жаттығу. Жаттығу шағын топтарда – «үштікте» өткізіледі. Нұсқаулық

Әңгіменің тақырыбын жаттықтырушы ұсынады, және топтың құрамына байланысты болады. Мәселен, басқарушы қызметтегілерден құралған топқа: «Басқарушы жұмысының нәтижелі болуы үшін оның бойына қажетті үш негізгі қасиетті атау» деген тақырыпты беруге болады.

Жаттығуды ақтағаннан кейін топта: «Әңгімеге серігіңіздің сөзін қайталау қандай әсер берді?» деген сұрақты талқылау орынды болады. Негізінен, талқылау барысында төмендегідей ойлар ортаға салынады:

• 
  бұл менің серігімді дұрыс түсіне алғанымды тексеруге мүмкіндік берді;
  
• 
  әңгіменің тақырыбынан ауытқымауға, талқылаудың ағымында болуға, серігің айтқанды айтуға мүмкіндік берді;
  
• 
  қайталау барысында серігіңнің ойын нақтылай түсу көрініс алды;
  
• 
  серігіңнің айтқанын жақсылап жадыңда сақтауға септігін тигізді;
  
• 
  эмоционалдық байланысты жақсартты (сені тыңдағаны, түсінгенін сезіну ұнады);
  
• 
  Сенің сөздеріңді басқа біреудің айтуынан есту арқылы өзіңді жақсырақ түсіне бастайсың, талқыланған мәселенің жаңа қырларын байқайсың және т.с.с.
  

Жаттығу орташа есеппен 30 минутқа есептелген. Қарым- қатынасты және оның нәтижесін нақтылай түсу үшін, жаттығудың тиімділігі арттыру үшін тыңдаушы қатысушыға нұсқаулықта аталған тәсілдер жазылған текшелер беруге болады. Әңгімелесуді бастар алдында, ол өзінің серігіне өзі қолданамын деп таңдаған тәсілдердің аты жазылған текшелерді көрсетуі керек.

Жаттығуды «үштікте» өткізуге болады. Бұл жағдайда екеуі жоғарыда суреттелгендей әңгімелеседі де, үшінші адам «бақылаушының» ролінде болады, оның міндеті – жұптың бірінші мүшесінің әңгімесінен кейін, (яғни, өзін толғандырған мәселені айтушыдан кейін) екінші адамға серігіне жауап қайтаруда қолдануы тиіс тәсілдер жазылған текшелерді көрсетуі керек.

Талқылау барысында топқа: «Әңгіме барысында сізде қандай әсерлер туды?», «Қандай тәсілдерді жиы және қандайды сирек қолдандыңыз?», «Қандай тәсілдерді қолдану қиындық тудырды?», «Тәсілдерді қолдану қандай нәтиже берді?» деген сұрақтар қоюға болады.

Бұл жолмен, аталмыш жаттығу дәріске қатысушылардың басқа адамдарды қалай тыңдауға болатындығын түсініп, талдауға әрі осы жолда қандай қателіктер орын алады және неліктен екенін түсінуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ жаттығу тыңдай алу қабілеттін жаттықтыруға септігін тигізеді.
52 жаттығу Қатысушылар шеңбер құрап отырады.

Нұсқаулық: «Қазір біз орындау барысында жақсы тыңдау ережесін сақтауды қажет ететін жаттығуды бастаймыз. Ережелерді жазып алыңыздар (топ мүшелеріне ережелер жазылған текшелер таратуға болады).

Жақсы тыңдау ережесі:

1. 
   Өз назарыңызды толығымен серігіңізге аударыңыз. Тек айтылған сөздерге ғана емес, сондай-ақ тұрысына, бет қимылына, қолдарының қимыл әрекетіне назар аударыңыз.
   
2. 
   Серігіңнің сөзін дұрыс түсіне алдың ба, соны тексер.
   
3. 
   Кеңес берме.
   
4. 
   Бағалау берме.
   

Жаттықтырушы қаттысушылардың барлығының жұп- жұбымен отырғанын тосады.

5 минуттан кейін жаттықтырушы әңгімелесуді тоқтатады.

1 минут уақыт өткеннен кейін, жаттықтырушы келесі тапсырманы береді:

5 минуттан кейін жаттықтырушы әңгімелесуді тоқтатып, келесі кезеңге ауысуды ұсынады.

Жаттығудың екінші бөлімінде жұптың мүшелері ролдерін ауыстырады: «тыңдаушы» болған адам «айтушы» болады және керісінше. Жаттығудың барлық 4 кезеңі де қайталанады, әрі жаттықтырушы әр кезеңге тапсырманы өзі береді.

Жаттығуды талқылау барысында топқа: «Сізге ұсынылған ережелерді қалай орындадыңыз, қандай ережелер оңай болды, ал қайысысаы қиындырақ болды?», «Сізге өз қиындықтарыңыз бен мәселелеріңіз туралы ма әлде, күшті қасиеттеріңіз туралы айту оңайырақ болды ма?», «Жаттығудың сіз «айтушы» болған бөлімі қандай әсер берді, «тыңдаушының» әртүрлі әрекеті сізге қалай әсер етті, сіз оларды қалай қабылдадыңыз?» және т.б. деген сұрақтар қоюға болады.

Аталмыш жаттығу оны талқылауды ұйымдастыруына байланысты әртүрлі жоспардағы нәтиже бере алады. Ең қарапайым жолы – тыңдау барысын рефлекциялау, оның нәтижесінде басқа адамды тыңдай алу қабілеті қалыптасады, тыңдай алудағы бағалау, кеңес беруге ұмтылыс, өз тәжірибесінен бірнәрсе айтып бергісі келу және т.с.с. кедергілерді түсінеді.

Бұдан күрделірек жолы – жұмыс барысында бой алатын сезімдерді сараптау, атап айтар болсақ қарым- қатынас жасаудағы қиындықтар мен мәселелерді және күшті қасиеттерді айту барысында байқалатын сезімдер.
КЕРІ ЖЕКЕЛІЛІК БАЙЛАНЫСТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР
Тренингтік топ мүшелері әруақытта кері байланысты сезеді, алайда қабілеттер, дағдылармен кері байланыс мазмұнындағы тиімді қатынас белгілерін қалыптастыруды дамытуға бағытталған тренингке қандайда бір нақты жағдайдағы қимыл- әрекеттің ерекшеліктері туралы ақпарат басым болады. Бұған қоса дәрістер барысында кең ауқымды кері байланыс пайда болу үшін қажетті, әсіресе бұл тренингке қатысушылардың қажеттілігіне сәйкес келетін жағдайларда шарттар орнатуға болады. Бұған қоса, позитивті кері байланыс дәріске қатысушылардың өзін бағалауын көтеруге, олардың жеке қасиеттерін белсендіруге сондай-ақ топта позитивті эмоционалдық жағдай қалыптастыруды тұрақтандырудың жақсы жолы болмақ.

Төменде келтірілген жаттығулардың кейбіреуі тренингтік топ жұмысының соңында өткізуге арналған, дегенменде олардың басым көбін дәрістің екінші және басқа күндерінде қолдану нәтижелі болмақ.

Жаттықтырушы уақытша нысан ретінде чемоданды бірінші жинаған қатысушының талқылауының тәжірибесін ұсынуына болады. Қасиеттерді талқылауға чемоданды жинаушы топтың жетекшісінің ұсынысын тыңдағаннан кейін бастауға болады. Чемоданды жинастыру кезінде туралы ойлаумен бастайық және оны төмендегідей жасаймыз: көзімізді жұмамыз (жаттықтырушы үзіліс жасайды, топтың барлық мүшелері көздерін жұмғанша күтеді) және ойымызда шеңбер бойымен жүріп өтіп, топтың әрбір мүшесінің алдында тоқтап оның бойында қандай жақсы қасиеттер бар екенін, қай жағынана мықты екенін ойлайық».

Жаттықтырушыда қатысады, бұл негізінен барлығы тапсырманы орындап үлгеру үшін және ойымен әрбірінің қасына баруына қанша уақыт керектігін анықтауға көмектеседі.

«Көзімізді ашамыз. Енді сіздердің біріңіз өзі таңдаған топ мүшесіне доп лақтырады да, ол адамның бойында қандай жақсы қасиеттер бар немесе қай жағынан мықты деп ойлайтынын айтады. Допты тосып алған адам өз кезегінде келесі адамға допты лақтырып оның бойындағы жақсы қасиеттер мен мықты жағын айтады және ары қарай т.с.с. доп әрқайысымыздың қолымызға тигенге дейін. Әркім өзінің мықты жағын білуі тиіс».

Тапсырма аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы допты топтың өзі қалаған адамына бергісі келген бірақта, ол адамға басқалар назар аударғаннан кейін бере алмаған адамына бергісі келгендер бар ма екенін оларға мүмкіндік берілетінін айтады. Ондай адамдар қатары бірнеше болуы мүмкін.

Талқылау барысында: «Сіз енді өзіңізді қалай сезінесіз?» деп сұрап, осы жаттығуды орындау барысында пайда болған позитивті сезімдер мен эмоцияларды жазып отырады.

Бірақта, бұл сұраққа жауап бергенде топтың кейбір мүшелері басқа адамға оның жақсы қасиеттері туралы айтқан сәтте орын алаған қолайсыздықтар мен қиындықтар туралы айтуы мүмкін. Мұндай жауаптар терең әрі мағыналы талқылауды қажет етеді. Мұндай талқылауды (егер машықтықтың тақырыбына сай болса, мысалы: «Келісім, жағымды кері байланыс») тақырыбымен жұмыс істеу керек болса) «Сіз басқа біреудің жеке қасиетін айтқанда және сіздің жеке қасиеттеріңізді айтқанда қандай күйде болдыңыз?» деген арнайы сұрақ қою арқылы тудыруға болады.

Бұл жаттығу - өзінің алғашқы түрінде де, және өзгертілген түрінде де тек ғана тәуліктің бірінші жартысында ғана емес, сондай-ақ кез-келген уақыттта өткізуіне болады, өйткені оң эмоционалдық көңіл-күйді қалыптастыру, топтық сезімді күшейтумен қатар топтың әр мүшесіне жекешілік кері байланыс алуына септігін тигізеді.

Топ шеңбер құрап отырады.

Жаттықтырушы доп топтың әрбір мүшесінің қолына тиюін қадағалайды.

Жаттығуға кең ауқымдағы жекелік кері байланыс тән, бұл қатысушыларға өзі туралы басқа адамдардың пікірін нақтылауға, кері байланыс орнатуға жаттығуына мүмкіндік береді.

Дайын болғанына қарай, жаттықтырушы автопортреттерді жинайды, әрі олар қандай ілеспелікпен қолына тигенін есінде сақтайды немесе жазып қояды. Жұмыс аяқталғанана кейін барлығы шеңбер құрап отырады.

Жұмыстардың барлығының аты-жөні жазылып болғаннан кейін барлығы тығыз шеңбер құрап отырады да, әрқайысысы кезекпен ортаға өзі аты-жөнін қойған автопортретті қояды да, неге сол аты- жөнді жазғанын түсіндіреді. Жаттықтырушы барлығына «өнертанушы» дұрыс айтты ма әлде қателесті ме айтпауын өтінеді. Картинаның авторы да үндемеуі керек. Барлығы өздерінің болжамдарын айтпай жәй тыңдайды, тек «өнертанушыға» нақтылау үшін сұрақ қоя алады.

Барлық жұмыстар ұсынылып болғаннан кейін, жаттықтырушы автопортреттерді алып, кезекпен ортаға қояды да «Бұл кімнің автопортреті?» - деп сұрайды.

Жаттығу қатысушылардың қызығушылығын арттырады. Әрқайысысы өзіне ұсынылған автопортреттің және басқа жұмыстардың авторын анықтауға тырысады.

Кейде топта бір автордың бірнеше автопортреті пайда болады. Бұл басқа да қалелер сияқты қатысушы жеңе алмайтын қалыптасқан портреттік ұқсастық үрдісімен және автопортрет неліктен бұлай салынғанын психологиялық себептерінің рефлексясындағы қиындықтарға байланысты болуы мүмкін. Бұның барлығы топтағы талқылаудың көзі бола алады.

ІІ. СЕНСИТИВТІК ТРЕНИНГ
СЕНСИТИВТІК:

ТҮСІНІКТІ АНЫҚТАУ, ТҮРЛЕРІ
«Сенситивтік» түсінігіне анықтама берудің екі жолы бар. Көптеген авторлар оны басқа адамның қимыл-әрекеті мен ойын, сезімін болжаудың (жорамалдаудың) біртұтас, жалпы қасиеті ретінде қарастырады. Ал енді бірі өз таңдауын көпкомпонентік теорияға береді. Американдық психолог Г.Смит «қай көзқарасты қабылдау қажеттігі туралы сұраққа жауапты біз нені қалаймыз: сенситивті адамдарды іріктеуді ме әлде оларды жаттықтыруды ма соған байланысты», - деп санайды. Адамдарды іріктеу кезінде сенситивтікке көзқарасымен қоса жалпы қабілеттіне де мән беру керек. Бұл тренингке негізінен көпқырлылық теориясы жатады, өйткені ол тренингтің неден басталатынын, не үшін жаттықтырамыз, оны қалай жүзеге асыруға болады және өзіміз үшін қажет- нені жаттықтыру қажеттігін ашып береді.

Г. Смит сенситивтік компоненттің төрт түрін атап көрсеткен (10). Мұндай жіктеуге сенситивтік тренингі саласындағы мамандардың теория мен тәжірибені сараптауы және автордың жеке тәжірибесі себеп болды.

Сонымен, бақылампаздық сенситивтігі - басқа адамды бақылау қабілеті (көру және есту) және бірмезгілде оның келбетін және не айтқанын жадында сақтау. Бұл жерде бақылауға жататындар:

а) сөйлеу әрекеттері, олардың мазмұны, бірізділігі, жекешілдігі, бағыттылығы, жиілілігі, жалғасулығы, экспресссия деңгейі, лексика, грамматика, фонетика айтушының дауыс сапасы мен интонациясының ерекшеліктері, сөйлеумоторлық синхронизациясы, графикалық көрінісі (жазуы, салған суреті);

б) мәнерлі қимылы (бет жүзі мен денесінің);

в) адамдардың қозғалысы мен тұрысы, араларындағы қашықтық, қимылының бағыттылығы мен жылдамдығы, жекешілдік арасындағы кеңістіктегі әрленуші;

г) тактильдік әсер ету (жанасу, қолдаушы белгілер, түрткілеуреп) заттарды беру және қайтарып алу, ұстап қалу;

д) иістер және оның көздерін таратпау;

е) атап өткен әрекеттердің белгілері мен сипатамаларының үйлесуі.

Өзіндік бақылауда (интроспекция) бақылампаздық сенситивтігіне жатады.

Стеротиптердің, нұсқаулардың, тәжірибенің әсері «Мен» образының және басқа адамдардың бұрмалауының субьективтілігіне әкеледі. Қалаулар, ұйғарымдар, қабылдаудың үйреншікті тәсілдері адамның қимыл-әрекетінінің шектеулі үзінділеріне назарды аудара отырып, бақылауды «бағдарламалап» тастауы мүмкін. Сондықтанда біз еститін және көретін сезімдер мен ойларды шектеулер дағдыларын дамыту сенситивтік тренингінің басты міндеттерінің біріне жатады.

Келесі түрі – теориялық сенситивтік - теорияны басқа адамдардың ойлары мен әрекеттерін, сезімдерін нақты суреттеу мен жорамалдау үшін таңдау мен қолдану тәсілі ретінде қарастырылады; басқа сөзбен айтқанда, жеке тұлғаның түрлі теорияларын меңгеру өзіміздің және қоршаған ортаның қимыл-әрекеті туралы түсінігімізді молайта түседі. Жеке тұлғаның әртүлі теориялық тұжырымдамасының негізгі бағдары өзінің бірдей саласы бола отырып, «білместіктен» жасаған қателерді қысқартудың және бақыланатын көріністердің жүйелеудің көп түрлерінің есесінен сенситивтік мүмкіншіліктерді үдете түседі. Алайда жақсы дамыған және оның негізі болып отырған бақылампаздық сенситивтігінсіз теориялық сенситивтіктің басым болуы «білместіктен» жасаған қателіктерге жетелейді, яғни адамдар басқалардың қандайда бір әрекетін түсіндіруде жеке адамның немесе топтың бастапқы қабылдауымен сәйкес келмейтін әрекеттеріне назар аудармай түрлі теорияларды қолдана бастайды.