді деңгеймен салыстырғанда тиісті тауарлар мен қызметтердің толық түрде өндірілмеуі орын алатын еді.

Нарыққа балама ретінде мемлекеттің әрекеттері қызмет етеді. Жиі уақытта ол ішкі эффектілердің интерналицаясын мойнына алады. Әрине, мемлекет оны оған тиесілі мәжбүрлек құқығын қолдану арқылы қол жеткізе алады. Заң қоршаған ортаны ластауды айыппұлдар мен басқа да жазалар арқылы тиым салуы мүмкін, немесе олардың есебінен ластанудың салдары шешілетін арнайы салықтар енгізу болып табылады. Өндіріс пен пайдалануы едәуір түбегейлі ішкі эффектті туғызатын экономикалық игіліктер, әдетте, ерекше қадірмен ие болған игіліктер немесе әлеуметтік маңызды игіліктер деп аталады. Білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау саласындағы көптеген игіліктер осындай.

Сонымен, ішкі эффректер болған жағдайда нарықтың құлдаруын жеңу үшін ретке келтіру шаралары ғана емес (мысалы, ластануға тиым), сонымен қатар қаржылық, ынталандырушы шаралар қолданады. Алайда,соңғылардың сипаты көп жағдайда салықтар есебінен қалыптасатын мемлекеттік қаржының ерекшеліктерімен анықталады,яғни заңмен бекітілген міндетті төлемдер.

Маңызды нарықтық құлдыраулар қоғамдық игіліктердің пайда болуымен қалыптасады, оны оң экстернали тудыратын қызметтің шекті жағдайы ретінде қарауға болады. Бұл феноменге келесі тарау арналған.Қоғамдық игіліктердің өндірісі көп жағдайда мемлекеттің қатысуымен үйлесетін мемлкеттік қаржыландырумен қамтамасыз етіледі.

Ақаулар нарыққа тиесілі, сонымен қатар мемлекетке де.Мемлекеттің араласуы барлық жағдайда Парето-тиімділікті қамтамасыз етпейді.Бұл саяси қайраткерлердің және мемлкеттік қызметкерлердің қателіктерінің субъективті себептері күштерінен жіберілуімен байланысты ғана іске аспайды.

Басқа жағдайлар тең болғанда мемлекет қанша белсенді болса, тиімділікті жоғалтуға әкелетін ақаулықтарға жолығуы мүмкіндігі соғүрлым жоғары.Сонымен қатар,нарықтың құлдырауына бейтарап қатынас уақытында шығындардан құтыла алмайсын. Осымен байланысты, өте жақсы аллокациондық саясат мүмкін емес. Мемлекеттің экономикалық саясатының жетілуі көп жағдайда нарықтың құлдырауының нақты диагностикасы мен араласудың ең қолайлы түрін таңдауына байланысты.

9.3 Мемелекеттік сектор және мемлекеттік қаржы
Экономикалық өмiрдi мемлекеттiк жұмысына араласу, нарықпен бағытталатын, кейбiр қорлардың бар болуы маңызыды рөль ойнайды. Онда тұрақтанатындығымен, мемлекеттiң әсерлерi дегенмен үкiмдi өкiлдiктерiнiң тiкелей қолдануларына апармайды. Мысалы, егер, табиғи монополиямен немесе ақпараттық асимметриямен байланысатын қызметтердiң көрсетілуi кезінде мемлекеттің еңбеккерлермен орналастыруы керек өндiрiс және қызметтердiң үлестiрiлуi үшiн қажеттi заттық және ақшалай қор, және тиiмдi қолдану қорлары ұйымдастырылуы өз мойнына алады.

Қорлық жағдайлар көпшiлiгiнде нарықтық мәмiлелердегi мемлекеттiң қатысуының түзу есебiнен алына алады. Осылай, мемлекет (қызмет ) өнiмдi нарыққа табиғи монополия шарттарындағы өндiрiс түрінде жүзеге асырады. Әдеттегiдей, ол бағалар бойынша бұл өнiмдi сатады, дербес фирманың ұқсас шарттарында орнатар едi.

Қалай болғанда да мемлекеттiк ұйымдар дегенмен өндiрiстiң шығындарың орнын толтыру және кеңейтуi қамтамасыз етулегі қабiлеттi көмек көрсетудi алады.

Мемлекеттiк ұйымдардың кәсiпкерлерi сонымен бiрге бөлiндiлерге қарағанда бiр қатар жағдайда әдейi бағаны пайдаланады. Мысалы, тұрғын-үйлерді сатуға жәрдем беру және коммуналдық қызметтiң табыстары бар тұлғалардың баға белгiлеуінің қатынасында бiрiншi қажеттiлiк заттарының ашықтығының қамтамасыз етуiне қызмет көрсете алады. Дегенмен, шығындылық тәрiздес ахуалда жеңiлдiктердiң болуы. Алайда мемлекетке қажет құралдың қаржыландыру үшiн қолданылады.

Құралдардағы қажеттiк әлi үлкенiрек дәрежеде мемлекеттiң экономикалық белсендiлiгiнiң көп түрлерi нарыққа жүзеге асыруға болатын өнiмнiң өндiрiсiне тiптi бағытталмас едi. Мысалы, зейнетақы, және таза қоғамдық игiлiктердiң жасауының қайта таратушы бағдарламалары.

Қызметтiң ұқсас түрлерi нарықты iске асыру үшiн жарамсыздыққа байланысты сектордың нәтижелерінің бөлiндiсi үшін қолданылады. Мемлекеттiң қабiлеттiлiгiне тиiстi функциялар орындауды өз жауапкершiлiгiне мәжбүр етудi құқықпен тiкелей байланыстырылған.

Мемлекеттер үшiн қаржылардың негiзгi көзiмен бірге салық өндiру қызметі де көрсетіледi. Мемлекет оның заңдылығына таралатын тұлғалар оның шығындарының қаржыландыруында қатысуды мiндеттейдi. Мәндер бойынша, ол ұйымның азаматтарының табыстарды және олардың құқықтарын кейбiр орнатылатын заң бөлiгiне шек қояды. Олар мемлекет содан соң қорлармен жұмылдыра мақсаттылық қолданады. Бұл оны табыстары бар шығындармен салыстыратын субъект ретiнде экономикалық қызметті реттеу үшін өкiлеттiк ие болатын инстанция рөлiнде өз қорларының тиiмдi болатынын бiлдiредi.

Мемлекет қашанда сапаны қарастырады және ерекше экономикалық сектор қоғамның саяси ұйымының жүйесі ретінде де орын алады. Ол әзiрлеу, қабылдану және шешiмдердiң iске асыруы адамдармен, ұйымдармен, нақтылы қор потенциалмен, түрлi технологиялармен, олардың арасындағы өзара байланыстармен бейнеленедi.

Әлеуметтiк шындықтың құбылыстарына экономикалық мақсаттардың табысының шектелген құралдарының тиiмдi қолдануымен не бiр сабақтас тұрғы ретінде мүшелейдi. Мемлекеттiң жұмыс жасауына экономикалық көзқарас ықылас етеді және оны жүктелген функциялардың орындалуының мақсатымен иелiк ететiн қорларда шоғырландыратынын ойлайды.

Қорлардың жиынтығы, мемлекет тiкелей ұйғарымда болатын, шаруашылықтың қоғамдық секторын құрастырады.

Қоғамдық сектор - бұл кәсiпорын және мемлекеттiң меншiк мекемелерінде ғана емес, нарықтық экономикадағы қорлардың да ең маңызды қаржы түрi болып табылады. Ең алдымен, қоғамдық сектордың компоненттерi маңызды рөл атқарады сондықтан мемлекеттiк бюджет, оның өткiзуден тыс табыстар мен шығындары мемлекеттiк қаржы салалар болып табылады.

Мемлекеттiң мұқтаж ететін күшi салықтардың жүйелi төлемiнде қоғамдық сектордың қалай қор базасының толықтыруын негiзгi көздері болатыны айқындалады. Мемлекеттiң алдында тұрған мақсатқа жетулердiң нарықтық экономикасында (мемлекеттiк) қоғамдық шығындармен жиiрек орташаландырылады. Олар шығындарды қайта таратушы есептердiң және игiлiктердiң қоғамдық өндiрiсінің шешiмдерi үшiн қолданылады. Бұл өндiрiстер және де мемлекеттің тәуелдi ұйымдармен әрдайым толық iске асады. Ол көбiнесе қажеттi өнiм түрi, жұмыстар және жеке кәсiпорындар шығарылған қызметтердiң мемлекеті қаржыландыруына бағытталатын қоғамдық шығындармен қамтамасыз ете алады. Сонымен қатар, мемлекеттiк меншiктегi қажеттiкке қарағанда мемлекеттiк қаржыландырудағы қажеттiк басқа мағынада көп әмбебап.

Мысалы, егер осы ие тәуелдi акциялардың құны болса, толық негiзi бар корпорацияның акционерлерi оның иелерi ретiнде қарайды, бiрақ бұл олардың iшiнен станоктердiң тәуелдi корпорацияларының қандай болмасын жеке сатып немесе жоюға құқығы жоқ. Құқықты коммерциялық емес ұйымның құрылтайшылары оның қызметiндегi табыстарын өзара үлестiруге орналастырмайды, қоғамның акционерлiк құқығының ортақтастары үшiн мәндi ең үлкен орын алады. Егер меншiктiң өз объектiсін экологиялық талаптармен ойлап шығарылмай қолданса, жер немесе суаттың иесi заңмен дауда көрсете алады.

Кейбiр құқыққа ие болу ғана емес меншiк иесiнiң мүмкiндiгiн анықтайды, және керiсiнше ол меншiк иелерi болып табылмаған барлық тұлғаларды айырады. Мысалы, объекттi жазасыз жоюға алады, меншiк кейбiр шектеулердің нақты объектідегі мәлiметке қарағанда нақты құқықты болудың мәлiмет сақтағыштарының санына жатпайтыны байланысты сол үшiн әрдайым оларды ойлайды.

Мемлекеттiк меншiк басқаға қарағанда ерекше сипатқа тән. Әр мемлекет тек қана меншiк иесiнiң құқықты болуын жүзеге асырады. Мемлекеттiң құқықты болулары байланысты лауазымды тұлға атап айтқанда заңды өкiлдерiн жүзеге асырады. Шындығында, бұл құқықты жүзеге асыруға араласу, және мәртебе, мемлекеттiк және муниципалдық басқару жүйедесiндегі тұлғаның қызметтiк функциясын анықтайды.

Мысалы, кәсiпорын мемлекеттiң меншiгiнде болмауы мүмкiн, бiрақ мемлекеттiк тапсырыстармен қоғамдық секторға басқа мағынада қатыстырылады. Құрастыру және қолдану мемлекеттiк қаржы салаларында айтарлықтай меншiк иелерiн нақты құқықты болуларды түрлендiредi. Бұл салықтар туралы сөз болатыны анық. Бiрiншiден, егер акционерлiк қоғамның пайдасының бiр бөлiгi салықтың түрiнде алатын болса, екiншiден акционерлердiң баламалы санға мемлекетiнiң кiруiне нақтылы қатынастағы осы құқықты болу көздiң нүктесiмен, бұл табысқа иелердiң құқығының шектеуiн бiлдiредi. Салықтың төлемi мұрагерлердiң бiрiндегi мемлекеттiк iс жүзiнде айналдырады.

Демек, (мемлекеттiк) қоғамдық қаражаттарындағы процесстердiң талдауы экономикалық мағыналы құқықты болулары нақты және олардың қолдануының зардабы кейде жақсы, не бiр тұлғаларға бөлiнудiн объекттерi немесе мемлекетке тиiстiлiктiң оңай констатациясы мүмкiндiк бередi.

Мемлекеттiң қарастырылып отырған функцияларының әрбiрi жүзеге асырылуында, қалай болғанда да, нарықпен тудырылатын, реттелетiн бағыттарымен және қаржы ағындарының масштабтарын өзгертедi, бірақ та салалармен және ұйымдармен, қалыптастыратын және қолданушы табыстардың арасындағы ағындар тезiрек тиедi, онда (дистрибутивтiк ) таратушы - индивидтардың арасындағы ағындар арқылы жүзеге асырылады. Осылай, банктер iргелi ғылымның ұйымдарының қаржыландыруы салық өндiру есебiнен функциялардың бiрiншiсi iске асырудың үлгi-өнеге бола алады, еңбекке жарамды тұрғынның бiр бөлiгiнiң жарымжандарының мұқтаждықтарының қаржыландыруы - екiншi түрде жүзеге асырылады. Функциялардың өзара байланысы және өзара ықпалы анық, бiрақ көрсетiлгендей бұдан әрi, олардың орындалуы күрделi жаттығу қайшылықтарын жиi тудыратын (тиiмдiлiк және әдiлдiк) белгiнi әр түрлi беттерiнше табиғаттарға бағытталған.

Функциялардың шектеуi дегенмен қоғамдық сектордың дамытуын негiзі ретінде және оның қорларының қолдануының әр түрлi варианттарына жете алатын нақты мақсаттар айқын анықтап талдану үшiн керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Нарықтың құлауының қандай типтері бар?

2. Мемлекеттiк қаржы салаларның негізгі мәні қандай болады?

3. Ассисметрияның классикалық ортасында қандай ақпараттар береді және неге?

4. Монополияның неше түрін айыра білу қажет?

а) әлеуметте тұрудың ережесі және міндеттемелердің орындалу нормалары;

б) әлеуметтік, саяси, саяси және заңнамалық ержелердің институционалдық келісімдерін анықтау жиынтығы;

в) мәжбүрлеудің сыртқы механизімі және ережелердің жиынтығы;

г) түсiнiктi мәлiметке шектеулер;

д) копперация әдістері мен бәсекелестерді анықтайтын және шаруашылықтар арасындағы келісім бірліктері.

а) форс-мажор;

б) бәсекелестiк қысым;

в) көршiлес фирмалардың жеке фирмасы үшiн қоршау жағдайының жасауы;

г)фирманың ішкі қысымдары;

д) компанияға банкроттың қауіп төңдірілуі.

а) қауым;

б) трансакция;

в) құлдық;

г) феодалмен және шаруаның аралығында қатынастар;

д) сатушы және сатып алушының аралығында қатынастар.

а) Халықаралық төрелiктің Стокгольмдегi соттына үнделуімен;

б) жеңiл қауіп тигізуіне сөз берумен;

в) қазiргi заңның негiзiнде барлық дауларды реттеуінің жүзеге асыруымен;

г) үшiншi тараптарға үндеумен;

д) әрiптестердiң арасындағы жанжалдардың табылумен.

а) ниет;

в) қате түсiнiк;

г) сезгiштiк;

д) ақыл.
6. Мемлекеттік теориясының қарастырылуының бірінші жолы, және оны қалай қарастырады:

а) фирмада;

б) бiрлестiк;

в) институт;

г) ассоциация;

д) міндет.
7. Фирма-мемлекет бар болуы мүмкін:

а) немесе меншiк иесiсiз;

б) немесе меншiк иесiнен бөлек;

в) басқа меншiк иелерiмен бiрге;

г) немесе ұжымдық меншiк иесiмен;

д) барлығынан бөлек.

а) мәжбүрлеудің сыртқы механизімі және ережелері;

б) зорлықтың жүзеге асыруындағы салыстырмалы артықшылықтардың iске асыруының мүмкiндiгi;

в) орнықты үстiрт және үйреншiктi емес шарттар, азаматтардың өз ақшалары, энергияларды инвестицияға салатын әлеуметтiк қатынастар, материалдық активтердің байланыстары;

г) әлеуметтік келісім шарттар;

д) қол астына қарайтын үкiметтердiң арақатынастары.

а) қысқа мерзімді;

б) үзілмелі;

в) толық;

г) толық емес;

д) ұзақ мезімді.

а) кез келген фирмаға байланысты ойын ережелерін алмайды;

б) айқын өзгерiссiз ережелермен анықталады;

в) кейбiр шектеулер болады;

г) қол астына қарайтын бiртектi топқа қатысты шектеулері болады;

д) тұрақтылықтың өте маңызды айқындық элементiн кiргiзедi.

а) фирманың теориясы;

б) корпоративтік теория;

в) жеке меншік теориясы;

г) шектi пайдалылық теориясы;

д) тұрақтылық теориясы.

а) тәуелсiз келiсiм шарттың нәтижесі;

б) ең оңай формалардың өмiрлерiнен;

в) қоғамдық келісім шарттың нәтижесінде;

г) өз тiлегiмен және ауызша келiсiм;

д) өркениеттердің қалыптасуның нәтижесiнде.

а) ассоциативтік теорияларды;

б) басқарушы теориясын;

в) нақты таңдалған теориясымен;

г) табиғи таңдалған теориясымен;

д) кооперативтiк теориямен, немесе қоғамдық келiсiм шартының теориясымен.