Физика әлемі пӘндік энциклопЕдИя

БАҒАН – БЭР ЗАҢЫ

170

171

Б

86

∑

киім-кешек аязда кебеді] айналады. Көптеген қатты денелердің сублимациясын иісінен 

сезуге болады, буланған заттың бөлшектері тыныс алғанымызда мұрнымызға ауамен 

бірге енетіндіктен оны сезінеміз. 

Қатты нафталиннің, шайдың, кофе- 

нің, сонымен қатар темірдің, мыстың 

т.б. иістері көпшілігімізге белгілі. Бу 

конденсацияланған кезде жеткілікті 

төменгі  температураларда  қатты 

затқа айнала алады. Мысалы, қыста 

судың буы қар ұлпасына, шыққа, 

терезедегі аяз өрнектерге; электр шамының қызатын сымы жасалатын вольфрамның 

буы әйнек колбаның қабырғасына шөгіп күңгірттендіретінін байқаған кезіміз болған.

Булану құбылысы химиялық технологияның кең таралған әдістерінің бірі – 

айдаудың  негізіне  жатқан.  Айдау  –  көпкомпонентті  (көпқұраушылары  бола-

тын сұйық қоспаларды (мысалы, мұнайды) жеке-жеке фракцияларға (құраушы 

бөліктерге) ажырату үрдісі. Бұл үрдіс кезінде сұйық қоспа ішінара буландыру 

және соңынан буды конденсациялау (сұйық күйге ауыстыру) арқылы жүзеге асы-

рылады. 

Кинетикалық теория бойынша ең жылдам молекулалар тез буланады 

да  қалған  молекулалардың  орташа  энергиясы  азаяды,  сондықтан  да  –  сұйық 

салқындайды, мұны біздер қолымызды жуған соң сүртпеген жағдайда қолымыздың 

салқындағанын сезінетініміз осыдан болады.

БУГЕР–ЛАМБЕРТ–БЕР ЗАҢЫ, – монохромат (бір түсті) жарық шоғының 

жұтушы  ортадан  өтуі  кезіндегі  әлсіреуін  анықтайды.  Егер  қалыңдығы  l  зат 

қабатына түсетін шоқтың қарқындылығы І

0

-ге тең болса, онда Бугер–Ламберт–Бер 

заңына сәйкес шоқтың қабаттан шығар тұсындағы қарқындылығы әртүрлі толқын 

ұзындығы λ үшін әрқалай болады, бірақ жарықтың қарқындылығына тәуелді бол-

майды. Бұл заңды 1729 ж. француз ғалымы Пьер 

Бугер (1698 – 1758) тәжірибе 

жүзінде ашқан. 1760 ж. неміс ғалымы Иоганн 

Ламберт (1728 – 1777) теория жүзінде 

тұжырымдаған, 1852 ж. неміс ғалымы А.

Бер ерітінділер үшін тұжырымдаған. 

Бұл заңның физикалық мәні заттан өтетін жарық шоғындағы фотондардың 

тығыздығының олардың шығындалу үрдісіне, яғни жарықтың қарқындылығына 

тәуелсіздігінде. Бұл заңдылық кең шекте тура, бірақ жарықтың қарқындылығы өте 

үлкен болғанда (мысалы, импульстік лазерлердің шоғырландырылған шоқтарында) 

жұту көрсеткіші қарқындылыққа тәуелді болады.

БУЛАНУ ЖЫЛУЫ, будың пайда болу жылуы – затқа изобаралық-изотермиялық 

тепе-теңдік үрдісте оны сұйық күйден газтәрізді күйге (будың сұйыққа конден- 

Булану және қаныққан бу.

Б

86

∑

БАҒАН – БЭР ЗАҢЫ

172

173

сациялануы кезінде де осындай жылу мөлшері бөлініп шығады) ауыстыруға қажет 

жылу мөлшері. Булану жылуы – фазалық 

ауысу жылуының дербес жағдайы. Булану 

жылуы меншікті (Дж/кг, ккал/кг бірліктерімен өлшенеді) және мольдік (мольярлық) 

булыну жылулары деп екіге ажыратылған (бұл Дж/моль бірлігімен өлшенеді). 

БУ ТҮЗІЛУІ – заттың конденсациялық фазадан (сұйық немесе қатты) газ фа-

засына (І текті фазалық ауысу) ауысуы, мұның жүзеге асуы үшін оған қосымша 

белгілі бір жылу мөлшерін жұмсау қажет. Бу түзілудің мынадай түрлері бар: булану 

[конденсацияланған фазаның бос бетінен бу түзілу, қатты дене жағдайында құрғақ 

айдау (с у б л и м а ц и я)] және қ а й н а у  (будың қанығып көпіршіктенуімен және 

сұйық көлемінде көпіршіктердің көбеюімен сипатталатын бу түзілу).

БҰЛДЫР ОРТА – жарықты шашырауға ұшырататын оптикалық біртексіз 

орта. Оптикалық біртексіздік бір затқа өзге екінші бір заттың [бұлт, тұман, түтін, 

эмульсия] енуі және жылулық қозғалыстың салдарынан тығыздықтың кездейсоқ 

ауытқуы (флуктуациясы) мен анизотропиясына байланысты тууы мүмкін. Осы 

жайт сыну көрсеткіші қоршаған ортаның сыну көрсеткішінен өзгеше болатын 

микроаймақтардың пайда болуына әкеп соқтырады. Жалпы жағдайда бұлдыр 

ортаның  сәуле  шығаруы,  шашыратуы  реттік  шашыратылуы  жұқа  оптикалық 

қалыңдық кезінде байқалады. Бір реттік және көптеген рет жарықтың шашыраты-

лу заңдылықтарының арасында маңызды айырмашылықтар бар. Көптеген реттік 

шашыратылу оптикалық қалындыққа тәуелді.

БҰРАНДА ЕРЕЖЕСІ, электр тогы тудыратын магнит 

өрісінің бағытын анықтайды: егер оң оймалы бұрғы ток (І) 

бағыты бойынша бұралып ілгері жылжитын болса, онда 

бұрғы сабының бұралу бағыты әлгі ток қоздырған магнит 

өрісінің (Н) бағытымен үйлесімді болады. 

БҰРЫШ, ф и з и к а д а ғ ы – бір нүктеден таралатын 

екі  сәуленің  немесе  бір  сәуленің  өзгедей  нысандарға 

[мысалы дене (зат) бетіне тұрғызылған перпендикуляр] қатысты тұрғызылған 

перпендикуляр (немесе өзгедей сипатты) сызық арасында пайда болатын бұрыш.

Атака бұрышы, ентелеу бұрышы – сұйықта немесе газда (ауада) ілгерілемелі 

қозғалатын дене жылдамдығы мен осы денемен (мыс., ұшақ қанатының хордасы-

мен) байланысты кез келген бағыттағы жылдамдық бағыттарының арасындағы 

бұрыш.

Брюстер бұрышы – диэлектрикке түсетін жарықтың одан шағылысқан кезінде 

түгелдей (тұтастай) полярлануға ұшырайтын бұрышы. Бұл бұрышты 1815 ж. шот-

ланд физигі Дэвид 

Брюстер (1781 – 1868) ашқан.

Бұранда ережесі.

БАҒАН – БЭР ЗАҢЫ

172

173

Б

86

∑

Көру бұрышы – заттың немесе оның кескінінің жиек (шеткі) нүктелерінен 

шағылысып келетін сәуленің көз қарашығының ортасында түйісетін (шоғырла- 

натын) бұрышы.

Мах бұрышы – Мах конусын жасаушы сызықтар мен конус осінің арасындағы 

бұрыш. Бұл бұрыш австриялық физик Э.

Махтың (1838 – 1916) құрметіне аталған.

Сыну бұрышы – толқынның екі ортадан өтуі кезінде оның таралу бағыты мен 

екі ортаның ажыратылу бетіне тұрғызылған перпендикуляр сызықтың бағыты 

арасында пайда болатын бұрыш.

Түсу бұрышы – толқынның ортаға (немесе дене бетіне) түсетін бағыты мен 

екі ортаның ажыратылу бетіне тұрғызылатын перпендикуляр сызықтың бағыты 

арасында пайда болатын бұрыш.

Шағылысу бұрышы – шағылысушы толқындардың таралатын бағыты мен 

осы толқындарды шағылыстыратын екі ортаның ажыратылу бетіне тұрғызылған 

перпендикуляр сызық бағытының арасындағы бұрыш.

Шашырау бұрышы – шашыратылуға ұшыратылатын бөлшектердің бастапқы 

және соңғы импульстерінің векторлары бағыттарының арасында пайда болатын 

бұрыш.

БҰРЫШТЫҚ  ЖЫЛДАМДЫҚ  –  қатты  дененің  айналу  шапшаңдығын 

сипаттайтын  секторлық  шама.  Дененің  жылжымайтын  осьті  бірқалыпты  ай-

налуы кезіндегі оның бұрыштық жылдамдығы ω=Δφ/Δt, мұндағы Δφ – бұрылу 

бұрышының  (φ) Δt  уақыт  аралығындағы  өсімшесі,  жалпы  жағдайда  φ=dφ/dt. 

Бұрыштық жылдамдық векторы айналу өсінің бағыты бойынша, дененің бұрылуы 

сағат тілінің жүрісіне қарсы бағытта көрінетін болып бағытталған (оң коорди-

наттар жүйесінде). 

БҮКІЛӘЛЕМДІК ТАРТЫЛЫС ЗАҢЫ – кез келген материя бөлшектерінің 

арасындағы  тартылыс  күшінің  шамасын  анықтайтын  заң.  Бұл  заң  Исаак 

Ньютонның  (1643–1727)  1687  ж.  жарияланған  «Натурал  философияның 

математикалық бастамасы» деген ғылыми еңбегінде баяндалған. Осы заң массала-

ры m

1

 және m

2

 екі материалдық бөлшектер бір-біріне өздерінің массаларының (m

1

, 

m

2

) көбейтіндісіне тура пропорционал, ал олардың арақашықтығының квадратына 

(r

2

) кері пропорционал күшпен (F) тартылады деп тұжырымдалған:

F=G

  мұндағы  G  =  6,67  45(8)·10

–8 

см

3

/r·c

2

=6,6745(8)·10

–11

  м

3

/кг·с

2

 – 

гравитациялық тұрақты. 

Айдың, Жердің, планеталардың Күнді айнала қозғалуын зерттеу нәтижесінде 

И.

Ньютон ашқан бұл заң табиғаттағы бүкіл денелерге, олардың барлық бөліктеріне 

тура. Бұл заң аспан денелерінің қозғалысы жайындағы ғылым – аспан механикасының