І. ӘРіптестік қарым -қатынас тренингі психологиялық тренинг: ТҮсінігі, тарихы, міндеттері, Ұстанымдары

Г.В. Оллпорт адамдарды жақсы тани білуге қажетті сегіз жекелік қасиеттерді атаған (11).

1. Тәжірибе (Esperience) Адам өзінің айналасындағы адамдарды жақсы тани білу үшін ең алдымен кәмелеттік жасқа жетуі қажет. Бұның астарында қандай да бір белгіленген жасқа жету ғана емес, (30 жас және соның айналасы) сонымен бірге адам табиғатының әртүрлі шиеленіскен көріністерімен өзара әрекет жасаған тәжірибенің мол болуы жатыр. Жастық адамдарды өзінің шектеулі тәжірибесінің ауқымында көреді, сондықтанда жас адамға өмір сүру деңгейі басқадай адам туралы пікір айтуын өтінсек, олар әдетте «өмірден арта қалған, шал», «тәуірлеу жігіт» немесе «қияли» деген шала әрі үйлесімсіз пікірін білдіреді.

Тәжірибелі адамның есепсіз адамдық көріністердің әрқайысысына өзіндік егжей- тегжейлі тексерілген мол интерпретациялардың апперцептивтік тізбегі бар. Тіпті басқа адамдарды түсінуге септігі тиетін ассоциациялар мен ой қорытындылары жалғыз ғана ақыл- ой процесстері болмаған жағдайда да, сонымен бірге мүмкін біз интуитивтік түсіну теориясын таңдаған болсақ, онда интуитивтік түсіну үшін де нық тәжірибелі негіздер қажет.

«Ұқсастық» бұл «тәжірибедегі» ерекше жағдай екенін аңғарған жөн болар. Басқа адам маған ұқсас болған сайын, онымен менің қарым- қатынас тәжірибем молырақ болмақ. Негізінен осы себепке орай қандай да бір ұлттық, діни немесе кәсіби топтың мүшелері әдетте басқаларға қарағанда бір- бірі туралы дәл пікірлер айтады.

Адамдарды түсіну – бұл белгілі деңгейде өткен шақтағы және осы шақтағы іс- әрекеттері арасындағы, экспрессивтік мінез-құлық пен ішкі амалдар арасындағы, себеп пен салдар арасындағы байланыстарды нақтылау міндеті, ал ақыл-ой өрісі осы негіздегі салыстырымдарды бекіту қабілеттілігі.

Егер психиатр қиын мінездің иегері болса, онда ол белгілі бір артықшылықтарды иеленеді деп пайымдауға болады, өйткені оның жұмысының барысында ерекше күрделірек психикалық жағдайлар кездесуі мүмкін және егерде оның бойында өзі жақсы игере алған нервтік қиындықтары бар болса, бұл оның біліктілігін арттыра түседі. Бұл пациенттерін түсінумен қатар оларға қолдау көрсету негізгі міндеті болатын психиатрдың өмірі тек күрделіліктен тұрып жарқын өмірден ада болуы тиіс дегеннен аулақпыз. Терапевтік көзқарас бойынша пациенттің жан қиындықтары мен мазалануын қолдай бас шұлғудан бұрын жарқын әрі сау көңіл- күйдің нұрын шашып тұрғаны пайдалы. Сірә, өз ісінде жемісті психиатрлардың екі түрі бар шығар: жеке тұлғаны қиналтып оның ішкі дүниесін ақтару- төңкерумен емдейтіндер және нұр шашқан иландырумен емдейтіндер.

Сенситивтік мазмұны жағынан В.А. Лабунская қолданған қарым-қатынас барысында қалыптасатын және адамның психикалық жай-күйін, оның адамға өз әсерін болжай алу қабілеті мен қасиеттерінің тепе- тең көрінуін қамтамасыз ететін әлеуметтік- перцептивтік қабілеті түсінігімен жақын (12).

Автордың пікірі бойынша, бұл қабілет күрделі құрылымды, қабілеттердің тобын бейнелейді.

Лабунская жеке тұлғаның әлеуметтік- перцептивтік қабілеті мен оның басқа адамның мінез-құлқын болжай білу және оған өзінің әсерін алдын-ала болжай алу қабілетін жатқызуға болатын функциональдық қырын шектейді. (Біздің көзқарасымызша тәжірибелі алынған критикалық жастың әлеуметтік-перцептивтік қабілеттері деңгейінің көтерілуі назар аударуға турарлық. Бұл -18-22 және 28-32 жаста. 23 –тен 27 жасқа дейін жеке тұлғаның әлеуметтік-перцептивтік дамуы деңгейінің тұрақтануы байқалады).

Ол әлеуметтік-перцептивтік қабілеттер деп жеке тұлғаның сапа мен қасиеттерін тепе- тең түсіне алу және басқа адамдардың қарым-қатынасын бағалай алу қабілеті деп санайды. Бұл қабілеттердің даму деңгейі басқа қабілеттердің даму деңгейін және олардың арасындағы функциональдық байланысты анықтайды.

Сол себептен, сенситивтік: а) бейнелеу мен түсіністікті, б) адамның, топтың әлеуметтік- психологияляқ мінездемесін жүйелеу мен жадында сақтау және олардың мінез-құлқы мен іс- әрекетін болжалауды қамтамсыз ететін қабілет ретінде қарауға болады. Сенситивтіктің дамуы адам мен оның құрылымын түсіну процесі және әлеуметтік- перцептивтік процестер ағымының жеке ерекшеліктерінің маңыздылығын талап ететін проблемалық жағдайларға қосылу жолы арқылы жүзеге асуы мүмкін. Сонымен, біз сенситивтік тренинг мәселесіне жеттік.

«Сенситивтік тренинг» түсінігі өте кең ауқымда және көпмағынада қолданылады. Осы түсінікпен аталатын топтық жұмыстың түрлерінің барлығын жетелей талдау біздің көздейтін мақсатымыз емес. Тек оның дамуының негізгі тармақтарына тоқталамыз.

Ю.Н. Емельянов сенситивтік тренинг (немесе жеке тұлға аралық сезімталдық тренингі) шетелдік әлеуметтік психология тәжірибесінде 1950 жылдардың соңына қарай қалыптасты деп санайды (1). Сенситивтік тренингінің түп-тамыры Т-тобының тәжірибесінде жатыр. Шетелдік мамандардың көбінің бұл екі түсінікті тең мағынада қолдануы бекер емес. Ю.Н. Емельяновта осы пікірді ұстанады. К. Роджерс, жұмыстың топтық түрінің жіктелуінің белгілі бір түрін ұсына отырып, негізгі екі категорияны немесе негізгі екі типті атап көрсетеді: «сенситивтік тренинг» топтары және «ұйымдастырушылық дамыту топтары». «Сенситивтік тренинг» терминін негізінде роджерстік «кездесу топтарында» және Т-тобы немесе К.Левиннің топтық динамика мектебі ағымында пайда болған адам қарым-қатынастарының тренингтік тобын белгілеуге қолданылады. (Кейде оларды сезімдік тренингінің зертханасы деп атайды.)

Т- тобы негізінде өзара әрекеттерінің арқасында пайда болған жеке тұлға аралық қатынас пен топтық динамиканы зерттеу мақсатында кездескен гетерогендік индивидтердің жиыны ретінде анықталады. Бұл әдісті даралайтын ерекшелік Т-топты ұйымдастыру мен құрылымдау кезінде қатысушылардың жоғары дербестікке ұмтылуы болып табылады. Топтық өзара әрекеттікті ынталандырудың негізгі құралы бұл құрылымның болмауы. Әлеуметтік вакуумда қалған қатысушылар топ ішіндегі өзара қарым- қатынасты өздері ұйымдастыруға және бірлескен әрекет процедурасын талқылауға мәжбүр. Бұл жағдайда оқыту жеке тұлға аралық мінез-құлықты түсіндіретін нысаналы принциптерді игеруден бұрын топ мүшелерінің сынақтары мен қателіктерінің нәтижесі болмақ. Сонымен қатар Т-тобы жеке тұлға аралық сезімшілдікті дамытумен бірге, өз-өзін қабылдауды, топтық процестерді түсінуін және топ қызметіне үйлесе қосылуын дамытады. Г. Смитті Т-тобы басқалардың мінез-құлқын болжаудың дәлдігін дамыту қызықтырды. Т-тобының мүшелері 1) жаттықтырушы, 2) топтың жеке мүшелерінің, 3) жалпы топты, 4) топтан тыс жеке адамдардың мінез-құлқын болжау нақтылығын шынайы өлшемі пайдаланған төрт зерттеудің нәтижесіне сүйене Г. Смит болжаудың дәлдігінде жақсы жетістіктердің болмағанын тіркеген. Алайда қатысушылар субъективті түрде өздерінің Т-тобындағы жұмыс тәжірибесін жетілдіруші ретінде қабылдағанын атап өткен жөн.

Г. Смиттің пікірі бойынша, сенситивтікке Т-тобының дамытушылық әсері оның алдына қойған мақсатына байланысты болмақ. Атап айтқанда, бұл жерде негізгі мақсат жақындықтың субъективті әсеріне жетуге негізделген ойша түсінікті дамыту мен басқа адамға көңіл аударуы болуы мүмкін. Г. Смиттің ойынша, Т-топтарда дәл осы орын алған. Сондай-ақ адамның басқа жанның сезімін, ойы мен мінез-құлқын қаншалықты болжап бере алатындығында байқалатын эмпириалық түсінудің дамуында өзгеріс болмайды. Оның нақты себептерінің бірі – кері байланыстың, сенситивтілікті дамытудың тепе-тең міндетінің болмауы. Өзінің сенситивтік мүмкіндіктерінің тренингін бастай отырып, тренингтің мақсаты мен оны игеру дайындығын анықтау үшін адам дәрісті бастар алдындағы өзінің сенситивтілік жағдайы қандай екендігін білу керек. Саналы түрде мақсатқа жету әртүрлі көздерден алынатын тренингтің нәтижесі туралы үдемелі және жылдам кері байланысты қажет етеді. Сенситивтік тренинг топтарында қол жеткізуге болатын көптеген әртүрлі мақсаттар бар. Ю.Н. Емельянов, жоғарыда келтірілгендерге сүйене отырып, сенситивтік тренингтің төмендегі міндеттерін тізбектейді:

1. Өз-өзін түсіну мен басқаны түсінуді көтеру.

2. Топтық процестерді әсерлі түсіну, локалдық құрылымды меңгеру.

3. Бір қатар мінез-құлықтық дағдыларды дамыту (1).

Л.А. Петровская шетелдік әдебиетке сілтеме жасай отырып, мақсаттың екі деңгейін атайды: тікелей және метамақсаттар деп аталатын, немесе аса жоғары деңгейдегі жалпылық мақсаттары. Тікелей мақсаттар қатарынан біздің сенситивтік тренинг туралы түсінігімізге ең алдымен серігінің бойынан байқалған (дауыс интонациясы, бет - жүзінің қимылы, тұрысы және басқа концептуалды факторлар, толықтырушы сөздер) байланысқа тартқан бір қатар белгілерді қабылдауымен байланысты басқалардың мінез-құлқына, топтық процеске сезімталдықты шиеленістірумен сәйкес келеді.

Көптеген шетелдік авторлар сенситивтік тренингтің адам қабілеттілігін жетілдіру мен дамытудың негізгі мақсаты басқа адамдарды түсіне білу деп санайды. Біздің көзқарасымызша, бұл мақсаттар төмендегідей құрастырылуы мүмкін:

1. Психологиялық бақылампаздықты дамыту басқа адамнан немесе топтан алынатын белгілердің үндестігін есте сақтау мен белгілеу қабілеттілігі ретінде:

2. Теориялық біліммен және сананың көшірілген үзінділері арқылы қаланатын түсіндірілген шектеулерді сезіну және жеңу.

3. Басқаның мінез-құлқын болжай білу қабілеттілігін қалыптастыру мен дамыту, оған өзінің әсерін жорамалдай білу.

Бұл мақсаттарға сенситивтік тренингтің ұзақтығы әртүрлі жеке және топтық бағдарламалары аясында жетуге болады. Сондай-ақ басқа бағдарламалармен салыстырғанда, мысалы әріптестік қатынас тренингі немесе келіссөздер жүргізу тренингімен салыстырғанда, сенситивтілік тренингінің негізгі әдістемелік құралдары ретінде әлеуметтік- перцептивтік қызметтің нәтижелері мен процесін сезінуге қажетті, сонымен бірге әр қатысушының өзінің сенситивтік қабілеттілігін дамытуға мүмкіндік беретін әрі ауқымды және бірмезгілде тәтпіштелген мәліметтер беретін психологиялық жаттығулар болып табылады.

1. Бақылампаздық сенситивтілігін дамытуға бағытталған жаттығулар.

2. Адамдар мен топтар қарым- қатынасын, жағдайын, сапасын, қасиетін түсіну қабілеттілігін дамытуға бағытталған жаттығулар.
БАҚЫЛАМПАЗДЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПСИХОГИМНАСТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР
Бұл тарауға енген психологиялық жаттығулар адамның және топтың толық сондай-ақ тәптіштелген образын алуға мүмкіндік беретін басқа адамдардан көрінетін алуан белгілерді сезіну және жадында сақтау мүмкіндіктерін дамытады. Мұндай мүмкіндіктердің болмауы немесе шектетілуі адамға көп жағдайда фрагменттер, сөздер мен экспресиялар, бөлшектер арқылы байқалатын қарым-қатынас жасау барысында басқа адамдардың бойынан нақты көрністер бермейді. Адамдармен жұмыс істейтін мамандар үшін (сенситивтік машықтығы соларға арналған) ең маңыздысы «сенсорлық қабылдаудан» «сезімді әсерленушіні» ажырата білу қабілеттілігі негізгі ерекшелігі болатын жеке тұлға аралық бақылау жүргізе алуы, яғни аталмыш адамға қатысты сенің естігенің мен көргеніңді ойлағаның мен сезгеніңнен ажырата алу. Бақылампаздық машықтығының негізінде екі ұстаным қалануы керек: 1) сенсорлық- перцептивтік жүйені дамыту; 2) бақылау барысында бақыланатынды әсерленуден ажырата білу қабілеттілігін дамыту.

Бұл тараудың жаттығулары бақылампаздық сенситивтілігінің адамның вербальды, вербальды емес және проксемикалық (кеңістіктік-уақыттылы) көрінулеріне қатынасын және өзекті қарым-қатынастық жағдайдағы топты жаттықтыруға мүмкіндік береді. Бір топ жаттығулар қандайда бір сенсорлық каналды: көру, есту, тактилді сезімталдықты және т.б. дамытуға бағытталған.

Қатынастың вербальды емес қырларына қатысты бақылампаздықты жаттықтыру үшін сыртқы келбетің, бет қимылы мен қол қимылының, тұрысының көздің микроэкспресиясындағы вегативтік өзгерістердің, айтылған сөздің паралингвистикалық қосымшаларының ерекшеліктерін жазып отыруын талап ету арқылы орындалатын тапсырмалар қолданылады.

Басқа адамның мінез-құлқының вербальдық қырына көңіл бөлуге бағытталған жаттығулар мазмұнды, оны өзгерісін есте сақтаумен, ойдың, идеяның «авторлығын» анықтаумен, пікірлер мен дәйектемелердің құрылым ерекшеліктерімен байланысты тапсырмалар енген.

Адамдардың өзара әрекетінің кеңістіктік - уақыттық сипаттамасына сезімталдықты дамытуға өзара әрекетің арақашықтығын, кеңістікте орналасуын, қозғалуын, қозғалыс ритмін жазып алуды талап ететін тапсырмалар ұсынылады.

Бақылампаздық сенситивтілігін қалыптастыруға және дамытуға бағытталған психологиялық жаттығулар қатысушыларды теориялық сенситивтілікті дамытуға септігін тигізетін мәселелермен байланысты, теориялық пікірлермен, дәйектермен, тұжырымдамалары мен жіктелулермен таныстыру барысында өткізуге болады.

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады, жаттықтырушы шеңбердің ортасында тұрады.

Жаттығу аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы бірнеше қатысушыларға кімнің қарындасы бар екенні, кім француз тілін біледі екенін және кім жеңіл көлік жүргізе алатындығын және т.б. атап беруін ұсынады.

Барлық қатысушылар шеңбер құрап отырады. Жаттықтырушы шеңберден шығып, шеңбердің сыртында тұрып, жаттығуға нұсқаулық береді.

Әрі қарай жаттықтырушы осындай тапсырмаларды топтың 4-5 қатысушысына береді. Жаттығудың соңында, жаттықтырушы барлығына шеңберге қарап бұрылып, тағы да бір-біріне мұқият қарауды өтінеді.

Жаттығу тәуліктің бірінші жартысында өткізіледі, барлық қатысушылар шеңбер бойымен отырады.

Жаттықтырушы жаттығуға қатысады. Топтың барлық қатысушылары амандасып болғаннан кейін, ол шеңбер бойымен отыруды өтінеді.

Жаттығуды орындау барысында, қатысушылардың айтылған пікірлерді толықтырғылары келген тілектерін білдіріп жатар. Жүргізуші оған мүмкіндік береді.

Жаттығу топты жұмысқа жұмылу, оның бірауызға келуіне, топтық қалыпты жақсартуға септігін тигізеді.