І. ӘРіптестік қарым -қатынас тренингі психологиялық тренинг: ТҮсінігі, тарихы, міндеттері, Ұстанымдары

Жұмыс үш кезеңде жүзеге асады.

Бірінші кезеңде топ әрқайысысында 4-5 адамнан болатын шағын топтарға бөлінеді.

Нұсқаулық: «Қазір шағын топтарда талқылау барысында сіздің топ үшін ортақ орындамау сіздердің бойларыңызда шиеленіс тудыратын сіз ұстанатын әдеттер, ұстанымдар мен ойлардың тізбегін құрыңыздар. Жалпыламалауға ұмтылмаңыз: сіздің тізімізге кіретін әдеттер, ұстанымдар нақты болсын».

Бұл тапсырманы орындауға шамамен 30—40 минут уақыт кетеді. Екінші кезеңде қатысушылар жартылай шеңбер құрап отырады. Жаттықтырушы тақтаға немесе үлкен ватман қағазға (қалауы бойынша, себебі ақпарат тренингтің соңына дейін сақталады) әр шағын топтың дайындағанын жазады. Бұл жұмыстың барысында, талқылау туындайды, топ мүшелері олардың қандайда бір ұстанымды ұстанулары өмірге, мінез-құлқына, көңіл-күйіне қалай әсер ететіндігін айтады.

Креативтік тренинг тобының мүшелері жиі тізбекке енгізетін ойлардан, ұстанымдар мен әдеттерден мысал келтірейік:

• 
  әр уақытта сөз бергеніңді орындау керек:
  
• 
  жоспарлағанның жүзеге асуы тиіс;
  
• 
  хаттарға бірден жауап беру керек;
  
• 
  тазалық пен тәртіпті жақсы көру;
  
• 
  тәрбиесіздік көрсетпеу керек;
  
• 
  жағдайға сәйкес киіну қажет;
  
• 
  қарызға ақша алуға болмайды;
  
• 
  өз сезімің туралы баршаның көзінше айтпау керек;
  
• 
  мен туыстарымның барлық өтінішіне қолдау көрсетуім керек;
  
• 
  бір уақытта екі істі жақсы істеуге болмайды;
  
• 
  маңызды істерді соңына дейін және өте жақсы жүзеге асыру керек және т.с.с.
  

Ортақ тізбек құрылғаннан кейін топ жұмыстың үшінші кезеңіне өтеді.

Барлығы бұл тапсырманы орындап болғаннан кейін, жаттықтырушы әрбір қатысушыға жалпы тізбек бойынша жұмыс барысында анықталған, бірақ адамға ендігәрі күшті әсер етпейтін екі ойды, ұстанымды, әдетті атауын ұсынады. Әрі бұрын қалыптасқан қатаң идентификацияны жеңу үшін не көмектескендігі туралы айтуды ұсынуға болады.

Әрине, бұл жердегі мақсат әдеттерден, стеротиптерден, ойлау мен мінез-құлық үлгілерінен толықтай бас тартуда емес, олардың ішінде жаңа шешімдерді табуға, дамуға кедергі жасайтындарын сезіну қабілеттілігінде болмақ. Аталмыш жаттығуда осыған бағытталған.

Р. Уотермен (41): «Жаңарту дилеммасы әдеттер пайдалы екендігінде құралады. Олар бізге қайталанатын оқиғаларға жылдам қимыл көрсетуге жағдай тудыра отырып күнделікті өмір қиыншылықтарына жол ашуға мүмкіндік береді... Алайда, өте пайдалы емес әдеттер, бір жағынан, құбылмалы әлемге сәйкес күнделікті күреске негізгі кедергілер болады» - деп жазды.

Негізінен креативтіліктің көрінуіне адам әдетте қатты сүйенетін, оларға сүйенбеу шиіленістік, қолайсыздық тудыратын ойлар, әдеттер, ұстанымдар кедергі жасайды. Бұған ұқсас жағдайлар осы ұстанымдар мен стеротиптерге басқа адамдар сәйкес келмеген, ұстанбаған сәтте туындайды. Мұндай әдеттер мен стеротиптердің адам бойында басым болуы, статистіктің, және әдетте оның тәжірибесін толық сезінбеудің айғағы болмақ. Сананың стереопиттелінген үзінділерінің қатаңдық деңгейі адамның жаңа тәжірибеге ашықтығын, сондай-ақ, айналасындағы өзгерістердің оған қаншалықты қайғылы болатындығын анықтайды.

Жұппен жұмыс аяқталғаннан кейін, топ шеңберге оралады, және жаттықтырушы: «Жұппен жұмыстан алған әсерлеріңіз туралы айтып беріңіздер», «Жұппен жұмыс істегенде жаңа нені біле алдыңыздар?» деген ашық сұрақ қоя алады. Басқа түрдегі сұрақтарда қоюға болады.

Жаттығу өз әдеттерін, стеротиптерін, ұстанымдарын сезінуге бағытталған, бұл ары қарай қатысушылардың олардың өзінің және қоршаған адамдардың мінез-құлқына әсерін байқауға септігін тигізеді. Бұл мінез-құлықтық және когнитивтік икемділікті арттырады, креатитвіліктің көрінісіндегі кедергілерді жеңуге әсер етеді.
18 жаттығу топ мүшелері жартылай шеңбер құрап отырады. Жаттықтырушы қабырғаға бекітілген тақтаның немесе ватман қағаздың қасында тұрады.

Нұсқаулық: «қазір мен сіздерге кейбір тапсырмаларды ұсынамын. Шарттарын тыңдағаннан кейін, шешімді табуға тырысыңдар. Жауапты анықтағаннан кейін, оны білдіріңіздер, мысалы, дауыстап ештеңе айтпай қолыңызды көтеріңіз».

Осындай жұмыс барысында қолданылуы мүмкін, бірнеше тапсырмаларды келтірейік.

1. 
   Бір тиынның орналасуын өзгертіп, әр осьте төрт тиыннан жатуына қол жеткізу қажет.
   

Жауап: горизонтальды осьте орналасқан бір тиынды, осьтердің қиылысында орналасқан тиынның үстіне қою керек.

Жауап: 10²= 100.

Бұл жұмыс сонымен бірге креативтік тренингіне қатысушыларға, оның көрінуіне әртүрлі кедергілер қалай әсер ететіндігін және олар қандай болуы мүмкіндігін сезінуге септігін тигізеді.

Тапсыраны шешу барысында мүмкіндіктерін шектейтін шектеулерді адамның өзі құрып алатындығы көрнекті дәлел болмақ. Мысалы, бірінші тапсырмамен жұмыс процесінде пайда болған әсерлерді талқылау барысында, бір топтың мүшесі: «Мен тиындарды қағаз бетінен алмай қозғау керек деп ойладым» -деп айтса, енді бірі: «Мен барлық тиындар көрініп тұруы тиіс деп ойладым» - деп айтады. Әрине, мұндай шектеулер тапсырманың шартында болған жоқ, оларды адамдар өздері шығарған.

Осындай тапсырмалармен жұмыс барысында көп жағдайда байқалатын креативтілік көрінісінің тағы бір кедергілері, бұл – бара-бар емес, әсіресе төмендете өз-өзіне баға беру. Жаттықтырушының екінші тапсырманы түсіндіру барысында айтылған креативтік тренинг тобының бір мүшесінің айтқаны: «Бұл, математика екен ғой, мен оны мүлде білмеймін» дегенменде, бұл тапсырманы шешу үшін қажет математикалық білім деңгейі барлығында жеткілікті екені айдай анық емес пе.

Креативтік тренингі аясында бұл тапсырмалармен жұмыс істеу топ мүшелеріне креативтік процестің кезеңдері сезінуге мүмкіндік береді. Қатысушылардың бұған назар аударуын ояту үшін, жаттықтырушы тапсырманың шартымен таныстырар алдында: «Шешу барысында сіздердің бойларыңызда көрінген барлық жағдайға мән беруді өтінемін» - деп айтуы қажет, ал әсерлерді талқылау барысында, бұл жағдайлар туралы, олардың ерекшеліктері мен динамикалық сипаттамлары туралы айтып беру ұсынылады.
19 жаттығу Топ мүшелері шеңбер құрап отырады.

Нұсқаулық: «Жұмыстың алдыңғы кезеңдерінде біз біздің тәжірибеміздің креативтіліктің көрінісіне әсері туралы айттық. Бір жағдайларда тәжірибе мәселелік жағдайда шешім табуға көмектесті, ал екіншісінде – жауап іздеу жолын шектеді,аясын тарылтты.

Қазір біз біршама уақыт әрқайысысында 4-5 адамнан болатын шағын топта жұмыс істейміз. Бұл жұмыс барысында, креативтік көрінуіне әсер ететін тәжірибеге, жақсы тәжірибеге ие сипаттама қалыптастыру қажет. Шағын топтарда талқылау және сипаттамаларды құрастыру үшін біздің 20 минут уақытымыз болады».

Жұмыс барысында жаттықтырушы әрбір шағын топқа жақындап, тәжірибе сипаттамасын құрастыруға көмектеседі.

Шағын топтардағы жұмыс аяқталғаннан кейін, барлығы шеңберге оралады және әр топ кезекпен өздерінің қол жеткізген нәтижелерімен таныстырады, қажет болған сәтте оларға түсініктеме және коментарий береді.

Біз өткізген креативтік тренингі топтарының мүшелері «жақсы» тәжірибенің негізгі сипаттамлары ретінде: алуан бейнелі, сезінгендік, құрылымды, статистік емес- деп атады.

Қатысушылар өздерінің болжамдарын айтады. Жаттықтырушы айтылғандарды қайталай отырып, қорытынды жасайды. Әдетте бұл- сурет, куб, геометриялық фигура, бірнеше квадраттар, қорап, бөлме және т.б. пікірлер айтылдаы. Бұдан кейін жаттықтырушы нұсқаулықты жалғстырады:

Талқылау барысында, топ мүшелері алдыңғы тәжірибенің қабылдау әсеріне қатысты, санада бұған дейін қалыптасқан құрылымды «танылатын» ойларын айтады.

Топтың деңгейіне немесе оның мәселені түсіну деңгейі жұмысы сәтіндегі қол жеткізгендеріне байланысты бұл ой әртүрлі тұжырыммен үйлеседі: «біз өзіміз ат берген заттарды танимыз, әрі бұл кезде басқалардың ол нысанның сіз үшін қандай маңызда екендігі туралы еш күдігі болмайды», « бізге бұл форма куб деп айтты, сондықтанда біз соны көріп тұрмыз» және т.с.с.
3. Креативтілікті дамытуға бағытталған психологиялық жаттығулар
Бұл тарауға енген жаттығулар креативтіліктің жеке тұлғаның қасиеттері: икемділік, ерекшелік, нақтылық, ойлаудың үстірттігі, қиялдау және т.б. сияқты жеке қырларын дамытуға арналған. Сонымен бірге, бұл таруға тренинг мүшелерінің бойында пайда болған креативтік процестерді басқару қабілеттілігін жинақтауға мүмкіндік беретін жаттығулар да енген.
21 жаттығу

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады. Жаттықтырушының қолында доп.

Жаттықтырушы қиялдағы апелсиннің кез-келген сипаттамасын атап, мысалы «тәтті», жұмысты бастайды. Жаттығуды орындау барысында жаттықтырушы қатысушыларды өзінің пікірін позитивті көзқараста құрастырыра отырып, қарқынды жұмысқа араласуға тартады, мысалы, «Қанекей, жылдам жұмыс істеуге тырысайық».

Сондай-ақ жаттықтырушы топтың назарын басқа мазмұнды көзқарасқа көшкен кездегі сәттерге аударады. Мысалы, «сары», «қызғылт-сары» деген сипаттамалар айтылады, ал келесі бір қатысушы «Кубалық» деп айтады. Мұндай жағдайда жаттықтырушы: «жаңа сала пайда болды - өндіруші-ел» - деп айтуына болады.

Жаттығу ойлаудың үстіртігін, жадынан ақпаратты ала алу жылдамдығын, сондай-ақ жаңа мазмұнды салаға саналы түрде ауысу қабілеттілігін дамытуға бағытталған.

Топ мүшелері шеңбер бойымен отырады. Жаттықтырушының қолында доп.

Нұсқаулықта зат деген сөздің орнына «нысана» деген сөзін пайдалану ассоциациялар тудыру үшін көбірек мүмкіндік беруіне байланысты. Кейде топта нысана түсінігінде нені түсінуге болады деген сұрақ туындайды. Мұндай жағдайда, жаттықтырушы әрқайысысына сәйкес келетін кез-келген түсінікті сақтауға болатындығы мүмкіндігін хабарлайды.

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады. Жаттықтырушының қолында доп.

Жұмыстың барысында, жаттықтырушы топ мүшелерін қарқындылықты арттыруға жетелейді.

Жаттығу ойлау үстіртігін дамытуға бағытталған.

23 жаттығу

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады. Жаттықтырушының қолында доп.

Аталмыш жаттығу креативтіліктің екі сипаттамасын – ойлау үстіртігін (жадынан ақпаратты алу жылдамдығы арқылы) және бірмезгілдегі әрекет уақыт тапшылығы және айналадағылардың бағалауы жағдайында өз-өзін ұстауын дамытуға бағытталған. Жаттығу барысында мерзімді түрде қатысушылардың бірі «тиеуге» арналған кезекті затты тауып үлгере алмауына байланысты үзілістер орын алады. Топ мүшелері бұған әр түрлі себептер айтады: «менің ойыма ештеңе келмей тұр», «мен, айтайын деген сөзді айтып қойды», «мен былай жылдам ойлап үлгере алмаймын» деген сияқты. Үзіліс кезінде жаттықтырушы жүк кемесіне тиейтін заттары бар қатысушылардың қолдарын көтеруін немесе тиеуге арналған үш затты атауын өтінуіне болады. Жаттықтырушы міндетті түрде жаттығуға қатысады. Жұмыс аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы топқа: «Сіз «тиеудің» қандай тәсілдерін қолдандыңыз?», «Тапсырманы орындауда не қиындық тудырды, кедергі жасады?» - деген сұрақтарды қояды. Талқылау барысында, әдетте, топ кедергілер ойына, міндетті түрде өз-өзін ұстай білуді дамыту қажеттігіне назар аударып, бірқатар заттарды дайындап алуымен және оларды алмастыратын заттар қатарымен (конфет, карамель, кекс, өрік, казинактар) байланысты бейнелі ұйымдастырылған түрлерінің (әріпке қатысты сөздер келтірілген сөздік немесе энциклопедияның парақтарын ұсыну немесе әр алуан әріптерден басталатын заттарды кездестіруге болатын канцеляриялық дүкеннің сөрелерін елестету) нақты амалдарын ұсынады.

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады. Олардың қолдарында парақ және қалам.

Үш минуттан кейін жаттықтырушы әрбір қатысушыға кезекпен қанша сөйлем жазғанын айтуын өтінеді, одан соң әрқайысына жазған сөйлемдерінің кез-келген бірін өз қалауы бойынша оқып беруін ұсынады. Ол сөйлем қатысушының ойынша ең сәтті құрылған сөйлемі болуы мүмкін. Жұмыстың нәтижесімен таныстыру барысында қатысушылар сөйлем құрау барысында қолданылмаған стилдік, мазмұндық және басқа мүмкіндіктерді анықтайды, бұл олардың себебін күшейтеді және келесі жұмыстардың нәтижесіне оң әсер тигізеді.

Жаттықтырушы сөйлем құрауды тағы үш минутқа созуды ұсынады. Берілген уақыт аяқталғаннан кейін, әр қатысушы тағы да өзі қанша сөйлем құрай алғандығын жеткізеді және өз таңдауы бойынша біреуін оқып береді.

Одан кейін жаттықтырушы нұсқаулықты жалғастырады: «Енді әрқайысымыз біздің тобымыз туралы әңгіме құрастырады. Бұл әңіме құралатын сөйлемдердің қатары кез-келген болуы мүмкін бірақ сөздер НӨӘСНӨӘСНӨӘС әріптерінене басталуы қажет және т.с.с. Әрі тыныс белгілерін кез-келген жерден қоюға болады. Бұл тапсырманы орындау үшін біздің бес минут уақытымыз болады». (Әңгіменің тақырыбын бермей-ақ қоюға да болады).

Жұмыс аяқталғаннан кейін, әр қатысушы өзінің әңгімесін оқиды. әңгіменің мазмұны талқыланбайды, бағаланбайды, коментарий берілмейді.

Жаттығу ойлаудың нақтылығын және үстірттілігін, икемділігін дамытуға бағытталған.

Топ мүшелері шеңбер бойымен отырады.

Өзгерту мүмкіндігі бар: шеңбер бойында қалған әрбір қатысушыға қарма-қарсы отырушы, оған қойылған сұрақтарға жауап береді.

Жаттығу ойлау ерекшелігін, икемділігін, нақтылығын дамытуға бағытталған Әдетте, көңілді өтеді, топтың көңіл-күйін белгілі дәрежеде көтереді.
26 жаттығу

Топ мүшелері өз қалаулары бойынша біріккен жұпта жұмыс істейді. Әр қатысушының қолында қалам мен парақ бар.

Үш минуттан кейін жаттықтырушы әрқайсысына қанша дәйек жаза алғаны туралы айтуды өтінеді. Бұл ақпарт талқыланбайды және жаттықтырушы коментарий жасамайды. Егер топта көп немесе аз дәйектер жазылғандығы туралы сұрақтар туындаса, бағалаулар немесе өзіндік баға беру (ой, ал менде мүлде аз» деген сияқты) айтылатын болады, ал жаттықтырушы еш әрекет білдірмейді, талқылауға қолдау көрсетпейді.

Барлығы жұмысты аяқтаған соң, 5-7 минуттан кейін, жаттықтырушы нұсқаулықты жалғастырады: «Қазір сіздің темекі тартуға қарсы көбірек дәйектерді өз еркімен жазу үшін үш минуттық уақыттарыңыз болады».

Одан кейін қатысушылар өз жұмыстарының нәтижесімен, алдыңғы кезеңдегі жолмен бөліседі.

Талқылаудың жалғасы ортақ шеңберде жүзеге асады.

Жаттықтырушы: «қазір әрқайсымыз сіздің әріптесіңіз ұсынған темекі тартуды «қолдайтын» және «қарсы» дәйектерінің қайысысы сізге ерекше ұнады және сіздің ойыңызша ерекше, өзгеше болып келетіндігін атаңыз».

Жұмыс барысында әрқайысының жеке нақты мәселеге (аталмыш жағдайда, темекі тарту туралы) қатысты көрінісі белгілі деңгейде кеңейе түседі. Жұмыстың заңды нәтижесібұған дейін қалыптасқан көріністердегі шектеуді жеңу болып табылады, бұл оң эмоциялардың пайда болуымен қабаттасады. Мәселені көрудің біртіндеп кеңейе түсуі (өзіндік дәйектерді құрастыру және сезіну, әріптесінің дәйектерінде жаңаны аңғару, басқа жұптардың дәйектерінде жаңаны байқау) мәселенің болжамдық көрінісінің шексіздік ойын сезінуге көмектеседі, қатысушыларды әр алуан тәжірибе жинақтауға септігін тигізеді.

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады.

Топ мүшелері шеңбер құүрап отырады. Жаттықтырушының қолында доп.

Жаттығу екпінді және көңілді өтеді. Ол қиялды, ойлау ерекшелігі мен икемділігін дамытуға септігін тигізеді.

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады.

Жаттығу қияды дамытуға, қоршаған ортаны қабылдаудың әдетке айналған ауқымын жеңуге, «жаңа көзқарастар иемденуге» бағытталған. Бұл жаттығуды өткізу тәжірибесі топ мүшелерінің алдынан кезігетін негізгі қиындықтарды атауға мүмкіндік береді. Қабылданған ұстанымды монологты баяндау барысында сақтап қалу шамалы қиындық тудырады. Дегенмен де, аталмыш жаттығуда дұрыс немесе дұрыс емес монологтар болмайды, топта айтылған ойлардың қаншалықты нақты екендігіне қатысты пікірталастар тууы мүмкін. Мысалы, есік тұтқасының атынан монолог айтқан қатысушы: «Мен адам алақанының жылылығынана жақсы әсер аламын» немесе « Түнде «әсіресе» ешқимылсыз тұрғанда суық пен зерігу сезіледі» - деп айтады. Бұл жерде қабылданған ұстанымнан ауытқу байқалады. Қатысушылардың бірі есік тұтқасы адам алақанының жылулығын «білмейді» және бұл жерде ол жылу мен суықты сезінуді есік тұтқасы жасалған темір атомдарының жылдам ауытқуы ретінде суреттесе деген ойды айтады.

Бұл тапсырманың негізі қатысушылар адаммен қалыпты теңесуден алшақтаудың қосымша тәжірибесін иеленеді және бұл ұстанымды алуан түрлі ығысуының заңдылығын анықтайды.
35 жаттығу

Қатысушылар әрқайысысы 4-5 адамнан тұратын шағын топтарға бөлінеді.

Бұл жаттығу бір жағынан қиялды дамытуға бағытталған. Топ мүшелері таңқалдыратын оқиғаларды ойлап таба бастайды: мысалы, Жер бетінде тек күн болады, адамдардың бәрінің бет - жүзі бірдей, жер бетінде қанша адам болса, соншама тіл және т.б.

Екінші жағынан, жаттығу бір мәселенің, құбылыстың әртүрлі қырын көру қабілеттілігін дамытуға, ойлау икемділігін дамытуға мүмкіндік береді.
36 жаттығу

Топ әрқайысысы 4-5 адамнан тұратын шағын топқа бөлінеді.