БАҒАН –
БЭР ЗАҢЫ
162
163
Б
86
∑
БОР ПОСТУЛАТТАРЫ (латынша «постулатум – талап
етілетін») – тұрақты күйдің және сәуле шығару арқылы
кванттық ауысуы туралы 1913 ж. дат физигі Нильс
Бордың
(1885 – 1962) атомның кванттық теориясына енгізген негіз-
гі тұжырымдары. Бордың атомдық кванттық теориясының
негізін екі постулат құрайды: 1 – постулат бойынша атом-
ның тұрақты күйі болады, атом бұл күйде сәуле таратпайды
(шығармайды) тұрақты күйдің белгілі бір энергия қоры бо-
лады, жалпыжағдайда дискретті (үзік-үзік), бір күйден өзге
күйге кванттық
секірістік ауы-
су арқылы өте
алады; 2 – по-
стулат сәуле тарату (шығару) арқылы
өтетін кванттық ауысу
і
–
k
=hν,
мұндағы ν – жұтылатын немесе
таратылатын (шығарылатын) моно-
хроматты электрмагниттік сәуленің
жиілігі,
і
және
k
– арасында ауысу
өтетін тұрақты күйлердің энерги-
ялары. Бор постулаттары ғылыми
тәжірибе жүзінде расталған, басқадай
микрожүйелер (молекула, атом ядро-
лары) үшін де қолданыла алады және
кванттық механика мен кванттық
электрдинамикада теория жүзінде
негізделген.
БОР РАДИУСЫ, Нильс
Бордың
сутегі атомы теориясындағы – яд-
роға (протонға) жақын электрон
орбитасының радиусы. Бор радиусы
а
о
=ħ
2
/me
2
=5,2917706(44)·10
–11
м,
мұндағы
m және
е – электронның
массасы және заряды. Кванттық
механикада бор радиусы сутегінің
қоздырылмаған атомдағы элек-
Атом ядросын айнала-
тын электрондар үне-
мі энергиясын шығын-
дайтын болса, ол энер-
гиясы таусылған кез-
де ядроға құлап түс-
пек, олай болса атом
бүлінбек, бірақ ондай
құбылыс байқалмайды.
Б
86
∑
БАҒАН – БЭР ЗАҢЫ
164
165
тронның ядродан қашықтығын жоғары ықтималдықпен анықтауға мүмкіндік
береді.
БОР–ван–ЛЕВАН ТЕОРЕМАСЫ – статистикалық физиканың электрондар
жүйесінің магниттелушілігі тұрақты сыртқы магнит өрісінде статикалық тепе-
теңдік жағдайда нөлге тең; 1911 ж. дат физигі
Бор (1885 – 1962) дәлелдеген
және 1919 ж. голланд физигі Иоханной ван
Леван жалпылаған. Бор–ван Леван
теоремасы классикалық статикалық механика аясында зарядты бөлшектердің
ферромагнетизмін,
парамагнетизмін және
диамагнетизмін түсіндіруге болмайты-
нын көрсеткен. Кейін заттардың магнетизміне заттарды құраушылардың кванттық
қасиеттерінің себепші болатыны анықталған.
БӨЛШЕКТЕНУ – бір нәрсенің бірнеше бөлікке ажырауы.
Атом ядросының бөлшектенуі – атом ядросының бірнеше едәуір жеңіл
ядролық-кесектерге ыдырау үрдісі.
Зеемандық бөлшектену – затқа сыртқы магнит өрісінің әсер етуінің
нәтижесінде осы заттың электрмагниттік сәуле шығару немесе жұту спектрлік
сызықтарының бөлшектенуі. Бұл құбылысты 1896 ж. нидерланд физигі Питер
Зееман (1865 – 1943) ашқан.
Спектрлік сызықтардың бөлшектенуі – энергия деңгейлерінің бөлшектенуінің
нәтижесінде спектрлік сызықтар компоненттері санының артуы.
Спин-орбиталық бөлшектену – атомдардың спин-орбиталық өзараәсерлесуі
тудыратын энергия деңгейлері мен спектрлік сызықтарының бөлшектенуі.
Штарк бөлшектенуі – затқа электр өрісінің әсер етуінің нәтижесінде
заттың электрмагниттік сәуле шығару немесе жұту спектрлік сызықтарының
бөлшектенуі. Бұл құбылысты 1913 ж. неміс физигі Иоганн
Штарк (1874 – 1957)
ашқан.
Энергия деңгейлерінің бөлшектенуі – сыртқы немесе ішкі электрлік, немесе
магниттік ықпалдардың нәтижесінде атомның, немесе атом ядросының әрбір
энергия деңгейлерінен бірнеше кіші деңгейлер құруы.
БӨЛШЕКТЕР, қ а р а п а й ы м – атомның құрамында (электрон, нейтрон,
протон) болатын және алуан түрлі ядролық реакциялар кезінде туындайтын,
ғарыштық сәулелердің құрамында кездесетін қарапайым бөлшектер (фотон, ней-
трино, позитрон, π
+
және π
–
, мезондар ғажап бөлшектер, антибөлшектер т.с.с.).
Қазіргі кезге дейін белгілі болған тұрақты және пайда бола сала жойылып кететін
тұрақсыз бөлшектердің жалпы саны 350-ден астам.
Ақиқат бейтарап бөлшек – өзінің антибөлшегіне теңбе-тең болатын қарапайым
бөлшек.
БАҒАН – БЭР ЗАҢЫ
164
165
Б
86
∑
Виртуал бөлшек – өрістің кванттық теориясы сипаттайтын өзараәсерлесулер
үрдісінің аралық кезеңдерінде туындайтын, сонан соң жұтылатын бөлшек.
Ғажап бөлшек – ғажаптылығы нөлден өзге мән болатын адрон.
Зарядты бөлшек – электр заряды болатын бөлшек.
Қарапайым бөлшек – заттардың атом, атом ядросы (сутек атом ядросы – протоннан
басқа) немесе атомдардан құралған кез келген құрылымы болмайтын ұсақ бөлшек.
Теңбе-тең бөлшектер – орындары ауыстырылғанымен кванттық жүйе күйлері
өзгермейтін, сипаттамалары бірдей болатын бөлшектер.
БӨЛШЕКТЕР ДЕТЕКТОРЫ (латынша «детектор – ашқыш; табушы») –
қарапайым бөлшектерді (протондарды, нейтрондарды, электрондарды, мезондар-
ды т.б.), атом ядроларын (дейтрондарды, α-бөлшектерді т.б.), сондай-ақ рентгендік
және γ-кванттарды (гамма-кванттарды) тіркеуге арналған аспап. Электрондардың
бөлшектер детекторының аумағына (көлеміне) түскен кезінде электр импульсін
тудыратын электрондық-бөлшектер детекторына және бөлшектердің немесе сәуле
квантының бөлшектер детекторының аумағынан өтуі кезінде олардың тек өту
сәтін тіркеп қана қоймай, сонымен қатар траекториялары (тректерін) байқалатын
– тректік-бөлшектер детекторына ажыратылған. Бөлшектер детекторларына
электрондық – электрондық-иондық камералар,
сцинтилляциялық-санауыш,
ядролық сәулелердің жартылайөткізгіштік детекторы, тректік
– Вильсон каме-
расы, көпіршікті камера жатады.
БӨЛШЕКТЕР ДИФРАКЦИЯСЫ (латынша «дифрактус – сынған») – мик-
робөлшектердің (электрондардың т.б.) толқындық қасиеттерінің болуы себебінен
Электрондар шоғының әртүрлі заттардың жұқа қабаттарынан өтуі кезінде байқалған
дифракциялық суреттерінің көріністері: 1 – Күміс; 2 – Темір тотығы; 3 – Сурьма; 4 –
Хлорлы натрий; 5 – Бағдарланған темір тотығы; 6 – Аморфты сурьма
