Кластер жаѓдайында кєсіпкерлік істі ±йымдастыру жєне дамыту

аныќталады,ќ±ру ќ±жаттары жасаќталады:

• 
  кєсіпорынныњ жарѓысы (уставы)
  
• 
  кєсіпорын ќ±ру жєне оныњ ќызметі жµнінде келісім.Онда ±йымдастыру праволыќ формалары кµрсетілуі тиіс;
  
• 
  директор мен тексеру коммисиясыныњ тµраѓасын сайлаѓан ќоѓам м‰шелерініњ жиналысыныњ хаттамасы.
  
• 
  Банкке ќ±ралатын кєсіпорынныњ шоты ашылуы керек,оѓан уставтыќ(жарѓылыќ) капиталдыњ 50 пайыздан кем емес ќаржысы т‰суі керек.Кєсіпорын жергілікті єкімшілік органдарда тіркеулі міндетті.
  

• 
  ќ±рылтайшыныњ (немесе ќ±рылтайшылардыњ тіркеу туралы арызы);
  
• 
  кєсіпорынныњ жарѓысы;
  
• 
  кєсіпорын ќ±ру туралы ќаулы(ќ±рылтайшылар жиналысыныњ ќаулысы);
  
• 
  кєсіпорынды ќ±ру жєне оныњ ж±мысы туралы ќ±рылтайшылар шарты;
  
• 
  мемлекеттік пошлинаны тµлегені туралы куєлік.
  

Осыдан кейін ќ±рылтайшылар конференциясы µтеді.

Оныњ міндетіне мынандай мєселелерді шешу кіреді:

• 
  акционерлік ќоѓамды ќ±ру туралы(АЌ);
  
• 
  акционерлік ќоѓамныњ Жарѓысын бекіту;
  
• 
  акцияѓа жазылып болѓаннан кейін жарѓылыќ ќордыњ мµлшері жµнінде;
  
• 
  акционерлік ќоѓамныњ басшы органдарын сайлау жєне басќа мєселер;
  

Кєсіпорынныњ техника- экономикалыќ дєлелдігін айќындау

Техникалыќ-экономикалыќ дєлелдігін айќындау µндірістік ќызметпен байланысты кєсіпорын ќ±рылѓанда мына ж±мыстар кіреді.

1. 
   ¤ндіріске жоспарланѓан тауар,µнім,ќызметтерге с±ранысты талдау.
   
2. 
   ¤ндірістік кµрсеткіштер.
   
   1. 
      Конструкциялыќ , технологиялыќ жєне басќа керекті ќ±жаттардыњ болуын тексеру.
      
   2. 
      ¤ндірістік баѓдарлама.
      
   3. 
      Баѓдарламаны іске асыруѓа ќажет машиналар,жабдыќтар,аспаптаржєне басќада негізгі µндірістік ќорларды басќада элементтері.
      
   4. 
      ¤ндірістік ќуаттыњ барын тексеру немесе оны жасаќтау жобасы.
      
   5. 
      Ќолда бар жабдыќтар жєне негізгі µндірістік ќорларды басќада элементтері.
      
   6. 
      Жеке µнімдер мен ќызметтердіњ рентабельділігі
      
   7. 
      Амортизациялыќ ќайтарым мµлшері.
      

3.1 ¤ткізілетін µнімнен болжамды т‰сім мµлшері.

3.2 Материалдыќ жєне басќа болжамды шыѓындар мµлшері.

3.3 Бюджетке ќайтарылатын ќайтарым мµлшері.

3.4 Таза пайда.

3.5 Ењбек аќы тµлеу ќоры.

3.6 Жасаќталатын басќалай ќорлар мµлшері.

4. Єлеуметтік кµрсеткіштер.

4.1 Болжамды ќызметкерлер

4.2Болашаќта белгіленген ењбек аќы мµлшері.

4.3 адамѓа шаќќандаѓы µнім µткізу мµлшері.

4.4М‰гедектер мен зейнеткерлер ењбегін пайдалану м‰мкіншіліктері.

Бизнес- жоспарыныњ мазм±ны мен маќсаты

Кєсіпорынныњ ж±мысты бастап кетуі ‰шін бизнес- жоспар жасауы ќажет.

Бизнес-жоспарыныњ типтік ќ±рылымы мен мазм±ны єрт‰рлі болады.Шамамен мынандай бµлімдерден т±рады.

1-ші бµлім.Кєсіпкерлік істіњ маќсаттары мен міндеттері.

Басты маќсат пайда пайда табу,ќандай пайда т‰сетінін,оныњ т‰сетін мерзімін,кешікпейтіндігін,инфляцияныњ єсерін тѓы басќа факторлардыњ ыќпалдарын білу керек.Белгіленген т‰сетін пайда мµлшерін асыруды ойластыру .

2-ші бµлім.Кєсіпорыныњ негізгі параметрлері жєне жоспар кµрсеткіштері. Кєсіпкерлік µнімніњ ќысќаша сипаттамасы, белгіленген маќсатќа жету жолдары, жобаны іске асыруѓа байланысты шыѓындар,болжамды істіњ тиімділігі,пайда мµлшері,рентабельдік, тауардыњ арнайы сапасы,тєуекелдік дењгейі т.б

3-ші бµлім.Т±тынушыѓа ±сынылатын тауарѓа сипаттама.Тауарды т±тынушылар ортасы туралы мєлімет,тµлем ќабілеттілігі,с±раныс аймаќ туралы мєлімет,т±рѓындар топтары,баѓа дењгейі туралы болжам т.б

4-ші бµлім.Нарыќтыњ конъюктурасын талдау жєне болжау.

Б±л бµлімге болашаќтаѓы жоспарланѓан µндіріс кµлемі,таур сату мµлшері,кєсіпкерлік белгіленген уаќыт кезењдерін сєйкесті т.б ж±мыстар кіреді.

Зерттеу,талдау, тєукелді баѓалау ж±мыстары бір жаѓынан болжамѓа негізделген болса,ал екінші жаѓынан т±раќты, дєйекті сатып алушымен алдын- ала келісім,µнім µткізу мекемелерімен шарт жасаумен байланысты.Бєсекелестердіњ бар жоѓын аныќтау, болса олардыњ ќабілеттілігін жєне баѓа саясаттарын білу, бєсекелестік ортаны жаќсы білу керек.

5-ші бµлім. Іс-ќимыл жоспары жєне ±йымдастыру шаралары.Іс- ќимыл баѓдарламасы негізінде маркетингтік ж±мыстар (жарнама,тауарды µткізу нарыѓын аныќтау,т±тынушылармен шарт жасасу,оладыњ талаптарын білу)µнім µндіруді іске асыру,стып алу, саќтау,тасымалда,тауар µткізу,т±тынушыѓа тауар алу процесінде,сатып алѓаннан кейін ќызмет кµрсету.¦йымдастыру ж±мыстарыныњ ішінде арнаулы ењбек аќы таѓайындау, кадрларды іріктеу жєне дайындау ,есеп жєне баќылау.

6-шы бµлім.Ресурстыќ ќамтамасыз ету- кєсіпкерлік істі ж‰ргізу ‰шін керекті ресурстардыњ т‰рлері жєне кµлемі жµніндегі мєлімет,олардыњ т‰сетін кµздері (материалдар, шикізаттар,полуфабрикаттар,энергия,ѓимараттар,жабдыќтар,ењбек жєне финанс ресурстары,баѓалы ќаѓаздар, статистикалыќ ѓылыми- техникалыќ аќпараттар).

Келісімніњ тиімділігі – ењ бірінші кµрсеткіш пайда мµлшері жєне рентабельділігі.Сонымен бірге єлеуметтік жєне ѓылыми- техникалыќ тиімділіктер.Осы оќулыќтыњ 13 таќырыбында бизнес- жоспар мєні,ќ±рылымы кењінен ќарастырылады.

1. 
   Басќарудыњ басты маќсаттары кєсіпкер µзін шаруашылыќ кењестіктегі ортада табу,сондыќтан нарыќ жаѓдайдыбілу,оны зерттеу, жењілдік алу жолдарын іздестіру,ќарыз жењілдіктері жєне салыќ жењілдіктері т.б
   
2. 
   Кєсіпкер µзініњ кєсіпорынныњ мамандануын ќарастыру,бірте-бірте шоѓырландыру жаѓдайын кµздеу.
   
3. 
   Кєсіекерлерліктіњ формасын тањдау,яѓнижеке дербес пе,єлде ±жымдќ па? Егер дербес кєсіпкерлік болса,ол µзініњ тєуекеліне,‰рейінде ескеріп іске кіріседі.Егер тєуекелі іске аспаса меншік иесі µзініњ м‰лкімен жауап беріп,берілген міндеттемелері бойынша тµлемін тµлейді.
   

Келесі ќадам - µндіріс базасын жасаќтау,арендаѓа ѓимарат алу,µндірстік ќоймалыќ жабдыќтар,станоктер,µндірістік басќа да ќ±рал-жабдыќтар.Ж±мыс к‰шін жинастырып іске ќосу.Басты этаптыњ бірі- б±л финанс ќаражаттарын жинастыру- ќарызѓа несие алу,жеке ќарыздыќ міндеттемелер шыѓару,акция жєне басќа баѓалы ќаѓаздар,дербес инвесторлар іздестіру т.б

Кєсіпкерлік басќару ж±мысыныњ керек ететіні 1)кµњілді нарыќќа аудару;2) ќолда бар аќшаны ж±мсауды жоспарлау,реттеу;3) егер ‰лкен кєсіпорын болса оныњ жоѓарѓы басќару кењесін ќ±ру; 4) µзіњніњ к‰шіњмен м‰мкіндігіњді тиімді пайдалану ‰шін жауапты учаскелерін аныќтау.Жања кєсіпорын ашќанда жан-жаќты ойластру керек.

Франчайзин, оныњ мєні, ерекшелігі

Соњѓы уаќытта кєсіпкерлікке жењілдік ж‰йесі бар тт‰рдіњ бірі- франчайзинг кењ µріс алуда.

Б±л кєсіпкерлік формада келісімге байланысты,єдетте ірі фирмаларды немесе бизнесмендерді ќамтиды,алдын-ала келісілген территорияларда іс ж‰ргізеді.Б±л кµрсеткен ќызметі ‰шін шаѓын,±саќ фирмалар,бизнесмендер ірі фирмаларѓа маркетинг жєне менеджмент ж±мыстарын ж‰ргізуге м‰мкіндік береді.Сонымен ќатар ірі фирмаларда ќаржы бµлуі м‰мкін,икемді прцент ставкасымен.¦саќ шаѓын фирмалар ірі фирмалармен жылдыќ келісім шартќа отыруѓа ынталы болады,жєне бизнесті ірі фирманыњ тапсырмасы бойынша ж‰ргізуге міндеттенеді.Б±л оѓан пайдалы.АЌШ та 500 мыњѓа жуыќ осындай уаќ,шаѓын кєсіпорындар жењілдік берілетін кєсіпкерлік ќатарында ж±мыс істейді.

Зањды т±лѓалардыњ т‰рлері,классификациясы

Экономикада єрт‰рлі зањды т±лѓалар ќызмет істейді,олар ерекшеліктерімен салалыќ ќ±рамда болушылыѓымен,мамандану дєрежесімен,±йымдастыру тєсілімен,механизация жєне автоматизация ерекшеліктерімен,±йымдастыру- парарлыќ формаларымен т.б бµлінеді.

1-кесте. Кєсіпорындардыњ салалыќ ќ±рамына жату сипаттамалары.

Зањды т±лѓалар мекемелердіњ кµпт‰рлі болуы кез-келген мемлекеттіњ экономикасыныњ тиімді ќызмет істеу негізін ќ±райды.

Зањды мекеме ,кесіпорын деп саналады, егер:1)ерекше м‰ліктері болса;

2) µзініњ м‰лкімен алѓан міндеттемеге жауап бере алатын болса;3) µзініњ меншікті ресурсымен айналымѓа шыѓа алатын болса;4) µз атынан талап ќоя алатын болса.

Азаматтыќ Кодекс бойынша зањды т±лѓалар ‰ш негізгі праволыќ формаѓа бµлінеді:

- зањды т±лѓалар немесе оныњ м‰ліктеріне ќ±рылтайшылардыњ (ќатынасушылардыњ) правосы негізінде;

- зањды т±лѓалардыњ экономикалыќ ќызметке праволылыѓы;

- ±йымдастыру праволыќ негізде.

Ќ±рылтайшылардыњ(ќатынасушылардыњ) зањды т±лѓаларѓа немесе оныњ м‰ліктеріне ќандай право саќталатындыѓына байланысты зањды т±лѓалар ‰ш топќа бµлінеді:

• 
  зањды т±лѓаларѓа оныњ ќ±рылтайшыларыныњ міндеттемелік правосымен оларѓа: шаруашылыќ серіктестіктер жєне ќоѓамдар,µндірістік жєне т±тыну копперативтері;
  
• 
  зањды т±лѓаларѓа оныњ ќ±рылтайшылары м‰лікке меншіктік праволыѓымен: мемлекеттік жєне муниципалдыќ унитарлы кєсіпорын;
  
• 
  зањды т±лѓаларѓа оныњ ќ±рылтайшылары ешќандай м‰ліктік праволары жоќ (міндеттемелік те, м‰ліктік те).Оларѓа ќоѓамдыќ,діни ±йымдар (бірлестіктер),ќайырымдылыќ жєне басќа да ќорлар,зањды т±лѓалар бірлестігі ассоциациялар, одаќтар кіреді.
  

• 
  коммерциялыќ;
  
• 
  коммерциялыќ емес;
  

Коммерциялыќ емес мекемелер µздерініњ алдына пайда тауып оны ќатынасушыларѓа бµлуді кµздемейді. Коммерциялыќ емес зањды т±лѓалар т±тынушылар кооперативтері, ќоѓамдыќ,діни бірлестіктер,меншік иесі ќаржыландыратын ќайырымдылыќ жєне басќа да ќорлар жатады.Олардыњ кєсіпкерлік іспен ш±ѓылдануы тек жарѓыдаѓы кµрсетілген маќсаттармен байланысты.

йымдыќ-праволыќ формадаѓы коммерциялыќ мекемелер болатын зањды т±лѓалар Азаматтыќ Кодекс бойынша мынандай классификацияѓа бµлінеді:

• 
  шаруашылыќ серіктестіктер;
  
• 
  толыќ серіктестіктер;
  
• 
  шаным негізіндегі серіктестіктер (коммандитті С);
  
• 
  шаруашылыќ ќоѓамдар;
  
• 
  жауапкершілігі шектелген;
  
• 
  ќосымша жауапкершілігімен;
  
• 
  акционерлік( ашыќ жєне жабыќ типтері);
  
• 
  унитарлыќ кєсіпорындар:
  
• 
  шаруашылыќты ж‰ргізуге праволыѓымен;
  
• 
  ќолма-ќол (оперативтік) басшылыќ праволылыѓымен;
  
• 
  µндірістік кооперативтер
  
• 
  шаруашылыќ серіктестіктер жєне ќоѓамдар.
  

Азаматтыќ Кодекс бойынша шаруашылыќ серіктестіктер мен ќоѓамдар болып жарѓылыќ капиталы ќ±рылтайшылардыњ салым ‰лесіне бµлінген коммерциялыќ ±йымдар саналады.

Шаруашылыќ серіктестіктер жєне ќоѓамдар жалпыѓа бірдей ерекшеліктері болады;

• 
  ќ±рылташылар есебіне ќ±рылѓан ,сонымен бірге шаруашылыќ серіктестіктер немесе ќоѓамдар іс-єрекет негізінде µндірілген жєне сатыа алынѓан м‰ліктер оѓан меншіктік право ретінде ќолданылады;
  
• 
  олардыњ барлыѓы жалпы меншіктік праволылыѓы бар коммерциялыќ ±йымдар болады;
  
• 
  серіктестіктер жєне ќоѓамдар зањды т±лѓалар ретінде басќа да серіктестіктерге жєне ќоѓамдарѓа м‰ше бола алады;
  
• 
  ќоѓамдар жєне серіктестіктер µздерініњ м‰ліктеріне иелігі болуымен байланысты,олардыњ ќ±рылтайшылары ќоѓамѓа міндеттемелік праволыѓы бар, біраќ м‰лікке заттыќ праволыќ ретінде емес;
  
• 
  Шаруашылыќ серіктестіктер жєне ќоѓамдар ±йымдыќ-праволыќ шаруашылыќ ж‰ргізу формалары жаѓынан µте жаќын ,сондыќтан формаларын µзгерту м‰мкіндіктері бар.Сонымен бірге олардыњ т‰бегейлі µзгешіліктері бар: серіктестіктер- б±л адамдарды бірлестігі,ал ќоѓамдар- капитал бірлестігі.
  

• 
  Серіктестіктер оныњ ќ±рылтайшылары кєсіпкерлік іспен айналасуы дербес кєсіпкерлікпен немесе коммерциялыќ ±йымдар болуы тиіс;
  
• 
  Ќоѓамдарды бір адам жасаќтауы м‰мкін.
  

Толыќ серіктестік-µзара жасаќталѓан шарт бойынша кєсіпкерлік іс ж‰ргізетін ќатынасушы адамдар жєне µздерініњ м‰ліктерімен міндеттемелерге жауап беретін серіктестіктер. Толыќ серіктестік мекеме, кєсіпорын ,ќатынасушылардыњ µзара жасаѓан,ќол ќойѓан ќ±рылтай шарттары бойынша ќ±рылады жєне ж±мыс істейді.Басќару ж±мысы µзара келісілген келісім бойынша ж‰ргізіледі жєне єрбір ќ±рылтайшы бір дауысќа ие болады. Серіктестіктіњ пайдасы,зияны ќатынасушылардыњ (ќ±рылтайшылардыњ)ќосќан капиталыныњ ара салмаѓына бµлінеді:

Коммерциялыќ практикада м±ндай серіксестіктер кµпшілігінде семьялыќ кєсіпкерлік формада орын алады.

Шаным негізіндегі серіктестіктер- толыќ серіктестіктердіњ бір т‰рі,біраќ оныњ мынандай ерешеліктері бар .Оѓан ќатынасушылар екі топќа бµлінеді:толыќ серіктестіктер µз серіктестіктері атынан кєсіпкерлік ж±мыс ж‰ргізеді жєне серіктестіктіњ міндеттемелері бойынша толыќ жєне шексіз жауапкершілікке жауап береді.Ал екінші топ- салым салушыларды коммандиттер дейді,олар µздерініњ м‰ліктерімен серіктестіктіњ міндеттемелеріне жауап бермейді.Сонымен шаным серіктестікте басќа адамдардыњ капиталын пайдалануѓа м‰мкіндік береді.Салым салушы-екінші топтыњ адамдары серіктестік ж±мысырн басќаруѓа,финанстыќ ж±мысына кірісуге праволар жоќ.Б±л серіктестіктіњ ерекшелігі,ќосымша капиталды µндіріске ќоса алады.

Шектелген жауапкершілікті ќоѓам – б±л бір немесе бірнеше ада ±йысдастырѓан уставтыќ капиталы,ќ±рылтай ќ±жаттарымен мµлшеріне байланысты ара салмаѓына бµлінген,м‰шелері ќоѓамныњ ісі жµніндегі міндеттемелерге жауап бермейтін жєне ќоѓамныњ ісімен байланысты тєуекелділік зиянѓа ќосќан ‰лесіне ќарай жауап беретін ќоѓам.

Ќоѓамныњ уставтыќ капиталы ќатынасушылардыњ салѓан салымдарынан т±рады.Уставтыќ капитал- б±л несие берушілердіњ м‰ддесіе кепілдейтін,ќоѓамныњ м‰лкініњ минималды мµлшері. Уставтыќ капиталдыњ мµлшері ќоѓам ќ±рардаѓы берген мєлімдемесінен кем болмауы керек. Уставтыќ капиталѓа зањ бойынша ќатал ќойылѓан талаптар болады. Сонымкен бірге уставтыќ капиталдыњ мµлшері зањмен таѓайындалѓан мµлшерден кем болмауы керек.

Ќосымша жауапкершілігі бар ќоѓам- б±л шын мєніндегі шектелген жауапкершілікті ќоѓамныњ бір т‰рі.Біраќ б±л ќоѓамныњ м‰лкі жетіспеген жаѓдайда ,кредиторлардыњ(несие берушілердіњ)талабын ќанаѓаттандыру ‰шін ќоѓам м‰шелері м‰ліктік жауапкершілікке ынтымаќты негізде ќосымша тартылуы м‰мкін.Біраќ б±л жауапкершілік шектелген ,себебі олардыњ дербес меншіктеріне тиюге болмайды,ол тек толыќ серіктестіктерге тарайды.Ќосымша жауапкершілікті ќоѓамныњ артыќшылыѓы неие берушілерге тартымдыраќ себебі, ќоѓамныњ жауапкершілігіне ќосымша дербес жауапкершіліктері бар.

Акционерлік ќоѓам – б±л уставтыќ капитал белгілі бір акциялар санына бµлеіген ќоѓамдар.АЌ ќатынасушылары ќоѓамныњ ж±мыс бабындаѓы міндеттеріне,тєуекелділік шыѓынына жауап бермейді.Акционер ќоѓамнан шыѓарда µзініњ ‰лесіне ешќандай талап ете алмайды,шыѓу ‰шін ол акциясын біреуге сату,немесе беруі м‰мкін.Сондыќтан АЌ,жауапкершілігі шектелген ќоѓамдардан айырмашылыѓы ќоѓам м‰шелері шыѓуымен байланысты АЌ-ныњ негізгі капиталы кемиді. АЌ ±саќ салым салушылардыњ ќаржыларын ірі капиталѓа шоѓырландыруѓа м‰мкіншілігі бар.Жылдам м‰лікті меншіктіктен алу жєне акцияларды єсіресе биржа механизмі арќылы алу жєне уєкілдік акцияларды алу кµп капиталды бір саладан екінші салаѓа жылдам ауысуын коъюктураѓа байланысты ±йымдастыру м‰мкіншілігі бар.АЌ ашыќ немесе жабыќ болуы м‰мкін.АЌ ашыќ турі шыѓарылатын акцияларѓа ашыќ жазалауѓа,сатып алуѓа барлыѓына бірдей м‰мкіндік береді.АЌ жыл сайын жылдыќ есепті, есепшілік балансына,пайда мен зиян туралы мєліметтерді жариялайды.АЌ акциялары тек алдын ала белгілі адамдар арасына таратылатын ќоѓамды жабыќ АЌ дейді.Жабыќ АЌ ќоѓам м‰шелеріне зањ бойынша белгіленген ќоѓам м‰шелеріне н аспауы керек.Олай болмаса, ол ашыќ АЌ-ѓа айналады немесе жабылады. Жабыќ АЌ-да жариялы іс ж‰ргізілмейді.Уставы(жарѓысы) жалѓыз ќ±рылтай ќ±жаты болады,басќа ќ±рылтайлыќ ќ±жаттар керегі жоќ.Жабыќ АЌ –ныњ жоѓарѓы органы акционерлер жиналысы.

Акционерлер саны 50-ден асќан АЌ-да баќылау кењесі ќ±рылады.Олар акционерлердіњ м‰ллесін кµздейді жєне АЌ директорларыныњ іс-єрекеттерін баќылайды.АЌ-дар акционерлердіњ жалпы жиналысыныњ ќаулысы бойынша

жойылуы немесе шектелген жауапкершілігі бар ќоѓамѓа,єлде µндірістік кооперативке айналуы м‰мкін.

Мемлекеттік жєне муниципалдыќ унитарлыќ кєсіпорындар

Кєсіпорынныњ унитарлыќ принципі дегеніміз-берілген м‰лікке меншіктік право берілмейді.Меншік иесі,яѓни ќ±рылтайшы мемлекет немесе муниципалитет.Унитарлыќ кєсіпорынныњ м‰лкі бµлінбейді,ќандай жаѓдайда да салынѓан салымѓа,пайда,‰леске сєйкес,соныњ ішінде унитарлы кєсіпорын м‰шелеріне де бµлінбейді. Меншік иесініњ міндеттемесіне жауап бермейді.

Унитарлыќ кєсіпорынныњ ерекше м‰ліктік статусы :м‰лікке иелікті тек ±стаушыѓа саќтау жєне унитарлыќ кєсіпорынѓа м‰лікті бекіту тек шектелген дењѓей жаѓдайында м‰мкін(шаруашылыќ істі ж‰ргізу немесе оперативті басќару).Унитарлыќ кєсіпорынды басќарудыњ µзіндік ерекшеліктері бар.Ол кєсіпорынды басќару органы тек бір кісіге,оныњ бастыѓына беріледі,ол меншік иесініњ немесе оныњ µкілініњ б±йрыѓымен таѓайындалады жєне оѓан есеп беруге міндетті. Унитарлы кєсіпорын екі категорияѓа бµлінеді,оларѓа меншік иесініњ берген правосына байланысты: 1) шаруашылыќты ж‰ргізу правосымен;2)оперативті басќару правосымен.

Шаруашылыќты ж‰ргізу правосы- б±л мемлекеттік немесе мунициппалдыќ унитарлыќ кєсіпорынныњ меншік иесініњ м‰лкіне иелік етуге,пайдалануѓа жєне билік етуіне зањмен басќа праволыќ актілер шењберінде ж‰ргізу болып табылады.

Оперативті басќару правосы- б±л мекеме немесе ќазыналыќ кєсіпорынныњ беркітілген меншік иесініњ м‰лкіне иелік етуге,ќолдануѓа,билік етуге,беркітілген зањ бойынша, кєсіпорынныњ маќсатына сєйкес іс ж‰ргізуіне праволы.

Шаруашылыќты ж‰ргізу правосы бар унитарлы кєсіпорынныњ оперативті басќару правосына кењ тєуелсіздігі бар.

Зањды т±лѓалар, кєсіпорындар бірлестігі.

Зањды мекемелер кєсіпорындар бірлестігіне кєсіпорындар бірлестігі-ассоциациялар,концерндер,консорциумдар,финанс-µнеркєсіп топтары ,холдингалыќ компаниялар жатады. Бірлестіктерге кірген кєсіпорындар µздерініњ тєуелсіздігін жєне зањды мекеме праволыѓын саќтайды.Бірлестіктіњ басшы органдары кєсіпорындарѓа єміршілдік билік ќ±ра алмайды жєне µз функцияларын тек ќана жасалѓан келісім- шарт бойынша ж‰ргізіледі.Олардыњ міндеттері:

• 
  мемлекеттік кєсіпорындардыњ ісін баќылау;
  
• 
  технологиялыќ жєне кооперативтік байланысты ќадаѓалау;
  
• 
  елдегі инвестициялыќ белсенділікті жандандыру.
  

Нарыќ жаѓдайында тєуекел кєсіпкерліктіњ шешуші элементі.

Тєуекелдіњ ерекшеліктері кєсіпкерлік істе белгісіздік, к‰тпегендік, сенбеушілік болжамдыќ жетістікке жетуге кедергі болуы м‰мкін. «Кєсіпкерлік іс туралы» зањда жазылѓандай кєсіпкерлік іс µз тєуекелдігіне, кєсіпорынныњ ±йымдастыру праволыќ формасы шегінде м‰ліктік жауапкершілігіне негізделген.

Нарыќ жаѓдайында тєуекелдікті бєсењдету ‰шін бірнеше єдістер бар: 1) кєсіпкерлік жоба жасауѓа істі жетік білетін кењесшілерді, мамандарды тарту; 2) жобалау алдындаѓы м‰мкін болатын ќиындыќтарды жење білу; 3) µндірілген µнімге с±ранысты болжау; 4) тєуекелдікті жобаѓа ќатынасушылардыњ µзара бµлісуі; 5) саќтандыру; 6) болжамсыз шыѓындарды жабуѓа керекті ќаражатты кезекке ±стау.

Тєуекелдіктіњ бірнеше т‰рі бар:

1. 
   µндірістік, 2) коммерциялыќ, 3) финанстыќ, 4) инвестициялыќ, 5) нарыќтыќ. Осы т‰рлерге жеке тоќталалыќ.
   

Коммерциялыќ тєуекел – б±л кєсіпкердіњ сатып алѓан µнімді нарыќта µткізуінде пайда болды. Коммерциялыќ келісім жаѓдайында баѓаныњ тµмендеуін, тауар µткізуде кездесетін ќосымша шыѓындары ескеру керек.

Финанстыќ тєуекел. Б±л финанстыќ кєсіпкерлік ісінде кездеседі. Мысалы, финанстыќ келісім тєуекелдік шарттасушылардыњ бір жаѓыныњ тµлем ќабілеттілігініњ кемдігінен пайда болуы, т.б.

Инвестициялыќ тєуекел – б±л кєсіпорынныњ µзініњ жєне сатып алѓан ќ±нды ќаѓаздарыныњ ќ±нсыздануы арќылы болуы м‰мкін.

Нарыќтыќ тєуекел – б±л ±лттыќ аќша бірлігініњ нарыќтыќ процент ставкасыныњ немесе шет ел келісім серіктестіктерініњ валюта курсыныњ µзгеруімен байланысты.

Ойланѓан жобаны іске асыру маќсатында потенциялды серіктестіктерді неѓ±рлым кµп тарту ‰шін тєуекелге талдау жасайды.

1. 
   Наќты тєуекел т‰рлерініњ ішкі жєне сыртќы факторларыныњ ыќпалдарын айќындау.
   
2. 
   Айќындалѓан факторларды талдау.
   
3. 
   Наќты тєуекел т‰рін финанс жаѓынан екі тєсілмен баѓалау, біріншісі финанстыќ т‰раќтылыѓын, дєулетін аныќтау; екіншісі ж±мсалатын ќаражаттыњ экономикалыќ тиімділігін аныќтау.
   
4. 
   Тєуекелдіњ жорамал дењгейін аныќтау
   
5. 
   Бµлек операциялардыњ тєуекелдерін жорамал дењгейін талдау.
   
6. 
   Тєуекелді бєсењдету ‰шін шаралар жасаќтау.
   

1. 
   Материалдыќ зиян – б±л жобада ќаралѓан µндірістік шыѓындар, немесе тікелей материалдыќ объектілерді, µнімдерді, материалдарды, шикізаттарды жоѓалту.
   
2. 
   Ењбек зияны – ж±мыс жою, кездейсоќ немесе болжамсыз себептермен болѓан жаѓдайда.
   
3. 
   Финанстыќ зиян – б±л тікелей аќшалай зиянмен байланысты: тµлемдер, айыптар, уаќыты озѓан несиелерді тµлеу, ќосымша салыќтар, т.б.
   
4. 
   Уаќытты жою – б±л егер кєсіпкерлік іс жобалы уаќыттан кейін ќалатын болса пайда болады.
   
5. 
   Арнайы зиян т‰рлері – б±л зияндар адам денсаулыѓына жєне адам µмірне, ќоршаѓан ортаѓа, кєсіпкердіњ беделіне кесел келтіретін жаѓдайлар.
   
6. 
   Саяси факторларѓа байланысты: іскерлік белсенділіктіњ бєсіњдеуі, ењбек жєне орындау тєртібініњ дењгейініњ бєсењдеуі, тµлем мен µзара есептесудіњ б±зылуы, салыќ ставкасыныњ т±раќсыздыѓы т.б.
   

• 
  инвестициялыќ ќ±йылына;
  
• 
  к‰рделі шыѓынныњ азаюына жєне салыќќа жењілдік алуѓа.
  

1. 
   жобаныњ µмірге ќабілетсіздік тєуекелі;
   
2. 
   салыќтыќ тєуекел;
   
3. 
   
   
4. 
   бережаќты тµлемеу тєуекелі;
   
5. 
   аяќталмаѓан ќ±рлыс тєуекелі.
   

1. 
   ¤мірге ќаблетсіз тєуекел болжамды табыс барлыќ шыѓындары, бережаќтарды жєне барлыќ м‰мкін болатын к‰рделі ќаржы салымдарын ќайтаруѓа болатындыѓына кепілдік болуы керек.
   
2. 
   Салыќтыќ тєуекел болашаќта салыќтыќ жењілдік болуын, немесе µсуін ескеру.
   
3. 
   Бережаќты тµмендету тєуекел б±л ќысќа мерзімді с±раныстыњ тµмендеуінен болуы, немесе µнімді кµп µндіру негізінде баѓаныњ тµмендеуінен болуы м‰мкін. М±ндай тербелістер жобаныњ µмірлігіне н±ќсан келтірмеу ‰шін, орташа жылдыќ табыстар б±л уаќытша ауытќуды табулары керек.
   

Ќазіргі жаѓдайда µзініњ табысты ісін ќйымдастыруы ‰шін кєсіпкердіњ жаќсы мамндыќ даярлыѓы болуы керек, экономикадан, психологиядан, саясаттан, зањды білушіліктен. Сонымен бірге капитал иелерімен, оќымыстылармен, нарыќ жµніндегі мамандармен байланыс жасай білуі. Ол іскерлік µмірде жан жаќты болуы керек. Ондай адамдарды ±лттыќ г‰лі елдіњ іскерлік ќуаты деп білу ќажет.

Шешім ќабылдау жаѓдайында мерзімді уаќытќа шешім ќабылдауѓа м‰мкіндік бермейді. Тєуекелден саќтану ‰шін кейде тиімсіз шешімге кетіру м‰мкін. Оныњ бірі бас сауѓалау. Оптималды шешім ќабылдау ‰шін ѓылыми болжамды пайдалану керек, себебі ол жаѓдайда жан жаќты ойластырылѓан тєуекелдік ескеріледі.

Кєсіпкерлерге тиімді басќару шешімін ќабылдау ‰шін американ социологы М. Рубинштейнныњ ережесін ±сынамыз.

1. 
   Істіњ егжей тегжейіне жету ‰шін ењ алдымен алдына ќойѓан маќсаттыњ жалпы т±рпатын ескеру керек.
   
2. 
   М‰мкін варианттарды т‰гел ќарамай шешім ќабылдау ‰шін ќбылдамањыз.
   
3. 
   Тіпті жалпы белгілі ќаѓидалар да сенімсіздікпен ќарањыз.
   
4. 
   Алдыњыздаѓы т±рѓан проблемаларѓа єрт‰рлі кµзќарастармен ќарањыз, тіпті ењ аз табыс болса да.
   
5. 
   Алдаѓы т±рѓан маќсатпен ќиындыќтарды жаќсы т‰сіну ‰шін єр т‰рлі модельдерді іздењіз. Ол ‰шін диаграмма, схемаларды пайдаланыњыз, себебі ол ќиын жєне кµлемді проблемаларды бір ќараѓанда т‰сінуге м‰мкіндік береді.
   
6. 
   М‰мкін болѓанша µзіњізге де, серіктестіктеріњізге де кµп с±раќ ќойыњыз. Д±рыс ќойлѓан с±раќќа жауап кµп мєселелерді шешеді.
   
7. 
   Бастапќы келген бірнеше шешіммен ќанаѓаттанбањыз, оныњ єлсіз жерлерін табуѓа тырысыњыз.
   
8. 
   Ќорытыды шешім ќабылдау алдында µз шешіміњіз жµнінде біреумен аќылдасыњыз.
   
9. 
   ¤зіњіздіњ сезіміњізді шет ќалдырмањыз. Проблемаларды талдауда логикалыќ ќйлаудыњ басты ролі сµзсіз, біраќ ішкі µз сезіміњізді де есептемеугу болмайды.
   
10. 
    Еске саќтайтын жаѓдай, єр адам µмірге, µмірде т±раќты кездесетін проблемаларѓа µзініњ кµзќарасымен ќарайды.