І. ӘРіптестік қарым -қатынас тренингі психологиялық тренинг: ТҮсінігі, тарихы, міндеттері, Ұстанымдары

Тапсырма аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы топқа: «Сіз өз көршіңіздің жағдайын қалай анықтадыңыз?» немесе нақтырақ айтқанда: «Өз көршіңіздің жағдайын анықтарда қандай белгілерге назар аудардыңыз?» деген ортақ сұрақ қояды.

Қатысушылар бір-біріне арқаларын түйістіріп, 1,5 минут әңгімелеседі, одан кейін 1,5 минут- біреуі отырып, ал екіншісі тұрып және керісінше (бір-біріне қарап), 1,5 минут – бір- бірінің жүзіне қарап отырып әңгімелерін жалғастырады.

Жаттығуды талқылау барысында жаттықтырушы қандай күйде әңгімелесу қиын, күрделі болды, ал қандай күйде өте жәйлі болғандығы туралы сұрақтар қоя алады. Қатысушылар дәйекті түрде бірдей жағдайдағы күйдің жәйлі болғандығы туралы ой айтады (мысалы екеуі де отырған күйде). Бұл қатысушылардың арасында кедергілердің болмауы және көз жанарының бір деңгейде болуының маңыздылығы теңдік ұстанымы байланысын орнату тиімділігі үшін маңызды ойларды ортаға салуға септігін тигізеді.
36 жаттығу. Барлық қатысушылар шеңбер құрап отырады. Жаттықтырушы таза ақ парақ таратады.

Нұсқаулық: «Ақ парақты теңдей төртке бөліңіз. Қазір біз біраз сурет саламыз. Бірінші шаршыға сіздің бастығыңызбен әңгімеңізді бейнелеңіз, екіншіге – қол астыңыздағы қызметкеріңізбен, үшіншіге - сізбен әлеуметтік және кәсіби тең дәрежедегі адамды, төртіншіге - сіздің көзқарасыңыз бойынша, тамаша (қолайлы) жағдайда басталған әңгіменің басталуын бейнелеңіз. Суретті қабілетіңіздің шамасына қарай салыңыз, ең бастысы суреттің сапасы емес, сіздің нені салғаныңыз».

Қатысушылар суреттерін салып болғаннан кейін, жаттықтырушы оларды шеңбер бойымен барлығы танысатындай, бір-біріне берулерін өтінеді. Суреттер өз авторларына қайтарылғаннан кейін, жаттықтырушы қатысушыларға өз әсерлерімен бөлісуін ұсынады. Талқылау әртүрлі ролдік ұстанымдағы әңгіменің басталуының белгілері мен қалыптасқан ережелерге қатысты, сондай- ақ, байланыс орнатуға бұл жағдайда ненің кедергі жасайтыны, ненің септігін тиетіндігі жөнінде мазмұнды ойларын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл жаттығу әртүрлі деңгейдегі басшылар тобында ауқымды деректер береді және жаттықтырушының талқылауды нақты әрі қызу өткізуін талап етеді.

Жаттығу барысында жаттықтырушы қатысушыларға бейнеленген күйге қатысты өз пікірін білдіруге, кейін оны атауға мүмкіндік береді. Талқылау барысында көп жағдайда, қандай күйді танып- білу қиын, оны түсінуге не септігін тигізе алатындығы туралы олар айтылады. Әрбір эмоционалдық күй аталған сайын (мысалы, қуаныш) ең алдымен дұрыс жауап бергендерден, одан кейін топтың басқа мүшелерінен күйді анықтау барысына да қандай белгілерге мән бергендерін сұрауға болады. Мұндай талқылаулар адамның хал-жағдайын анықтау барысында негізге алуға болатын, вербалды емес көріністерді «банкін» құруға септігін тигізеді.

Жаттығуды орындау үшін қатысушылардың қатар саны тақ болуы тиіс. Алдын-ала барлығы «бірінші», «екіншіге» санақ жасайды. Барлық екінші нөмерлер орындыққа отырады, ал біріншілер олар отырған орындықтардың арқасында тұрады, жұпсыз қалған қатысушы бос орындықтың арқасында тұрады (айталық, оның есімі Айдын).

Біраз уақытттан кейін жаттықтырушы қатысушыларға орындарын ауыстыруды ұсынады: отырғандар тұрады және керісінше. Әрі тұрғандардың біреуі бос орындықтың арқасына барып тұру керек болады.

Бір жағынан, жаттығу топ мүшелеріне орындарынан қозғалуға, шаршағандықпен, шиеленісті бәсеңдетуге мүмкіндік береді. Жаттығу көңілді өтеді, көңіл- күйді көтереді. Бұған қоса, жаттығу «Байланыс орнату» тақырыбы бойынша жұмыстың мазмұнымен тығыз байланысты. Тәжірибені дәйектей түсу үшін топқа «Сіз біреуді өз орындығыңызға шақырғанда, қандай әрекеттер жасадыңыз?», «Сізді бос орындықты иеленуге шақырғанды қалай түсіндіңіз?» деген сұрақтар қоюға болады.
39 жаттығу

Топ шеңбер құрап отырады. Әрбір қатысушыға өзіне жұп таңдау ұсынады, әрі серік таңдауда ол адаммен таныстығыңыз аз болуын негізге алуыңыз қажет.

Жаттығу топ мүшелеріне бір-бірін жақын сезінуге, моторлық рефлекция және антиципапция дағдысын меңгеруге, байланыс орнатуды жетілдіру шарттарын түсінуге қажетті бірқатар идеяларды және диадондық өзара әрекеттердің барысында пайда болған кедергілерді жою жолдарын анықтауға мүмкіндік береді.

Қатысушылар өздерін басқа адамның орнына қою мүмкіндігін иеленеді. Талқылау барысында, нақты бір сәттерде, серігінің келесі әрекетінің түрі оны көрсеткенге шейін түсінікті болатындығы туралы ой туындайды.
40 жаттығу Топ мүшелері екіге бөлінеді.

Нұсқаулық: Әрбір топшаға қандайда бір сезімді немесе эмоцияны (эмоциялық күйді) таңдап және оны қалай бейнелеуді ойлап табуға 7 минут уақыт беріледі. Ол не мүсіндік бейне, не вербалды емес әрекет болуы мүмкін. Бейнелеуге топшаның барлық мүшелері қатысуы керек. Бірінші топша өзінің бейнелеуін көрсеткен кезде, екінші топша мүшелері қандай сезім немесе эмоция бейнеленгені табады. Одан кейін топшалар өз орындарын ауыстырады».

Топшалар екі бөлек бөлмеде дайындалады. Дайындық аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы олардың біріне өздері таңдаған сезім немесе эмоцияны атамай бейнелеп көрсетуін ұсынады. Екінші топша көреді. Одан кейін екінші топшаға талқылау үшін 1 минут уақыт беріледі және біреуі шығып топтың ойын білдіреді. Одан соң қандайда бір сезімді немесе эмоцияны бейнелеп көрсеткен топшаға, қандай сезімді немесе эмоцияны бейнелегендерін айтуын өтінеді. Одан кейін топшалар ролдерін ауыстырады.

Жаттығуды орындау нәтижесін талқылауды бастай отыра жаттықтырушы топшалардың мүшелері қателік жіберді ме және қандай қателер екендігін негізге алады.

Негізінен, бұл жаттығуда жіберілетін қателіктер төмендегі жағдайлармен байланысты:

• 
  қатысушылар басқа топша көрсеткен бейнелеуді түсінбеді;
  
• 
  қатысушылар бейнелеген сезімдер немесе жағдайды атауға нақты сөз таба алмады;
  
• 
  қатысушылар өздерінің бейнелеулерінде эмоциялар мен сезімдердің мазмұнын жеткізе алмады.
  

Егер топша көрсетілген эмоционалдық күйді немесе сезімді дұрыс анықтаған болса, жаттықтырушы «Сезім немесе күйді сіз қандай белгілері бойынша анықтадыңыз?» деген сұрақты қояды. Бұл сұраққа жауап басқа адамдардың жағдайын түсіну үшін өте қажетті болатын адамның вербалды емес нақты көрінісін анықтауға (тізіп шығуға) мүмкіндік береді.

Жаттықтырушы әр топтан жұмыстың бірінші кезеңінде байланыс орнату әрекетін жасайтындардың есімін атайды. 3-4 минуттан кейін жаттықтырушы ойналған жағдайды тоқтатып, шағын топ деңгейінде, алынған нәтижені талқылауды ұсынады. Одан кейін жаттықтырушы топ құрамын өзгертіп, екінші кезеңде әңгіме бастайтындардың есімін атайды. Осы жағдайда, егер жұмыс үштікте орындалса, он екі адамнан құралған машықтық топқа әрқайысысы белсенді позицияда болып шығу үшін, үш кезеңнен өткізу қажет болады.

Жұмыс шеңберде отырып талқылаумен аяқталады, оның барысында байланыс орнатуға септігін тигізетін қимыл-әрекеттің вербалды және вербалды емес қырына назар аудару дұрыс болар.

Жаттығу әрбір қатысушыға нақты іс- әрекетке көшу арналған қолайлы жағдай орнатуға және дағдыларды бекітетін байланыс орнатудың әртүрлі тәсілдерін жаттықтыруға мүмкіндік береді.

Аталмыш түрдегі жаттығуларды өткізу барысында назарда ұстануы тиіс бірқатар негіздер енгізіледі: хабарламаларды дайындау, ақпарат беру, қабылдау және хабарламаларды жүйелеу.

Барлық қатысушылар шеңбер құрап тұрады.

Жаттығу әрбір қатысушыға өзі бастаған қимылы қайтадан жеткенше жасалады. Көп жағдайда, қимылдардың алғашқы ауысуында-ақ қатысушылардың кейбіреулері қателесе бастайды. Ондай кезде, жаттықтырушы топтың қимылдың қате жасалған сәтін анықтап, жаттығуды қайтадан бастауына жетелейді. Әрбір қатысушының қимылы айналым жасап болып, жаттығу аяқталғаннан кейін жаттықтырушы қатысушылардан кімге өзінің қимылы қайта оралды және оны жасау түрінде өзгерістер бар ма екен - деп сұрайды. Талқылау қимылдарды бұрмалаудың негізгі себептерін анықтауға және қатысушылар оны болдырмау үшін не істеу қажеттігін түсінуге бағытталады. Бұл жаттығуды негізінен хабарлама беру барысында ақпаратты бұрмалаусыз қабылдау және беруге мүмкіндік беретін түрлердің тобын қатысушылар сезіну үшін жұмыстың басында өткізу қажет.

Барлық қатысушылар шеңбер құрап отырады.

Барлығы сыйлық алып болғаннан кейін, жаттықтырушы ең соңғы сыйлық алған топ мүшесінен қандай сыйлық жасағанын сұрайды. егер жауаптарда алуандық байқалса, түсініспеушілік неден туындағанын сұрау керек. Егер топ мүшесі қандай сыйлық алғанын айта алмаса, топтан сұрау керек. Алынған дерек қарым-қатынас жасау барысында ақпарат қабылдау мен беруге дайындық заңдылықтарына қатысты пікірлерді талқылауға мүмкіндік береді.

Жаттығуды талқылау барысында қатысушылар қарым-қатынас барысында түсіністікті жеңілдететін тәсілдерді қалыптастыра алады. Көп жағдайда бұл тәсілдерге «сыйлықтың» нақты және біркелкі белгілері жатады.

Мазмұндылық жоспарға тиісті нәтижемен қоса, қатысушылардың көңіл- күйі көтеріледі.

Қатысушылар шеңбер құрап отырады.

Әрбір қатысушы жорыққа арналған сөмкеге қандай да бір зат «салып» болғаннан кейін, жаттықтырушы топқа «Біздің жорыққа арналған сөмкемізге не салдың...?», деп топ мүшелерінің әрқайысысының есімін атай сұрайды.

Бұл жаттығуды орындау барысында алынған нәтижелер, мазмұндылық тиімділігі жағынан жоғарыда суреттелген жаттығулармен іспететес болады.
45 жаттығу.

Топ шеңбер жасап тұрады. Жаттықтырушы шеңберде шығып кетеді де, жаттығуға қатыспайды.

Жаттығуды талқылау барысында жаттықтырушы әріптестердің бір-бірін дұрыс түсінуіне, сондай-ақ осы түсіністікке жетуге ненің септігі тиді және не кедергі жасағанына назар аударады. Әдетте, туындайтын ойлар әріптесіне зейін салу мен вербалды емес әрекеттерді көрсету және оларды түсіну үшін пайымдау жасауды қамтамасыз ететін бірдей құралдарды табу қажеттілігі төңірегінде топтастырылады. Сонымен бірге, топта нақтылай түсетін қосымша ақпарат немесе оны қайталау қажеттілігі туындайды. Жаттығуды орындау нәтижесінде жиналған мәліметтер ақпаратты беру және қабылдау зандылықтарының мәселесін ашуға мүмкіндік береді. Жаттықтырушы көрініс алған нәтижелерді есінде сақтап, қарым- қатынас процессі барысында ақпарат беру мен қабылдауға жататын нысаналы негіздерді безендіру барысында пайдалана алады.

Жаттығу барысында жаттықтырушы қатысушының текшеде не жазылғанын анықтағанға дейін, қатысушыларды жетелейді, одан кейін текшені келесі адамның арқасына жапсырады.

Жаттығу топ мүшелерінің барлығына екі ролде де ойнауға және ақпарат беру жолдарын іздестіруде вербалды емес көрсетілімдердің себептерін бейнелеп көрсетуде, оларды тура табуда және т.б. жаттығуға мүмкіндік береді.
47 жаттығу

Барлық қатысушылар шеңбер жасап тұрады (шеңберге арқасымен қарап).

Жаттықтырушы ойдағы заттың идеясы пайда болғанша күтеді, затты ойлаған қатысушыға не зат екендігін ешкімге айтпай, келесі қатысушыға беруге дайындалуына уақыт береді (1-2 минут).

Зат өзінің жіберушісіне оралғаннан кейін, жаттықтырушы шеңбер бойымен енді сағаттың тілі бойынша қозғалып (қарсы бағытта) әрқайысысынан не зат алғанын және бергенін кезекпен сұрайды.

Жаттығуды күрделендіру және белсенділікті арттыру үшін, сондай- ақ талқылауға ауқымды мәлімет алу үшін, шеңбердің әр жерінде бір- бірімен шамамен бірдей арақашықтықта тұрған топтың үш мүшесіне бір мезгілде өз заттарын беруді бастауды ұсынуға болады.

Талқылау барысында қатысушылар негізінен өзара түсіністікке келуге не жетеледі немесе кедергі болған сәттерге назар аударуы мүмкін. Көп жағдайда қатынс барысында қатысушылардың әрқайсысы нәтижеге жауапты екендігі жөнінде ой айтылады. Ақпаратты беретін адам оны анық, нақты және басқаға түсінікті болатындай жасауға тырысуы қажет, яғни ақпаратты беретін адам өзінің қимыл-әрекетін қабылдап алушы адам қалай түсінуі, қабылдауы мүмкіндігін анықтауға тырысады. Екінші жағынан, ақпаратты алушы ең алдымен әріптесінің әрбір қимыл- әрекеті қандай мағына беруі мүмкін екендігін жете ойланып, оны көрсетуде асықпауы керек.

Топ мүшелері бір-біріне өз оқиғаларын айтады.

Әркім өз оқиғасын айтып болғаннан кейін, жаттықтырушы, әрқайысысының екінші рет естіген оқиғаны айтып беруін ұсынады. Әрбір әңгіменің соңында жаттықтырушы, әңгімелеушіге оқиғаны айтқан адамға және ол оқиғаны ең басында айтқан адам яғни оқиғаның авторына «Сіз айтқан оқиғадағы қандай жәйттар айтылмай қалды?», «Не бұрмаланған?», «Мүмкін сіз айтпаған жаңа бір нәрсе пайда болған шығар?» деген сұрақтар қояды.

Жаттығуды жасау барысында жинақталған мағлұмат және тыңдай алу қабілеті мен дағдыларын жаттықтыруға әсер етеді, олардың тиімділігін көрсетеді.

Ұсынылған жаттығуларды келесі тәсілдерде қолдануға болады.

• 
  Үнсіз тындау – күтіп тұру, әңгімлесуші серігіңе қиғаштап тұру, қолдайтындығыңызды білдіретін бет қимылы, ары қарай тыңдауға келісімділігіңізді білдіретін бас ию.
  
• 
  Нақтылау - әріптесіңізге сөзін толықтыруын сұрау өтініші, оның айтқанын нақты түсіну үшін айтқандарының бірін айқындау, (мысалы, бір әйел психологқа: «соңғы кезде менің ұлымның қылықтары сұмдық» Бұл жерде: «Сіз «қылықтары сұмдық» дегенді қалай түсінесіз, айқындап беріңізші» - нақтылау тиіс.
  
• 
  Айтып беру - әріптесіңіз айтқанды өз сөзімен айтып беру, әңгіме басында – толығырақ, ал ары қарай – негізгі ойды сақтай отырып.
  
• 
  Әріптесінің ойын ары қарай өрбіту - әріптесің айтқанның түп мағынасын жеткізу.
  

Топтар құрылғаннан кейін, жаттықтырушы нұсқаулықты жалғастырады: «қазір әрқайысымыз кезекпен біздің «серуеніміздің» барысында алған өз әсерлерімен, пайда болған образдар мен уайымдары, көңіл- күйінің жағдайымен бөліседі, ал қалғанымыз әңгімелеушінің сөзін бөлмей, сұрақттар қоймай естігеніне коментарий мен көріністер жасамай мұқият тыңдаймыз. Сіз тыңдағыңыз келмеген сәттерді жадыңызда сақтауға тырысыңыз. Әрбір әңгімені шамамен 3-4 минут уақыт ішінде қамтуға тырысыңыз».

Топтағы жұмыс аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы шеңберге оралып, енді өздерінің шағын топтағы жұмысынан алған әсерлерімен бөлісуін ұсынады. Нақтылай түсу үшін: «Қандай сәттерде сіз әңгімеге құлақ түрмедіңіз?» деген сұрақ қоюға болады. Оған жауап бергенде қатысушылар көп жағдайда: «Басқа біреудің әңгімесін өзімнің тәжірибеммен салыстырған ойға берілгенде тыңдамадым», «Қандай да бір сәттерде ұқсастық туындады да, мен соны ойлай бастадым», «Мен естігендеріммен келіспедім де, бір сәт соған назарымды аудардым», «Қандай бір сәтте мен өзімнің не айтатынымды ойладым да, тыңдамадым» және т.с.с. жауаптар береді.

Талқылауды қорытындылау кезінде, жаттықтырушы қатысушылардың назарын басқа адамды тыңдай білудің маңыздылығына тағы бір сәт аударуға мүмкіндік алады.