Б
86
∑
БАҒАН – БЭР ЗАҢЫ
156
157
Сыртқы әсерлердің ықпалы тимейтін
кездегі сұйықтың беттік керілуі шар пі-
шінінде болады (шар беті ең кіші бет
және беттің еркін энергиясының ең аз
болуы). Егер фазалардың көлемдері мо-
лекулалардың өлшемдерімен салыстыр-
ғанда жеткілікті шамадан үлкен болса,
беттік керілу беттің шамасы мен пішініне
тәуелді болмайды. Температура артқанда,
сонымен бірге беттік-активті заттардың
әсер етуі кезінде беттік керілу кішірейеді.
Металдардың балқымаларының беттік
керілуі сұйықтар арасындағы ең үлкені
болып табылады.
Оңай жылжитын сұйық-газ (бу) не-
месе сұйық-сұйық шекараларындағы
беттік керілуді, мысалы, тік түтіктің (ста-
лагмометрдің) ұшынан ағып шығып
үзілетін тамшының массасы бойынша;
сұйыққа газ көпіршігін ендіруге қажет
үлкен қысым бойынша; беттің үстінде
томпайып жататын тамшының пішіні
бойынша өлшеуге болады.
Сұйықтың беті бойынша әсер ететін,
осы бетті шектейтін әрі осы бетті ең аз
шамаға (минимумға) дейін қысқартуға
ұмтылатын сұйық бетіне перпенди-
куляр күш
беттік керу күштері деп
аталған.
Егер сұйық молекулаларының өзара
тартылыс күштері сұйық молекулала-
Сұйықта ілінісу күші пайда болады. Сұйықтың
әрбір атомына жан-жақтан бірдей күштер
әсер ететіндіктен, оның көлемінің ішіндегі
қорытқы күш нөлге тең болады. Бірақ
сұйықтың бетіне есесі қайтарылмаған
(компенсацияланбаған) күш әсер етеді, осы
күш сұйықтың молекулаларын оның көлемінің
ішіне тартады. Нәтижесінде сұйықтың
беті оған серпімді пленка керілгендей бола-
ды. Беттік керілу эффектісі кейбір шыбын-
шіркейдің, жәндіктердің немесе массалардың
су айдындарының бетінде суға шөгіп кетпей
сырғанауына мүмкіндік береді. Атомдық
және молекулалық деңгейлердегі әсер ететін
электрлік күштер ілінісу күштерін тудыра-
ды. Осы күштер де беттік керілуге қосымша
«жәрдемдеседі». Сұйықтың бетіндегі
молекулалардың арасында әсер ететін
күштер сұйықты керілген «пленкаға» ұқсас
болуға мәжбүрлейді.
Сұйықтың әрбір молекуласы өзінің кездейсоқ
көрші молекулалардың тарапынан тартылысқа
ұшырайды және оның өзі де оларды тартады.
Сұйықтың бір бөлігінің (массасында) ішіндегі
әсер ететін тартылыс күштер өзара бір-бірінің
есесін қайтарады (яғни компенсациялайды).
Бірақ сұйықтың бетіндегі тарту күштері
тек ішке қарай бағытталған (сұйық бөлігінің
сыртында әлгі күштерге қарсы әсер ететін
молекулалар жоқ). Осының нәтижесінде сұйық
массасының беті кернеу астында болады.
Беттік керілу күші су тамшысының бетіне
«пленкаға» ұқсас әсер етеді, осыдан су там-
шысына сфералық пішін беріп тұтастырып
жинақтайтын болады.
БАҒАН – БЭР ЗАҢЫ
156
157
Б
86
∑
рының қатты дененің тарту күшінен аз (кем) болса, онда сұйық қатты дене бетіне
жұғады. Егер де сұйық молекулалары мен қатты дене молекулаларының өзара
әсерлесу күштері сұйықтың молекулаларының өзараәсерлесу күштерінен кем
болса, онда сұйық қатты дене бетіне жұқпайды.
БЕТТІК КҮШТЕР, м е х а н и к а д а ғ ы – денелердің беттеріне әсер
етуші күштер, мысалы, дене бетіне әсер ететін атмосфералық қысым күші,
аэродинамикалық күштер, іргетастың астындағы топыраққа (грунтқа) түсіретін
қысым күші.
БЕТТІК ҚҰБЫЛЫСТАР –
шекаралық қабаттағы еркін энергияның артық
болуы – беттік энергияның жоғары активтілігі және беттік қабат молекулаларының
бағдарлануы, оның құрылымы мен құрылысының ерекшеліктері тудыратын
құбылыстар. Беттік құбылыстар сонымен бірге денелердің ең алдымен беттік
қабаттарындағы химиялық және физикалық өзараәсерлесулерімен анықталады.
Беттік құбылыстар негізінен беттік энергияның беттік ауданға пропорционал
азаюына тәуелді. Теңбе-тең пішінді сұйық тамшы немесе газ көпіршіктерінің
түзілуі, сонымен қатар кристалдардың өсуі тұрақты көлемдегі еркін энергияның
ең аз шамасымен анықталады. Молекулалық күштер (беттік керілу және жұғу)
және сыртқы күштер (ауырлық күштер) өзара бірлесіп әсер еткенде ажыратушы
сұйық беттердің қисықталуы пайда болатын беттік құбылыс – капиллярлық
құбылыстар деп аталған.
Қатты денелердегі беттік құбылыстар ең алдымен дененің сыртқы бетінде орын
алады. Бұларға жататындар: ілінісу (адгезия), сулану, үйкеліс. Беттік құбылыстар
кристалдық торлардың ақаулары негізінде дамитын ішкі беттерде де орын
алған. Қатты денелердің беріктігін жеңіп оның қирауына себеп болатын да осы
беттік құбылыстар. Беттік құбылыстар жаңа-ажырату беттерін тудырады. Беттік
құбылыстардың көпшілігін адсорбциялық құбылыстар құрайды, бұл құбылыстарда
беттік қабаттың химиялық құрамы өзгереді.
Беттік қабаттардағы жылулық қозғалыстардың ерекшеліктері беттердің
жарықтың молекулалық шашыратылуын тудырады. Құбылыстардың
басқа бір тобына термоэлектрондық эмиссия, потенциалдардың секірістері
және фазалардың ажыратылу бетіндегі
электрлік қос қабаттың пайда бо-
луы жатады. Осы беттік құбылыстар иондардың адсорбциясы мен диполдік
молекулаларға байланысты. Беттік құбылыстар тек өте дамытылған беттерде
фазалардың термодинамикалық тепе-теңдігіне әсерін тигізеді. Беттік құбылыстар
берілген ортада материалдар мен құрылымдық құрылыстардың ұзақ мерзімді
шыдамдылығына әсерін тигізеді.
