УМКД 042-18-15.1.76/03-2015
|
______2015 жылғы
№ 1 басылым
|
102 беттің -шісі
|
5 В 050400 «Журналистика» мамандығына арналған
«Әлем тележурналистикасының тарихы»
пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ
2015
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыбы
1 ГЛОССАРИЙ
1. Радиожурналистика – бұқаралық ақпарат құралдарының бірі ретінде де, өзіндік ерекшелігі мен табиғаты, әдіс-тәсілдері мен қырлары бар ғылым саласы ретінде де мойындалған
2. Радиотехнологиялар'>Радиотехнологиялар – бүгінгі ақпараттық тасқынның да бастау бұлағы.
3. Радио – ақпаратты жеткізу мен тасымалдаудың құралы ғана емес, оны басқару мен жүйелеудің де тетігі.
4. Радио – өнер. Радио – ақпарат, шартараптан ең жедел хабар жеткізетін арна. Радио – бизнес көзі. Радио – мектеп. Радио – тарих, өмірдің өшпес шежірешісі. Оның үні сана сүзгісінен өтеді, мәнді хабарлар, ән мен саз қорда сақталып, кейін қайталана береді. Радио – өмірдің қиын сұрақтарына жауап беретін кеңесші, көмекші. Радио – ғұмыр, мыңдаған адамдардың тағдырына ықпал ететін күш-қуат. Радио – көңіл күй барометрі.
5. Радио – ақпарат таратады, құлақтандырады;
6. Телевизия – оқиғаны, болмысты көрсетеді;
7. Газет-журнал – деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді;
8. Интернет – ақпаратты сан қырынан көрсетеді, мәтін, дыбыс пен бейне тұтастығынан тұруы да мүмкін.
9. Пішіндер – радиомитингі, радиожиналыс, радиоүндесу, радиокомпозиция, радиофильм, радиотрибунал
10. Радиожиналыс – бұл кәдімгі жиналысты радиодан беру емес, социалистік жарысқа қатысушы әртүрлі қалалардан адамдар мен ұйымдардың берген радиорапорты
11. Газет жанрлары – радиогазет арқылы қазіргі радиожурналистика жанрлары
12. Радиорепортпаж дегеніміз – уақиға болып жатқан жерден берілген хабар, немесе репортердің микрофон алдында болып жатқан уақиға туралы алған әсерін баяндауы.
13. Интервью – диалог адамдардың өзара сұхбаттасуы, сөйлесіп, пікір алысуының қоғамдық құралы
14. Радиожурналистиканың талдамалы жанрларының бірі - радиошолу.
15. Әңгімелесу – радиоға тән ауызекі сөйлеу жанры.
16. Радиокомпозиция – музыкамен көркемделген әдеби мәтін аясында дәріптелетін деректі жазбалар тұтастығы.
17. Радиоүндесу – бұрыннан қалыптасқан, қазіргі таңда жаңаша сипатқа ие болған пішін.
18. Жанр – шынайы болмысты бейнелеудің тарихи тұрғыда айқындалған өзіне тән тұрақты белгілерді жинақтаған үлгісі.
19. Радиоақпарат - маңызды саяси мәнге ие, мазмұнында жаңашылдық элементі бар, кең ауқымды, тыңдарман аудиториясына ұсынылатын оперативті жанр түрі.
2 ДӘРІСТЕР
1 - Дәріс.
Әлем тележурналистикасының тарихына шолу
Дәріс мазмұны:
1. Әлем елдерінде телехабарлар тарату процесі
2. Тележурналистика
3. Телевидение және тележүргізуші
1. Әлем елдерінде телехабарлар тарату процесі – соғыстан кейін шетелде де теледидар тез қайта қалпына келтіріле бастады.
Англияда теледидар хабарларын тарату 1946 жылы Еуропаның қалған елдері мен Жапонияда 1952-53 жылдары қайта қалпына келтірілді.
ГДР-да теледидар хабарлары 1952 жылы 21 желтоқсанда басталды.
Прага теледидарының бірінші хабары 1953 жылы 1 мамырда берілді, ал келесі жылы КСРО-ның техникалық көмегінің арқасында Еуропаның басқа да елдерінде телехабарлар тарату басталды. Бастапкыда телекөрермендердің саны аз болды. Мысалы, ГДР-да 1954 жылы бар-жоғы 4000 телевизор болды. Жапонияда1953 жылы көктемде үш телеорталық (Токио, Осака, Нагоя) жұмыс істеді, хабарларды бар-жоғы 886 телевизор қабылдады, олар негізінен шетелдік өндірістің өнімдері еді. Алайда 2-3 жылдан соң радио-техникалық аппаратура өндірісінің тәжірибесі бар елдердің барлығында телевизорлар шығару жолға қойылды, ал теледидар антенналары бүкіл дүниежүзі қалалары мен ауылдарындағы ғимараттардың шатырларынан тұрақты орын ала бастады. 1955 жылы үлгілік телеорталықтар Ригада,Харьковта, Минскіде, Таллинде, Свердловскіде (казіргі Екатеринбургте) жумыс істей бастады.
2. Тележурналистика – арнайы техникалық құралдар арқылы бейнелік ақпарат таратудың шығармашылық жүйесі, бұқаралық ақпарат құралының бір парасы, жаңалықтар мен оқиғаларды көрерменге жеткізіп, қоғамдық ой-пікір мен дүниетанымды қалыптастыратын көркем публицистикалық қызмет түрі, шешендік өнердің бір тармағы, тележурналистердің шығармашылық әдіс-тәсілдері мен шеберлік қырларын жүйелейтін білім мен ғылым саласы. Адам құқығын қорғау, сөз бостандығы мен пікір алуандығына негізделген. Тележурналистика бейнелік бағдарламалар арқылы қоғамның көкейтесті мәселелерін қозғап, сан қырлы мағлұмат береді, алуан түрлі пікірлерді, көзқарастарды таратады, сол арқылы ортақ мәмілеге келуге, түйткілдерді шешуге жұмылдырады, қоғамдық санаға ықпал етеді, аудиторияның тәрбиелік, танымдық және тағылымдық, ойын-сауықтық сұраныстарын қанағаттандырады. Тележурналистиканың әлеуметтік сипаты басым, әр түрлі топтар арасындағы дәнекер, байланыстырушы болып табылады және қоғамның жаңаруы, сапалық өзгеруі мүддесіне қызмет етеді. Қазақ тележурналистикасы 20 ғасырдың 50-жылдарының соңына қарай қалыптасты және өзіндік өрнегімен, ұлттық нақышы, бояуымен, шығармашылық қырларымен ерекшеленеді.
Қоғамдық пікірдің жаршысы ретінде Тележурналистика қалыптасқан жанрлар мен хабар таратудың пішіндерін кең қолданады. Тележурналистикаға қоғамдық өмірдің құбылыстарын талдап бағалауда сыншылдық, оқиғалардың сыр сипатын тез аңғарушылық, деректер мен мінез әрекеттердің себеп-салдарын тап басушылық сияқты жоғары талаптар қойылады. Соңғы жылдары авторлық бағдарламалар алдыңғы қатарға шығып, журналистің өзіндік ерекшелігі, имиджінің хабар танымалдығына ықпалы күшейді, белгілі тележурналистердің шығармашылық мектебі қалыптасты. Тележурналистиканың бірінші ерекшелігі – бейнелілігі, болмысты терең суреттеп, көз алдыға келтіруі, соған қарай бейнеақпаратқа деген сенім өте жоғары. Екінші ерекшелігі – жеделдігі. Соңғы жылдары ақпараттық технологиялардың жетілуіне орай тікелей эфирде хабар тарату, интерактивті пікір таластыру, ойын-сауық ұйымдастыру кең қолданысқа енуде.
Телеақпараттың тағы бір ерекшелігі – көрерменіне психологиялық әсері немесе эмоцияналдығы, адамның қиялы мен сезіміне әсерінің күштілігі. Сонымен бірге тележурналистік өнім кең аумақты қамтуымен де құнды, радиотолқындар жететін үлкен аймақтағы телеқабылдағыштар осылай миллиондаған адамдарды бір мезгілде “біріктіреді”. Телехабарлардың пәрменділігі оның танымалдығымен, бір мезгілде бағдарламаны көргендердің үлес салмағы – реитингпен өлшенеді. Қазір оны анықтайтын өлшеуіш құралдар тәжірибеде кең қолданылады. Хабардың танымалдығы оның құндылығына, яғни сол топтамадағы жарнаманың құнына тікелей әсер етеді.
Қазақстанда тележарнама нарығы қалыптасып үлгерді және жоғары қарқынмен дамуда. Цифрлық технологиялардың дамуы тележурналистиканың көп каналдылығына алып келді, ақпараттар жолындағы тосқауыл жойылды, жер серіктері, интернет арқылы хабар тарату мүмкін болды. Мұның барлығы тележурналистиканың ақпарат тарату мүмкіндігін кеңейтумен қоса, жеделдігі мен жан-жақтылығына әсер етті, жоғары сапалы шығармашылық өнімге сұраныс тудырды. Әлемде Тележурналистика көп бағыттылығымен ерекшелене түсуде, яғни белгілі бір әлеуметтік топтардың, аудиторияның мүддесін қанағаттандыратын арналар жұмыс істейді. Мысалы, тәулік бойы жаңалықтар тарататын телеарналар саны өсті, форматтық хабар таратудың маңызы артты.
Сілтемелер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
3. Телевидение және тележүргізуші
Адамдар ақпараттың жартысынан көбін көру мүшесі арқылы қабылдайтындығын зерттеулер дәлелдеп берді. Сондықтан, «физиологиялық және психологиялық себептерге байланысты көз – ақпараттың санаға жеңіл, нақты және қалыбын көп өзгертпестен жететін жолы екендігін есте сақтау керек» [1, 20]. Адамның жаратылысы мың рет естігеннен, бір рет көргенді артық санайды. Ал, бұл жағдайда сенімді серік, айнымас дос бола алатын жалғыз бұқаралық ақпарат құралы – телевидение. Оның ерекше қасиеті «…хабарламаны дауыспен қосақталған қозғалмалы формадағы суреттер арқылы тарату мүмкіндігінде» [1, 29]. Әрине, «сенімділігі жағынан «картина» сөздің алдына шығатындығына» [1, 11] дау айта алмаймыз. Себебі, «адамның көз алдында көрініс пайда болғанда, оның үстіне ол қозғалатын, басы-аяғы жинақталған және монтаждалған көрініс десек, психологиялық және физиологиялық себептерге орай ол көрсетілімнің көшбасшы бөлшегіне айналып, дауыс (сөз, музыка, шу) бағынышты рөлді иеленеді» екен [1, 19]. Дегенмен, экран бетінен күнделікті үздіксіз берілетін көрсетілімдердің ішінде көрерменнің көңілін өзіне еріксіз бұрғызатын ерекше бейне – тележүргізуші бейнесі дер едік. Себебі, өмір кадрлары күніне мың алмасып жатқанымен, оның хабаршысы ұзақ уақыт камера объективінен алыстай қоймайды. Керісінше, телекөрерменнің назарын есепсіз көріністерге бағыттап, аудиторияны сан мыңдаған оқиғалар орманынан адастырмай алып шығады, тіпті көкейдегі сұрағына жауапты бірлесе іздесіп, таным көкжиегін кеңейте түсуіне септеседі.
Белгілі мәдениеттанушы және антрополог Конрад Коттак қоғам мен телевидение арасындағы өзара байланыстың 5 сатысын жүйелеген. Ғалым соның біріншісі ретінде «адамдарды еліктіретін таратылған хабарлама емес, дұрысы сол ақпаратты жеткізушінің өзі» деген тұжырымды алға тартады [2, 139]. Расымен жұртшылық тележүргізушілердің кескін-келбетіне, сөйлеу мәнеріне, дауыс ырғағына, қимыл-қозғалысына, жүріс-тұрысына, киім киісіне ерекше назар аударады. Қызығы сол, кәсіби қызметтік міндетін атқару үстінде экран арқылы өзі туралы бірауыз сөз айта алмайтын тележүргізушінің жеке өмірінен көпшілік хабардар. Алайда, отандық телевидение тәжірибесінде кәсіби мамандардың орнын өнер жұлдыздарымен алмастыру үрдісінің белең алғанын байқауға болады. Көбіне көп бұл іс-әрекеттер сәтсіздікке жолығып, телеарнаның, өнер жұлдыздарының беделіне кері әсерін тигізіп жатса да, жіберілген қателіктерден қорытынды шығару мәселесіне жеткілікті мән берілмейтін секілді. Бұл ретте
«құсты сойса да, құланды сойса да қасапшы сойсын» дейтін қарапайым халық даналығына жүгінудің маңызы зор. Кез келген саланы ұшпаққа шығаратындар – кәсіби мамандар. Бақылау арқылы байқағанымыздай, дамыған елдердің телевидениесі жүргізушілікке өнер жұлдыздарын тартуға зәру емес. Себебі телевидениенің ел алдындағы беделі биік, кәсіби деңгейі жоғары өз жұлдыздары бар. Аталған олқылықтардың орнын толтыру жолында отандық телевидение саласы өз жұлдыздарын тудыруға мүдделі болуы керек.
«Телевизиялық журналистиканың дамуына байланысты хабарламаның аудиторияға әсер етуі автордың тұлғалық қасиетіне орай күшейе түсетіндігі (немесе төмендей түсетіндігі) анықтала бастады» [1, 30]. Белгілі телевизия сыншысы С. Оразалы: «Телевизиямен тағдырын байланыстырған адамға жәй талантты болу аздық етедi. Ол да осы өнердiң өзi сияқты жан-жақты: бiлiмдiлiк, iскерлiк, алғырлық, тапқырлық, еңбекшiлдiк, көпшiлiкпен жұмыс iстей бiлетiн, тiптi, керек жерiнде билiк таныта алатын қасиеттерi болса ғана мақсатына жетедi» [3] – дейді. Жақсы жүргізушінің сипатын жоғарыдағы аталған критерийлерге сүйеніп анықтауға болады. Байқағанымыздай, телевидениенің елге танымал тұлғалары бір-біріне ұқсамайды. Танымалдылықтың белгісі – өзгеге ұқсамау. Бірақ, олардың барлығын бір қазанға сыйғызатын үлкен ұғым – «кәсіби шеберлік».
Телевидение тірегі – тележүргізушілер. Бұл астамшылықпен айтылған анықтама емес, телевидениенің өзіне тән ерекшеліктері екшеп шығарып берген шындық. Кез келген телеарнаның табыс кілті – көпшілік көрермен үлкен ықыласпен күтетін әрі қабылдайтын, таратқан ақпараты сенімді, пікірі көңілге қонымды көрінетін кәсіби тележүргізушілер қосынының болуы. «Телевизиялық коммуникацияның дыбыстық-көрсетілімді қасиеті коммуникатор мен аудитория арасындағы өзара байланысты қалпына келтіруді қажетсінді, бұл коммуникатордың өзі және оның ақпаратының құндылығы туралы белгілі бір пікір қалыптастыру үшін керек болды. Телевизиялық ақпараттың аудитория үшін мән-мазмұны және тартымдылығы аталған жағдаймен түсіндіріледі, яғни автордың өзі және оқиға қатысушыларымен бірлесе жеткізген ақпаратының маңызы зор. Сондықтан алпауыт телекомпаниялар өздерінде болмыс-бітімі көрерменді тартатын әрі олардың сенімін туғызатын тұрақты жүргізушілер мен репортерлердің болғанын қалайды» [1, 31]. Себебі, «Кадрдағы таныс адам ала-құла телевизиялық бағдарламалар әлеміндегі адастырмайтын шамшыраққа ұқсайды» [1, 31].
Тәуелсіздікпен бірге орнаған демократиялық жүйе мен нарық заманы телевизия саласын да үлкен өзгерістерге түсірді. Осылай дикторлардың орнын журналистерден құралған тележүргізушілер тобы алмастырды. Демократиялық елдердің телевизиясына тән тележүргізушілер мектебі біздің елімізде де қаз-қаз басып аяғына тұра бастады. Оның үстіне кеңестік жасанды жүйеден толықтай арылуға тырысқан қоғам хабар жүргізуде жасандылыққа жиі ұрынып жататын дикторлардан бас тартуға дайын болды. Бұл науқанның нарық заңдылықтары туындатқан себептері де жоқ емес, яғни телеарналарда диктор мен тележурналисті қатар ұстау қаржылық жағынан тиімсіз болып шықты.
Отандық телевизия саласындағы жүргізушілердің басым көпшілігі жастар. «…жастардың бүгiнгi телевизияның дамуына үлес қосып отырғанын жоққа шығаруға болмайды. Телеөнер негiзiнен жастарға тән iзденiмпаздықты, әдемiлiктi, ұшқырлықты, алғырлықты қажет ететiн өнер» [3]. Кезінде бірқатар АҚШ телекомпаниялары жүргізушілікке жастарды тартқан көрінеді. Дегенмен телекөрерменнің оларға деген сенімі аз болғанға ұқсайды, себебі, көп ұзамай орта жастағы адамдар телевидениеге қайтып оралды. Көршілес орыс тележурналистикасы жастарға басымдық беруден қашпайды дегенімізбен, аталған батыстық үрдістің ол ортада да қанат жайып келе жатқанын байқаймыз. Осы ретте, өзгеге елегізудің жөнсіз екендігін ескерте кеткен абзал, өйткені, әр елдің аудиториясы таным-түсінігіне, өмір салтына, тұрмыс-тіршілігіне қарай әртүрлі болып келеді. Ал, телевидение үшін өз аудиториясын терең танып-білу әрі тұрақты зерттеп-зерделеп отыру – жетістікке жеткізетін елеулі факторлардың бірі. Отандық телеарналардағы басым көпшілігі жастардан құралған жаңалықтар жүргізушілері, тіпті өзге бағдарлама жүргізушілері де әзірге қазақстандық аудиторияны теледидар алдынан алыстата қоймағанын көріп, біліп жүрміз.
Тележүргізушіге қажетті қасиеттерді санамалап шыққан белгілі ғалымдардың пікірі әртүрлі болып келеді. Бұл жағынан олар бір-бірін үнемі толықтырады деуге негіз бар. «Жүргізуші жаңалықтар үшін қызмет етеді, интервьюер өзінің әңгімелесушісін елдің алдына алып шығады, шоумен бұқаралық іс-әрекетті ұйымдастырады, міне осының барлығы нақты кәсіби міндетті орындауымен қызықты» [5, 188]. Тележүргізуші – телевидениенің айнасы. Кез келген телеарнаның жағымды бет-бейнесі тележүргізушілердің кәсіби шеберлігі негізінде қалыптасатындығы белгілі. Сондықтан бұл екі ұғымды бір-бірінен бөліп қарау еш мүмкін емес.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Кузнецов Г.В., Цвик В.Л., Юровский А.Я. Телевизионная журналистика. – Москва: Высшая школа, 2002.
2. Kottak C.P. Prime time society: An anthropological analysis of television and culture. – Belmont, CA: Wadsworth, 1990.
3. Әр ұрпақ телеэкранға өз келбетiн әкеледi // Жас Алаш. – 2011. 26 мамыр.
4. Хабарды қандай жағдайда да абыроймен алып шығу – тікелей эфирдегі жүргізушінің міндеті // Айқын. – 2012. – 4 қазан.
5. Кузнецов Г.В. Так работают журналисты ТВ. – Москва: Издательство Московского университета, 2004.
***
Телевидение за рубежом
Первые телевизионные передачи состоялись в Германии: телесеанс для 30-строчного телевизора германская райхпочта провела в 1928 г., экспериментальное телевещание началось в 1935 г. Затем в 1936 г. в Великобритании телестанция Би-би-си начала регулярные передачи, которые продолжались до 1939 г., когда экраны телевизоров потухли в связи с войной. Для США 1939 г. стал вехой телевизионной истории, когда на нью-йоркской Всемирной выставке президент Радиокорпорации Америки (RCA) Давид Сарнов произнес: «А теперь мы добавляем изображение к звуку». Этими словами он объявил начало телевидения и привлек к нему внимание всей страны.
Можно назвать еще одну точку отсчета. 1 июля 1941 г. была выдана первая лицензия на коммерческое телевещание станции, принадлежавшей Радиокорпорации Америки. Во время войны в США работало 6 телестанций, о программах которых никто толком в Америке не может вспомнить. 5 тысяч семей к концу войны владели телевизорами. Настоящая «телевизионная лихорадка» в мире началась после войны. Развитие телевидения в США можно сравнить с развитием скоростных автомобильных магистралей и реактивной авиации. В 1948 г. Академия телевидения вручала первые награды за передачи сезона 1947/48 г.
В 1947 г. в США насчитывалось 29 заводов, производящих телевизоры, к 1950 г. их число перевалило за сотню. В 1950 г. только три страны мира имели телевидение: СССР, США и Англия. Регулярные телепередачи начали в 1951 г. Франция, Голландия, Япония, в 1952 – Польша, в 1953 – Бельгия, Швейцария, в 1954 – Чехословакия, Дания, ФРГ, Италия, ГДР, в 1955 – Люксембург, в 1956 – Австрия, Португалия, Швеция, в 1957 – Румыния, в 1958 – Венгрия, в 1959 – Болгария, в 1960 г. – Финляндия, Норвегия.
Теоретики современного телевидения особое внимание сосредотачивают на его универсальности, всемирности. При технологии, которая пришла в данное средство коммуникации, провозглашать это можно, но с оговорками. Радио и кино пока универсальней, чем телевидение. Фильм можно с одинаковым успехом демонстрировать в любой точке земного шара. С батарейным приемником вы можете в любой стране слушать местные радиостанции. Более того, допотопный детекторный приемник 20-х годов будет звучать и сегодня. Такого нельзя сказать о телевидении и телевизоре.
Телевизионные системы в мире различаются количеством строк развертки изображения: от 405 до 819 (телевидение высокой четкости имеет от 1125 до 1250). Цветные стандарты еще одна проблема: единого нет, а есть три системы – Эн-ти-эс-си, Секам и Пал. И хотя по компонентам они совпадают на 95 процентов, секамовский телевизор не даст цвета при приеме сигнала Пал. Видеоленту также не поставишь на любой аппарат. О какой же всемирности и универсальности может идти речь? Единого стандарта телевидение в этом веке, судя по всему, достичь не сможет. Все новые изобретения, к сожалению, работают на существующую систему раскола. Унификация же, как не без основания утверждают специалисты, обойдется во много миллиардов долларов. Остается совершенствовать всевозможные адаптеры и конвертеры (переходники). Таким образом, телевидение работает в специфических взаимоотношениях передатчика и приемника, по принципу «замок и ключ», которые должны соответствовать друг другу.
Довольно пестрая картина сложилась в мире в отношении собственности над электронными коммуникациями. Возникнув и развившись на базе радиовещания, телевидение и вошло в организационную структуру радиовещания в каждой стране. В большинстве стран телевидение – государственная собственность (Алжир, Бельгия, Бирма, Греция, Индия, Индонезия, Испания, Исландия, КНР, Куба, Египет, Финляндия). В ряде стран государственная собственность соседствует с частной (Австралия, Великобритания, Канада, Новая Зеландия, Филиппины, Франция, Япония). Классическая страна коммерческого телевидения – Соединенные Штаты Америки. Новые телевизионные структуры, такие, как спутниковое телевидение «Интелсат», это совместная собственность организаций и государств, среди которых США занимает доминирующее положение.
Своеобразная система «общественно-правового» ТВ сложилась в ФРГ. Вопрос, как быть телевидению независимым в условиях государственной собственности, решается в странах западного мира отнюдь не однозначно. Ряд государств, провозглашающих свою приверженность к плюрализму, все еще не допускают конкурирующих коммерческих структур рядом с государственным ТВ. Для них плюрализм может развиваться в рамках одной структуры, и, кстати говоря, это неплохо осуществляется в скандинавских странах. В таких странах, как Франция, Италия, Великобритания, ФРГ, сравнительно недавно разрешено коммерческое телевидение.
В 1964 г. президент Франции де Голль, говоря о своей борьбе с оппозицией, отметил: «У них пресса, у меня РТФ (радио и телевидение Франции), и я намерен сохранить его». Ряд «частных» станций радио и телевидения – Люксембург, Монте-Карло, Европа-1, Андорра, которые принимались на территории Франции, находились в скрытой зависимости от французского правительства.
Государственная монополия на эфир закончилась во Франции в 1982 г. В 1989 г. работали два общенациональных государственных канала А-2 и ФР-3, которым было предано 70 процентов всей аудитории, а также 4 коммерческих канала: «ТФ-1», «5-й канал», «М-6», «Канал плюс». Правительство социалистов возложило наблюдение за эфиром и деятельностью станций на Высший совет по аудиовизуальным СМИ. Из 9 членов совета трое назначаются на 8 лет, трое – на 6 лет, трое – на 4 года, соответственно президентом Франции, президентом национальной ассамблеи и президентом сената.
Отношения между правительством и массовыми коммуникациями во Франции называют кольберизмом (по имени министра финансов Франции XVII в. Кольбера). Правительство помогает бизнесу, входя в его советы и направляя его в нужную сторону. Государство берет на себя защиту журналистов от посягательства на их репутацию и достоинство, для них снижен налог на 30 процентов, государство берет на себя также половину почтовых расходов СМИ.
В Италии официальная монополия РАИ – итальянской радиотелевизионной организации – закончилась в начале 70-х годов. В 1974 г. итальянские суды разрешили существование станций коммерческого телевидения, вызвав волну их стихийного строительства. Коммерческие станции имеют локальный (региональный), а не общенациональный характер. Рупором нации остается РАИ.
Основные задачи РАИ формирует постоянная парламентская комиссия сенаторов и депутатов. Президент РАИ избирается советом директоров. В апреле 1975 г. был принят закон о политической независимости РАИ. В 1976 г. вещание было разделено на две категории: 1-й телевизионный канал и 2-я радиосеть курируются христианскими демократами, 2-й телевизионный канал и 1-я радиосеть – социалистами.
Новый закон, регламентирующий телевизионную журналистику, принят в Италии 6 августа 1990 г. – после десяти лет обсуждений многочисленных парламентских законопроектов. По закону запрещено прерывать демонстрацию фильма рекламной паузой более одного раза в течение 45 минут. Рекламные паузы в мультфильмах запрещены. Антимонопольные меры включают положение, по которому фирма или отдельное лицо не имеют права владеть более чем тремя каналами. Несмотря на то, что коммерческое телевидение переманивает из РАИ талантливых журналистов, артистов, ведущих, несмотря на засилье американских телебоевиков, насыщение эфира всякого рода викторинами, сулящими телезрителям завидные выигрыши, престиж государственной телеслужбы в начале 90-х гг. все же был высок и по рейтингу превосходил коммерческое телевидение. РАИ одной из первых в Европе стала создавать сериалы-адаптации классических произведений в 6–12 серий, которые сразу же стали достоянием мирового телеэкрана благодаря тому, что их постановщиками выступили прославленные мастера итальянского кино («Джузеппе Верди» Р. Кастеллани, «Марко Поло» Дж. Монтальдо, «Камо грядеши» Ф. Росси, «Христофор Колумб» А. Латтуада и др.).
Замечательный кино- и телесценарист Эннио де Кончини с середины до конца 80-х годов держал в напряжении телезрителей Италии и других стран сериалом о полицейском комиссаре, борющемся с мафией, – «Спрут». С РАИ сотрудничали М. Антониони, Д. Дамиани, Ф. Дзеффирелли, Ф. Феллини.
Великобритания – страна общепризнанной высокой информационной культуры. Корпорация Би-би-си основана королевским указом и считается многими специалистами такой же уважаемой и незыблемой, как сама британская корона. Руководящий Совет директоров, состоящий из 12 человек, назначается на 5 лет королевой. Совет выбирает исполнительного генерального директора. Сам он служит громоотводом от тех многочисленных молний, которые направляют в Би-би-си политики и общественность. Решение совета окончательно, обжалованию не подлежит и, как правило, отличается сбалансированностью и хорошим вкусом.
Впрочем, юридически правительство и парламент имеют право вето на программы Би-би-си, однако этим правом пользовались редко: принципы независимости Би-би-си слишком устоялись, чтобы на них покушались политики. Дважды за свою историю Би-би-си подвергалась массированному давлению власти: в 1926 г., во время всеобщей забастовки в Англии, канцлер казначейства Уинстон Черчилль пытался взять под контроль радиовещание, чтобы использовать его как инструмент правительственной пропаганды. Генеральный директор Би-би-си лорд Рейс выступил против и победил; в 1956 г. во время Суэцкого кризиса премьер Иден в связи с началом военных действий заявил о своем праве взять под контроль Би-би-си, что было отклонено Советом директоров, и премьер подчинился.
Глава новостей Би-би-си Ричард Френсис говорил как-то: «Если звонит официальное лицо с протестом по поводу какой-либо программы, желание дать эту программу в эфир сразу удваивается. Если бы мы отменили программу по приказу сверху, аудитория отвернулась бы от нас. Это чувство в основном и делает нас свободными от вмешательства».
По закону парламента в 1954 г. было основано независимое телевидение (Ай-ти-ви). В 1972 г. оно было переименовано в Управление независимого вещания в связи с введением коммерческого радио. Глава управления и 11 руководящих членов назначаются министром внутренних дел (слово «независимое» в данном случае – синоним понятия «коммерческое»). К началу 90-х годов в Великобритании было 16 коммерческих вещательных компаний, занимавших в эфире два общенациональных канала (как и Би-би-си).
Структура электронных СМИ Западной Германии сложилась под влиянием западных держав-победителей. Была отвергнута как неприемлемая система централизованного вещания, напоминающая о нацизме. Не была взята за образец и коммерческая модель влиятельной Америки. Станции основывались, получали лицензии, действовали в рамках каждой отдельной из 10 земель. 5-я статья Основного закона ФРГ, провозглашающая свободу слова, ограждала вещание от официального контроля, передавая его обществу. Система управления вещанием включает три компонента:
1. Совет вещания из представителей политических партий и общественных организаций, который назначается ландтагом земли.
2. Административный совет, курирующий технические вопросы, который избирается Советом вещания.
3. Генеральный директор (интендант), которого избирает административный совет и утверждает Совет вещания.
В 1950 г., по воле земель, была создана координирующая радиотелевизионная организация АРД, в 1961 г. – вторая телевизионная организация ЦДФ. Эти организации западные исследователи называют общенациональными сетями-корпорациями электронных СМИ ФРГ.
Сетка вещания АРД и ЦДФ строится таким образом, чтобы аудитория каждой земли имела баланс местных и общенациональных программ. Общенациональные программы создаются совместными усилиями земель в соответствии с утвержденными квотами, исходя из ресурсов и возможностей. Обе общественные корпорации финансируются за счет абонентной платы и небольших рекламных поступлений. По закону они могут отводить в день не более 20 минут на рекламу. После 20.00 реклама запрещена.
Общественно-правовое вещание перестало быть единственным и господствующим с начала 80-х гг. В июне 1981 г. конституционный суд ФРГ отменил законодательные ограничения на коммерческое вещание. Частная собственность в вещании была признана необходимым элементом конкуренции и разнообразия программ.
Одна из самых развитых стран в области электронных средств журналистики – Япония. Японцы боготворят телевидение. Когда в начале 80-х годов служба Гэллапа решила сравнить пристрастия японцев и американцев и стала выяснять, какой из пяти предметов (газета, телефон, телевизор, автомобиль, холодильник) они предпочли бы иметь в своем пользовании, то получилась такая картина. Если среди американцев 42 процента предпочли холодильник, 39 процентов – автомобиль, то среди японцев 31 процент предпочли телевизор, 23 процента – газеты, 16 процентов – телефон. Характерно, что только 3 процента американцев высказались за телевизор, 6 – за газеты, 9 – за телефон.
В Японии государственная и коммерческая телевизионные сети родились почти одновременно, в начале 50-х годов. Мощная государственная сеть – Японская вещательная корпорация (Нипон Хосо Куокай, сокращенно Эн-эйч-кей) работает на двух каналах. Сеть существует за счет госбюджета и абонентной платы. Частное телевидение, принадлежащее в основном крупным газетным концернам, действует на основе лицензий, выдаваемых на три года министерством почт и телекоммуникаций. В период становления телевидения Япония копировала американские образцы и заполняла эфир американской продукцией, но скоро освободилась от этого бремени. В конце 80-х годов программы иностранного происхождения составляли 4–5 процентов эфирного времени: намного меньше, чем в европейских странах, не говоря уже о странах Азии, Африки, Латинской Америки. Япония взяла на вооружение иной американский образец: она стала «закрытым обществом» для проникновения телеимпорта, занявшись широким телеэкспортом. Львиную долю телепродукции для зарубежья составляют японские мультфильмы.
Отвергнув американский вестерн, японское телевидение предложило свой, не уступающий по изощренности и напряженности действия вариант – самурайскую драму, ставшую одним из популярнейших жанров. В японских «мыльных операх», в изобилии заполняющих коммерческие каналы и не отличающихся по сюжетам от американских, специфика заключается в национальном рисунке поведения героев. Там, где американский персонаж стучит кулаком и напрягает голосовые связки, японец может выразить чувства простым изгибом бровей. Там, где американка, узнав об измене мужа, после разговора с ним по телефону в ярости бросает трубку, японка в такой же ситуации не подает вида и вежливо осведомляется у неверного супруга о погоде. Японские телесериалы растягиваются на годы, как в США или Латинской Америке.
Второй канал Эн-эйч-кей – широко открытое окно в мир знаний. В середине 80-х годов он давал до 60 телециклов в неделю: 20 дисциплин, изучаемых в средней школе, 10 – по программе колледжей, заочный телеуниверситет, курсы по изучению английского, французского, китайского, русского, испанского, немецкого языков, технические учебные курсы. Сюда можно добавить и обучение игре на музыкальных инструментах, и многое другое, подаваемое телезрителям с выдумкой и выразительностью. Учебные программы принимает свыше 80 процентов детских садов, 95 процентов начальных школ, больше половины старших классов.
Высший административный орган Эн-эйч-кей – Совет директоров состоит из 12 человек, отобранных правительством из разных регионов страны и сфер деятельности – образования, науки, экономики. Члены Совета директоров назначаются премьером после их одобрения парламентом. Совет со своей стороны выбирает и назначает высших руководителей Корпорации.
Японское законодательство налагает такие требования к содержанию телепрограмм:
– передавать программы высокого качества, которые удовлетворяют запросы людей и поднимают их культурный уровень;
– сочетать общенациональные программы с программами местного характера;
– вносить вклад в сохранение традиционной культуры и широко пропагандировать современную культуру.
Для всего японского вещания существуют незыблемые принципы:
– защищать общественное спокойствие и общественную мораль;
– придерживаться политической нейтральности;
– представлять все точки зрения по сложным вопросам;
– соблюдать сбалансированность в информационных, образовательных, культурных, развлекательных программах.
На невысокой ступени развития телевидения к 90-м годам находились многие страны Азии, Африки, Латинской Америки. Рост СМИ, как известно, начинается с определенной «критической массы» грамотности, экономики, численности населения, технологии и политических свобод. Страны третьего мира пока не достигли такого уровня. В ряде африканских стран обеспеченность телевизорами – 2 аппарата на 100 жителей. Средний показатель для арабских стран в 90-х годах – 12 телевизоров на 100 жителей, в то время как в богатых странах Персидского залива он в 4–5 раз выше.
Развивающиеся страны еще в 70-е годы приняли ряд совместных решений с целью оградить национальные СМИ от иностранного влияния, провозгласив политику «справедливого информационного порядка» вопреки «электронному империализму», выступающему под флагом свободного потока информации. Политика эта была поддержана ЮНЕСКО, но встречена в штыки Западом, особенно США. Тем не менее, хотя и с большим трудом, она проводится в жизнь. С целью регулирования телеимпорта и укрепления собственного телепроизводства в ряде стран приняты квоты. В Индии квота для иностранных программ в эфире 20%, в Шри Ланке – 40, в Малайзии – 70. Кстати говоря, в европейских странах квоты подобного рода существуют давно.
Практически все страны имеют правовые ограничения на покупку, владение и использование СМИ иностранными представителями. В развивающихся странах иностранное участие в информационной деятельности рассматривается как покушение на национальный суверенитет. Но даже в США и Канаде оно вызывает тревогу в правительственных и общественных кругах. И если в сфере бизнеса, промышленности, банковского дела мультинациональное владычество считается в порядке вещей, то этого нельзя сказать о телевидении. Впрочем, прецедент уже есть – деятельность Мердока, который разбросал свои владения по всем англоговорящим странам. В 1985 г. ему пришлось принять американское гражданство, чтобы внедриться в американские СМИ. К концу 80-х годов он основал на базе купленной киностудии «XX век Фокс», региональной сети «Метромидия» и телестанции нью-йоркскую сеть «Фокс ТВ», которая отняла 11 процентов зрителей в вечернее время у ведущих национальных сетей. Он приобрел самый популярный журнал «Ти-ви Гайд» (журнал телепрограмм). А в Европе он владеет спутниково-кабельным каналом «Небесное ТВ».
Созданная в Англии общественная организация «Кампания за качественное ТВ» подвигла парламентариев к принятию ряда кардинальных решений. Так, вещание по коммерческим каналам будет осуществляться только теми бизнесменами, которые получат лицензию, предоставив гарантии высокого качества вещания. Парламент создал новый государственный орган – «Комиссию по независимому телевидению», которая разработала жесткие требования к качеству и разнообразию программ: обязательная программа новостей объемом не менее полутора часов в неделю; не менее 10 часов в неделю детских передач и 2 часа – религиозных.
Создан контролирующий орган – Совет по стандартам вещания. Парламент ввел ограничения на размеры собственности в коммерческом вещании и дал толчок к развитию кабельного телевидения в Великобритании. Новые лицензии на коммерческом телевидении начали действовать с 1 января 1993 г. сроком на 10 лет.
Об Америке надо говорить особо. Ей по праву принадлежит ведущая роль в развитии телевидения на нашей планете. Здесь Америку приходится сравнивать не с другой страной, а с остальным миром. Производственная база телевидения США такова, что телепрограмм на ней делается больше, чем их может вместить эфир, и прежде всего потому, что Голливуд стал телевизионным, заполняя своей продукцией малые экраны мира, как прежде он заполнял большие.
Основная масса коммерческих телестанций США группируется под эгидой национальных радиосетей; ведущими были три – «Американская вещательная компания» (Эй-би-си), «Национальная вещательная компания» (Эн-би-си), «Вещательная компания Коламбия» (Си-би-эс). Функционируют сотни мелких региональных телесетей коммерческого характера, а также станции некоммерческие, просветительского характера (образовательные), существующие на субсидии от правительства и взносы различных фондов; они объединились в национальную сеть – «Общественная вещательная система» (Пи-би-эс).
Процедура лицензирования телестанции существенно не отличалась от лицензирования радиостанции: лицензия выдавалась на три года, сеть или отдельное лицо могли купить не более 7 станций. В последние годы президентства Р. Рейгана срок лицензии был продлен до 5 лет, а максимальное количество собственных станций – радио и теле – увеличено до 12. Что же касается филиалов, то число их не ограничивается для сети: сеть и филиал заключают соглашение о сетке вещания, об использовании в эфире национальной и региональной рекламы.
Федеральная комиссия связи – государственная организация, которая выступает как регулятор внутреннего эфира страны. Комиссия распределяет частоты, каналы, мощности, выдает лицензии на открытие новых станций и следит за выполнением обязательств, взятых на себя коммерческими вещательными структурами. Телевидению вменено в обязанность, предоставлять равное время политическим оппонентам: это касается только двух партий – демократической и республиканской. Правительство США рекламирует через СМИ свою деятельность, подобно тому как «Дженерал Моторс» рекламирует свои автомобили.
Другой уровень регулирования и контроля – это уровень самого бизнеса. Объединение коммерческих вещателей – Национальная ассоциация вещателей – живет по своим конституциям: Кодекс радио для радиостанций, Кодекс телевидения для телестанций. Кодексы периодически обновляются и уточняются. К примеру, запрещение рекламировать по телевидению крепкие напитки принято не Федеральной комиссией связи, а Национальной ассоциацией вещателей.
В начале 70-х годов американское телевидение под давлением власти общественности прекратило рекламу сигарет. С 1975 г. под давлением Федеральной комиссии связи и Федеральной торговой комиссии Национальная ассоциация вещателей сократила объем реклам в детских передачах: с 12 до 10 минут в час в субботу и воскресенье утром. В том же году национальные сети приняли политику (опять-таки не без давления извне) запрещения «спорных» передач с насилием и сексом в утренние и вечерние часы, когда телевизор смотрят дети. Однако эту политику «семейного часа» год спустя опротестовал федеральный суд как неконституционную, нарушающую свободу слова. Суд, тем не менее, постановил, что сети могут продолжать эту политику по доброй воле. В соответствии с принятым Кодексом телевидения, где расписано, что можно, чего нельзя, коммерческий телебизнес не церемонится, когда надо вырезать целые куски из купленного для показа художественного фильма с чрезмерно натуралистическими сценами. И никто не протестует. Когда Эн-би-си купила для показа кинофильм «Крестный отец», она пригласила самого режиссера Ф. Копполу, который сократил фильм на добрых полчаса. Сегодняшние кабельные сети, в отличие от эфирных станций, не ограничены в показе и откровенно эротических, и порнографических фильмов. Они рекламируют себя, сообщая зрителям, что в отличие от сетей покажут «необрезанный» фильм.
Кроме того, станции и сети, принявшие добровольное решение следовать кодексу Национальной ассоциации вещателей, в дополнение к нему издают свои уточняющие правила. В сети Эн-би-си такие правила есть и по отдельным программным направлениям. Например, отдел новостей на 90 страниц расписал всю свою политику и основные требования для информационной деятельности сети. Так, в главе «Интервью – жертвы трагедии и их родственники», относящейся к разделу этических норм, читаем: «Необходимо быть бережным к эмоциональному состоянию людей, попавших в трагические или в травмирующие их ситуации».
В конгресс США неоднократно подавались разного рода законопроекты, касающиеся телевидения; например: давать политикам, претендующим на выборный пост, бесплатное время для выступлений; ограничить суммы, которые кандидат на выборную должность может тратить на эфирное время; дать конгрессу такую же привилегию выхода на телеэкран с обращением к народу, какую имеет президент. В сущности, ни один проект, покушающийся на статус-кво, не проходит. Прямая трансляция, устроенная телевидением с заседания конгресса в 60-е годы, вызвала глубокое недовольство американцев своими избранниками. Пожалуй, самым интересным является показ по телевидению – время от времени и с благословения конгресса – слушаний в сенатских комиссиях, которые в прямом эфире захватывают как детективный роман. Будничные, рутинные заседания сената, как и палаты представителей, уже не вызывают острого интереса. Они транслируются полностью по специальным каналам Си-СПЭН (кабельно-спутниковая общественно-политическая сеть). Реальная аудитория этих двух каналов не превышает одного процента владельцев телевизоров, но это особая аудитория – политически активные люди, «лидеры мнений», а также «те, кто принимает решения».
В целом в структуре американского телевидения политика занимает довольно скромное место. С первых лет своего существования американское телевидение стало развлекательно-информационным средством, забрав постепенно из радио все жанровые программы, сериалы, исполнителей, ведущих журналистов. Популярные новостные утренние программы 90-х гг. на коммерческом телевидении – это «Сегодня» (Эн-би-си), «Этим утром» (Си-би-эс), «Доброе утро, Америка» (Эй-би-си). У этих программ, как и у вечерних новостей, стабильно большая аудитория – теленовости всегда стоят на первом месте по доверию к ним аудитории.
В конце 40-х гг. Федеральная комиссия связи выступила с важным документом, который среди политиков и журналистов получил название «доктрина справедливости». Если говорить современным языком, то он устанавливал плюрализм мнений. В административном порядке радио и телевидению предписывалось представлять разные точки зрения по спорной проблеме. По сути, речь шла о том, что кандидаты на выборную должность па местном или национальном уровне имеют равную возможность и равное время для выступления в эфире либо для опровержения друг друга. Родившись, как правило, политического поведения, доктрина справедливости очень скоро стала пониматься расширительно: насколько сбалансированы все краски, насколько негатив уравновешен позитивом.
Для документальных программ незыблемое правило – сбалансированность. Если показываешь негодяя-полицейского, не давай возможности зрителю подумать, что все полицейские – негодяи, покажи и хорошего; если что-то сказал радикал, то пусть вслед за ним выступит законопослушный американец.
В 1987 г. Федеральная комиссия связи отменила в административном порядке «доктрину справедливости», игравшую в деятельности телевидения роль удавки. Попытки конгресса ввести ее в рамки закона были отклонены последовательно президентами Р. Рейганом и Дж. Бушем. Однако принципы этой доктрины сохраняются в кодексах и правилах крупнейших вещательных организаций США, в самом подходе американских журналистов к освещению сложных проблем. (Полностью кодекс Эн-би-си ньюс опубликован: «Журналист». 1994. № 1, 2.)
1 июня 1980 г. в истории телевидения произошло важное событие. Из коммуникационного центра в американском городе Атланта, ставшем отныне одной из информационных столиц мира, началось вещание спутниково-кабельной сети новостей «Кейбл ньюс нетуорк» (Си-эн-эн). С тех пор Си-эн-эн разносит новости круглые сутки на телеэкраны всего мира. Помимо международных и национальных новостей журналисты сети регулярно ведут репортажи о спорте, финансах и погоде, а также интервью, женские шоу. Сеть Эй-би-си заявила об образовании своей кабельной новостийной службы по типу Си-эн-эн, то же делает Си-би-эс.
Телевизионная журналистика. Глава 4. (В.Е. Голованов) Московского университета: Высшая школа, 2002.
2- дәріс.
АҚШ тележурналистикасы
Дәріс сабағының мазмұны:
1. АҚШ тележурналистикасының өркендеу кезеңі.
2. АҚШ тележурналистикасының бүгінгі тыныс-тіршілігі.
1923 жылы АҚШ-та электронды әдіс бойынша бейне көрсету тәжірибесі жүргізілді. Оны жүзеге асырған орыстан шыққан американдық инженер Владимир Зворыкин болды. Сөйтіп, АҚШ-та 1931 жылы телевизиялық сынау станциялары пайда болды да, 1939 жылы шағын экранды телеқабылдағыштар шығарыла бастады. Сол жылдың өзінде Нью-Йорк пен оның маңайындағы жүздеген телекөрермендер Бүкіләлемдік көрменің ашылу салтанатын және спорт көрісін көрді. Ал, 1941 жылы теледидардан алғашқы сауда жарнамасы берілді. Бұл теледидардағы жаңа дәуірдің басы еді.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде күтпеген мәселелердің пайда болуына байланысты, теледидарға назар аударылмай қалды. Тек 1945 жылдан кейін ғана бұл сала қайтадан дами бастады. 1970 жылдары Нью-Йоркте 18 телеканал жұмыс істеген. Ал бүгінде теледидардың өте көп көлемде жұмыс істейтіні белгілі. Теледидар қоғамға қызмет ететіндіктен лицензия тегін беріледі.
АҚШ-тың телерыногы негізінен үш алыпқа бағынады. Олар:
«Нейшнл бродкастинг компани» (ЭН-БИ-СИ) 1926 ж.
«Коламбия бродкастинг систем» (СИ-БИ-ЭС) 1927 ж.
«Америкэн бродкастинг корпорейшн» (ЭЙ-БИ-СИ) 1943 ж.
ЭЙ-БИ-СИ болса қазір өзінің телесианциясы санын 13- тен 200- ге жеткізді. Ал коммерциялық емес теледидарды АҚШ өз мойнына алған. Оларға сондай-ақ ірі капитал иелері мен концерндер де көмектеседі. Нью-Йоркте радио мен теледидардың ағартушы салалары үшін Ұлттық орталық құрылған.
Абай Садуақасов. АҚШ журналистерінен үйренеріміз не?
Журналистика құқықтану және медицина сияқты өзге мамандықтармен бөлісері аз болса да, жеке кәсіби мамандықтардың бірі болып саналады. Бүгіндері радио және тележурналистикаға жұмыс істеуге келіп жатқан көптеген жас мамандар, журналистиканы университет деңгейінде ғана оқығандар. Сондықтан болар соңғы кездері журналистика факультетінің студенттері мен түлектері арасында «біз білім шаһарының қабырғасында ештеңеге үйренген жоқпыз» деп ойланбай айтып қалатындар кездеседі. Алайда, еңбек жолы басталған сәттен бастап, олар өздері талпынбаса, іс жүзінде журналистика кәсібі бойынша ешқандай білім алмайды. Университет қабырғасында студент ториялық білім алады (лектор бағыт-бағдар береді), ал оны тәлімгер өндірістік практикада тәжірибемен ұштастыруы қажет. Бұл айдан анық болса керек?!
Жұмыс істеп жүрген журналист-студенттердің көбі академиялық саясатты дұрыс түсініп 4 жыл бойы өндірістік практикадан уақытында өтіп, сол өзі таңдаған БАҚ редакциясында қаламы ұшталып, кәсіби маман ретінде танылғандар. Алайда, радио және телехабарларын тарату саласында бәсекелестік жанып тұр, сондықтан диплом, ең болмаса алғашқы жұмысқа орналасуына қамтамасыз етеді. Радио және теледидардың жаңалықтар бағдарламасына алғаш рет жұмысқа орналасқан түлектерінің 90% журналистика факультетінен білім алғандар. Жұмыс берушілер, теле және радиохабарларын тарататын компаниялардың жаңалықтар бөліміндегі қызметкерлердің ұдайы жетіспеу жағдайында «жаңа келгендер» бірден жұмысқа кірісуін талап етеді, ал менеджерлер журналист дипломымен келген студенттер, тек өз мамандығының негізімен, яғни: қалай түсіру, аудио- және бейнежазбаларды қалай түзету, радио- және телехабарларын тарату бағытында қалай жазу керек екенімен ғана таныс екенін біледі.
Факультеттің теле-радиостудиясында студенттер күнделікті телехабарларға репортаж әзірлеу тәжірибесінен дәріс алады. Радио және тележурналистерді даярлайтын көптеген бағдарламалар радио және телехабарларын тарату редакциясында кем дегенде бір реттік тәжірибелік сынақтан өтеді, оның оларға өз саласында байланыс орнатуға, сондай-ақ, кәсіби түрде түйіндеме жазуға көмегі бар. Колумбия университетінің журналистика аспирантурасының студенттері 10 айлық тәжірибелік бағдарлама үшін 30 мың доллардан аса қаржы төлейді және олардың басым көпшілігі ол мұндай бағаға тұрады деп сенеді. Соңғы жүргізілген сауалнамада бір студент: «Мен Колумбия университетіне мамандығымның қыр-сырын зерттеуге және журналистикада жоғары табыстарға қол жеткізуге қажетті байланыстар орнату үшін түстім. Меніңше, бұл мектеп маған қажет нәрсенің бәрін бере алады» дейді.
Болашақ радио- және тележурналисттер, өз мамандығының негіздерін ғана игеріп қоймай, жұмыста бетпе-бет келуге тура келетін, қауырт жағдайда (көбінесе, уақыт жетпеу жағдайы) жұмыс істеуге даярлануы қажет. Соңғы он жылда АҚШ жергілікті телестансалар күнделікті жаңалықтар көлемін арттырған, бірақ олардың көбінде штат саны ұлғайтылмаған. Ал журналисттерден мұндайда «тәуекел», яғни күніне бір репортаждан артық талап етіледі. Бұл қалай жылдам және тиімді жұмыс істеуге үйретуді қажет етеді.
Жас журналистерді жылдамдыққа үйрету, жұмыстың сапасынан гөрі санын жақсартуға ғана әсер етеді. Сонымен бірге, оларға журналист этикасы және құқы саласында даярлану талабы қойылады. Олар жаңалықтарды дұрыс бағалай білу және қиын шешімдерді мерзімінде қабылдау бойынша тәжірибеден өтулері керек. Толқынға қылмыс орнынан түсірілген айуандық сахнасын жіберуге бола ма? Жаңалықтардың маңызы аз, тіптен маңызы жоқ көрнекті бейнеқатарлардан тұратын, әлі суый қоймаған жаңалықтармен ашу қажет пе? Олар, хабарламадағы «тесіктерді» тауып, оларды толтыру үшін қайдан, қалай сұрақ қоюды білу керек. Олар қоғаммен байланысты, тарихты оқулары керек. Өйткені, жаңалықтар бағдарламасының директорлары түйме баса алатын адамдар емес, зерделі журналист болуы керек.
Болашақ радио және тележурналистер бұлардың бәрін университет қабырғасында жүргенде оқулары керек, өйткені, бұл олардың іс жүзінде алатын жалғыз білім ортасы. Америка журналистері кәсіби қызметін жалғастыру үшін біліктілігін көтеру курсына қатысуға міндетті емес,
АҚШ-ндағы жаңалықтар қызметінің кейбірі ғана өз қызметкерлеріне біліктілігін көтеруге мүмкіндік береді. Ұлттық журналистер ұйымы төрағаларының кеңесі өткізген сауалнамаға қатысқан журналистердің тең жартысы өздерінің ешқандай даярлықтың өтпегенін хабарлаған.
Қосымша даярлықтарының жоқтығы, жергілікті телестансалардың журналистерінен байқалады. Сауалнама барысында журналистердің 81% журналистика этикасы мен құндылықтар саласында даярлық қажет деп санаған, ал 33% оны алып отырмыз деп жауап берген. Тележурналистердің жартысынан астамы (51%) тақырыптық репортаж бағытында даярлықты қажет деп жауап берсе, тек 13% осындай даярлық алып отырғанын атап өткен(2).
Сол сауалнаманың аясында сұралған жаңалықтар қызметінің басшылары, өз қызметкерлерін оқыту үшін мүмкіндіктер беруге болар еді, алайда оларда уақыттың немесе ақшаның жоқтығын мойындаған. «Жаңалықтар қызметі «білім бизнесімен» шұғылдануына қарамастан, кәсіби оқыту арқылы өз қызметкерлеріне жаңа білімдер мен тәсілдерді ұсыну жоспарында өзгелерден кеш қалып отыр» - дейді сауалнама директоры Беверли Кис(3).
Оқытуды өз компаниясы қызметінің басым бағыты ретінде бағалайтын «Кей-Эн-Эс-Дабю» телекомпаниясынан (Вичита, Канзас штаты) Шон Освальд сияқты бас менеджерлер өте аз. Освальд «Вичита бизнес джорналға» берген сұхбатында «Біздің бизнесіміздің көлеңкелі айғағы, ол өз адамдарымызды оқытпайтынымызда, біздің сала оқытпағаны үшін сату жөніндегі көптеген жақсы мамандарын, репортерлерін және суретке түсірушілерін жоғалтып алды» - деген болатын(4). АҚШ-ның журналистерінен бірқатар Европа елдеріндегі кәсіподақ арқылы келісім жасаған тележурналистердің айырмашылығы соңғыларына біліктілігін көтеру үшін, бірнеше жылда бір рет төлемақысы төленетін бос уақыт береді.
Жұмыс берушілер оқыта алмаса да, АҚШ-ның радио және тележурналистері әртүрлі мекемелер мен ұйымдарда өз бетінше оқуға мүмкіндіктері бар. Солай істейде де. Көбінесе олар тәуелсіз ұйымдар немесе мүшелік жарнадан қаржыландырылады. Санкт-Петербургтегі журналистер даярлау мектебі - Пойнтер Институты (Флорида штаты) - радио және тележурналистерге репортаж продюссерлік жұмыс жаңалық қызметіндегі этика және басқару саласында біліктілігін көтеру курсын ұсынады. Жаңалықтар беретін теле және радиобағдарламалары директорларының қауымдастығы, баспасөздегі суретке түсірушілер ұлттық қауымдастығы және «Тергеу репортерлері мен редакторлары» ұйымы сияқты кәсіподақтар, өз мүшелері үшін аймақтық және ұлттық семинарлар өткізеді. Қатысу құны, әдетте қымбат емес, алайда осындай көптеген бағдарламалар мен семинарларға қатысушылар, көбіне өз шығынын өзі көтереді, ал кей кезде бұл іс-шараларды өз демалысы есебінен қатысады.
Телекомпаниялардағы кейбір жаңалықтар бөлімі «өндірістен қол үзбей оқуды» ұсынады, бірақ мұндай жағдайлар өте аз, мұндай оқытулардың көлемі де шектеулі.
Осы мәселені реттеу үшін факультетте түрлі семинар-тренингтер, жазғы мектептер өткізіліп сертификаттар беріледі.
Телестансалардағы кейбір топтар, талапкерлерді әлдеқайда аз тартатын, тікелей толқынға шығаруға байланысы жоқ лауазымдарға қызметкерлер даярлайтын өздерінің жеке бағдарламаларын жасайды. Сюзана Шулер, «Нексстар броудкастинг инкорпорейтед» компаниясының жаңалықтар бөлімінің директоры, өзінің компаниясының стансасында продюсерлік лауазымға кандидаттар тарту үшін «Продюсер мектебін» құрған (5). Бұл стансалар жоғары курс студенттеріне жаңалықтар шығаруды әзірлеу жөнінде төлемақы төленетін тәжірибеден өтуге мүмкіндік береді. Оған айырбас ретінде студенттер, егер оларға осы компанияның стансаларының бірінен продюсерлік қызмет ұсынылатын болса, екі жылдық келісімге қол қоюға міндеттенеді.
Бізде де осындай жас журналистердің білімін жетілдіру тәжірибелері қолданылу керек.
Сондай-ақ, қосымша және қазіргі уақыттағыдан да көлемді білім алғысы келетін жас журналистердің көп екені даусыз.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, оқыту журналистерге әртүрлі деңгейде, яғни, жұмыс сапасын жақсартудан бастап, аяғы журналистикаға деген қызығушылықтың өзін жаңа бір белеске шығаруға көмектесуі әбден мүмкін. Егер бұл зерттеулер, осы оқытуды БАҚ жұмысының қаржылық есебінен жақсарта отырып, өз тәжірибелік жемісін беретінін дәлелдесе, онда ол журналистер үшін оқыту бағдарламаларын қолдауда зор негіз болмақ.
Достарыңызбен бөлісу: |