Өрт сөндіруге шешім қабылдау

Бірақ, қажеттілік жағынан алғанда, өрт сөндіру шешімінің мазмұны мәселесі туралы шын мәнінде әртүрлі көзқарастар болу мүмкін. Егерде бұл мәселені басқарудың біртұтастығы мен орталықтандыру қағидаларын сақтау қажеті жағынан қарастырса, бұл шешім өрт сөндірудің кез келген жағдайын және жақтарын көрсету тиіс. Ол үшін ӨСЖ-ге өзінің мазмұны бойынша әскери әрекеттер мәні, бағыныстағы бөлімшелердің міндеттері, олардың өзара әрекеттесу тәртібі сияқты элементтер, сондай-ақ басқаруды ұйымдастыру мен әскери әрекеттердің барлық түрлері бойынша іс-шаралар кіру тиіс. Бірақ, шешімнің мазмұнына деген тек осындай жағынан қарастырған жеткіліксіз. Біртұтастық және орталықтандыру қағидаларын бұзбай, көрсетілген қажеттіліктен басқа, ӨСЖ-нің психологиялық пен физиологиялық мүмкіндіктерін, оның білімі мен тәжірибесін, нақты қалыптасқан жағдайдағы таныстық деңгейін, әскери әрекеттерге дайындалу уақытының барын, оның ішінде шешім қабылдауға арналған уақытты, өрт сөндіруге келген бөлімшелердің құрамы мен санын ескеру қажет. Басқару органдары лауазымды тұлғалардың және өрт сөндіру бөлімшелері командирлерінің дайындық деңгейін және тәжірибесін ескерген маңызды деп есептеледі.

Жоғарыда аталған факторлар ішінде шешімнің мазмұнына ӨСШ қабылдауға арналған уақыт ең үлкен әсер етеді. Сондықтан оған ерекше тоқталу қажет. ӨСШ-нің шешім қабылдауға арналған уақыт жағдайы – ол бос уақыттың бары. Бұл жағдайда ол нысан мен оның маңындағы аймақты зерделейді, алда тұрған әскери іс-әрекеттердің мүмкін нұсқаларын ойланады, өзінің көмекшілерімен ақылдасады, жағдайдың әр элементін бағалайды, барлық бөлімшелердің тактикалық мәнін және міндеттерін, олардың өзара әрекеттесу тәртібін, сондай-ақ әскери іс-әрекеттердің басқару, байланысы және қамтамасыз ету бойынша іс-шараларды айқындап, бәрін таразылап және есептеп, алғашқы шешім қабылдайды. Бір сөзбен айтқанда, шешімнің мазмұнына қандай да шектеулер енгізу қажеті жоқ.

Бірақ бұл тәжірибені қазіргі уақытта зерттеу кезінде мынау сұрақ пайда болады: ӨСЖ (өрт сөндіру жетекшісі) өрт сөндіру шешімін қабылдау үшін сондай шарттар бола ма? Соңғы жылдардағы зерттеулер бұл сұраққа теріс жауап береді.

Өрт кезіндегі әскери іс-әрекеттер жүргізу барысында ӨСЖ шешім қабылдау кезінде орындауды қажет ететін жұмыс көлемі және осыған дейін ол қолдана алатын уақыт арасындағы қайшылықпен міндетті түрде кездеседі. Ондай қайшылық келесі негізгі себептер бойынша пайда болады. Жоғарыда айтылғандай, әскери іс-әрекеттерге дайындалуға уақыт өте аз болады. Өрттер статистикасы бойынша өрт сөндіру кезінде кідіріс болмайды. Іс-әрекеттер қарқыны артады, ал қойылған міндеттерді орындау уақыты қысқарады. Шешім қабылдауды қолдануға болатын уақыт өрт даму сипатына байланысты болады. Аз уақыт ішінде ӨСЖ қандай да тәжірибелі болса да, өрт сөндіруді ұйымдастырудың барлық сұрақтарын көрсетіп және жан-жақты қамтамасыз етіп, барлық қажетті ұйымдастыру шараларын орындай аламайтынды өрт сөндіру тәжірибесі көрсетті.

Өрт сөндіру кезіндегі ӨСЖ шешімдерінің элементтері 6.1 суретте көрсетілген.

Егерде бағынысты командирлерге, оның ішінде бөлімшелер командирлеріне шешім қабылдап, өртті өз бөлімшелерімен сөндіруді ұйымдастыруға да уақыт керек екенін ескерсе, бұл қорытынды бұдан анық болып көрінеді.

Сонымен, уақыт шектеулі жағдайда ӨСЖ өрт сөндіруді ұйымдастыру және оны қамтамасыз ету бойынша барлық шараларды егжей-тегжейлі анықтап, шешімді жеке өзі қабылдау міндетін жүктеу – оның алдында іске аспайтын міндеттер қою, күні бұрын үстірт (негізсіз) шешім қабылдауға мәжбүрлеу немесе бағынышты тұлғаларға өз міндеттерін орындауға қажетті уақытты пайдалану, немесе бөлімшелерді тоқтатып, ол шешім қабылдағанын күткізуге мәжбүрлеу. ӨСЖ-нің ондай іс-әрекеттері өрт сөндіруші бөлімшелерді енжарлылыққа және жеміссіз іс-әрекеттерге, бағынышты тұлғалар арасында өз беделін, біртұтас және орталықтандырылған басқару қағидалар беделін түсіруге апарады. Сонымен қатар, ондай жағдайда аса ауыр зардаптарға апаратын субъективизм гүлденуіне негіз пайда болады.

Әскери іс-әрекеттердің барлық түрлерін ұйымдастыру бойынша іс-шаралар мен бөлімшелер басқарумен байланысты мәселелер жағына келсек, уақыт жеткілікті болса, ӨСЖ міндеттерді, күштерді, мерзімдер мен орындау тәсілдерін анықтап, орындаушыларға нұсқау берер алдында шешімді өзі қабылдай алады. Егерде уақыт болмаса, ол тек ең маңызды міндеттерді орындаумен шектеледі, ал қалған мәселелерді жетекшінің жоспары бойынша оперативтік штабқа жоспарлауға тапсырады, кейін олармен келіседі немесе, қажет болса, түзетулер енгізеді. Ол анағұрлым анық болады, егерде аталған іс-шараларды өмірде қолдануымен байланысты сұрақтар аясы өте кең және күрделі екенін ескерсе. Бұл сұрақтар аясы жағдайдың қосымша талдауын, көптеген сұрақтарға жауап беруді талап етеді. Мысалы, бөлімшелер басқарууын ұйымдастыруды алсақ. Ол өрт сөндіру-тактикалық оқулар кезінде кейде болатын оперативтік штабтың орналасу орнын анықтаумен ғана шектелмейді. Сонымен қатар, басқаруды ұйымдастыру үшін оперативтік штабтың құрамын, оның техникалық жабдықталуын, әр лауазымдық тұлғаның орналасқан орнын, әскери қимылдар жүргізу барысында олардың орнын ауыстыру тәртібін, сондай-ақ лауазымды тұлғалардың нақты міндеттерін айқындайды: басқару бойынша іс-шараларды іске асырғанда кім, не, қайда, қашан және қалай қимыл жасайды.

Бағыныштағы тұлғаларға негізделген нұсқауларды берер алдында, міндеттер, күштер, құралдар, мерзімдер, тәсілдер мен оларды орындау тәртібі міндетті түрде айқындайды. Егерде ӨСЖ ірі және күрделі өрт кезіндегі шектеулі уақыт жағдайында аталған іс-шараларды егжей-тегжейлі жеке өзі орындауға, барлық сұрақтарға жауап беруге тырысса, ол ең бастысы - сөндірудің тактикалық ойынын, өрт сөндіру бөлімшелерінің әскери міндеттерін және олардың өзара әрекеттесу тәртібін анықтаудан айырылып қалады. Керісінше, баяндалған шешімнің мазмұнына саралау тәсілін қолданса, ӨСЖ өз назарын бытыратпай, ең бастыға баса назар аударып, өзінің жақын көмекшілерінің ұжымдық ақылын және шығармашылығын пайдаланса, өрт сөндіруді ұйымдастыруымен байланысты барлық мәселелер шешуін уақытлы және сапалы орындалуын және жабдықталуын қамтамасыз етеді. Өрт сөндіруді осылай ұйымдастырса, ӨСЖ міндеттерді, жағдайды бағалауға тиісті сұрақтар аясы да қысқарады, сондықтан шешім қабылдауға арналған уақыт та қысқарады. Шешім мазмұнына деген осындай тәсілді қолдану, оны уақытлы қабылдау уақыт шектеулі болса да ӨСЖ-нің қолынан келетінін өрт сөндіру-тактикалық оқулар мен өрт сөндіру тәжірибесі көрсетті.

Шешім мазмұнына деген осындай тәсілді қолдану біртұтастық пен орталықтандыру қағидаларына қайшы болмайды, өйткені ӨСЖ артынан тек өзінің жеке іс-әрекеттері ғана емес, оның қол астындағы тұлғалар іс-әрекеттеріне дербес жауапкершілігі сақталады. Сонымен қатар, бұл басқарудың біртұтастығы мен орталықтандыру қағидалары бағыныштағы тұлғалардың бастамасы мен шығармашылығын ақылмен үйлестіруге, олардың арасында беделін нығайтуға, қол астындағылардың белсенділігін және өз еңбектерімен рухани тұрғыдан қанағаттануға мүмкіндік береді. Өрт сөндіру жылдары уақыт шектеулі жағдайда ӨСЖ-нің «қамтылмайтын қамту» ұмтылысы, басқару органдарының қызметкерлеріне деген сенімсіздік олардың қандай да болсын бастамасын тұншықтырып, өрт сөндіру бөлімшелерін басқаруына, яғни, әскери әрекеттер жетістігіне үлкен залал келтіреді.

Әскери қимылдар қозғалысы едәуір артқан және басқару құрамының даярлық деңгейі көтерілген қазіргі жағадайдағы басқару ұжымдарындағы ондай өзара қарым-қатынастарға мүлдем жол беруге болмайды. Сондықтан өрт кезінде әр лауазымдық тұлғаның тапсырылған іс үшін жауапкершілігі күрт арту қажеті де, мүмкіндігі де айқын.

Жауапкершілік, әріне, әртүрлі болады. Өрт сөндіру кезінде тек ӨСЖ-нің шешім қабылдау құқығы бар. Ол өрт сөндіру нәтижесіне және өрт сөндіру күзетінің алдына қойылған әскери міндетті жемісті орындағанына өзі жауап береді. Бұл жауапкершілікті ол ешкіммен бөлісуге құқығы жоқ. Бірақ әр бастық өз жұмыс учаскесіне жауапты болу тиіс. Қандай да жауапкершілік бар жерде өрт сөндіру жетекшісінің жоспарына негізделген жеке мәселелер бойынша тиісті іс-шаралар анықтау құқығы да болу тиіс.

Істі осылай орындау тәсілі тек озық тәжірибеге ғана емес, басқару теориясының ережесіне де сәйкес болады, ол ереже өмірде кездесетін шешімдер жалпы және жеке болатыныны туралы.

ӨСЖ-нің қаралған шешімі сондай жалпы шешім болады, өйткені оған барлық бағынышты тұлғалар қатысты және жалпы міндетті орындауға бағытталған тактикалық жоспар кіреді. Жеке мәселелер бойынша іс-шараларды (басқаруды ұйымдастыру, қамсыздандыру түрлері бойынша) өрт сөндірудің жалпы шешімдер орындалуын қамтамасыз ететін жеке шешімдерге жатқызуға болады.

Өрт сөндірудің жоғары келтірілген тәсілі басқару органы ұжымының шығармашылық және ұйымдастыру жұмысын ескереді. Өрт сөндірудің жалпы және жеке шешімнің бары толығымен дәлелденген және іске олардың ешқандай зияны жоқ, өйткені олар тек бір тұлға - ӨСЖ-нің жоспары бойынша болады және орындаушыларға оның рұқсатымен жеткізіледі.

Шешімнің әр элементі дәл анықтамаға, мазмұнның нақтылығына және көлемнің қысқартуына мұқтаж (6.1 сурет). Басқарудың барлық буындарындағы және әскери қимылдардың барлық түрлері бойынша әр элементтің толық талдауын беру мүмкін болмағандықтан, зерттеудің негізі ретінде өрт сөндірудегі ӨСЖ-нің шешімін алайық және осы негізде бұл мәселе тәсілдерінің жалпы принциптерін белгілеп көрейік, оларды сақтау өрттегі кез келген жағдайды жеңілдетеді.

Әскери қимылдардың жоспары ӨСЖ-нің басты жетекші идеясын білдіреді, ол идея осы қимылдардың мақсатын анықтайды және оған жетудің жалпы түрдегі күштерін, құралдарын және тәсілдерін анықтайды. Сондықтан әскери қимылдардың жоспары өрт сөндірудегі кез келген шешімдердің ең маңызды элементі және алдағы әскери қимылдардың негізгі үлгісі болып табылады. Оған шешімнің барлық қалған элементтері, сондай-ақ бөлімшелер қимылдарының барлық жеке жоспарлары негізделеді.

Жоспар өзінің сондай негіз салушы қызметіне лайық екенін дәлелдеу үшін бағынышты тұлғалардың төмендегі сұрақтарына анық және нақты жауап беру тиіс.

1. ӨСЖ өртті қандай күшпен, құралдармен және қандай реттпен сөндіруді жоспарлайды? Бұл сұрақтарға жауап беру қажет, өйткені кез келген өрт сөндірудің соңғы мақсатына бір сәтте тек бір құралды пайдаланумен жету мүмкін емес. Өрт сөндірудің кез келген түріндегі жалпы міндеттерді орындауға өрт сөндірудің тиісті күштер мен құралдарды тартып және түрлі әрекеттер тәсілдерін қолданып, мақсаты, орны және уақыты бойынша жүйелі немесе қатар орындалатын аралық міндеттер қатарына бөліп-бөліп жіберуге тура келеді. Өрт сөндірудегі сондай міндеттер – ол жақын және кейінгі міндеттер, өрт сөндірудің кейінгі бағыты. Олардың әрқайсысы әртүрлі учаскелердегі өрт сөндірумен байланысты жеке міндеттердің көлемі бойынша кішілеу қатарына бөліне алады. Өрт сөндірудің негізгі құралдары қандай бағытта және қандай қағидамен қолданатынды анықтау аса маңызды.

2. Өрт сөндіру жемісі қандай бағытта маңызды? Бұл сұрақ күш пен құралдарды өрт сөндірудің барлық шебі бойынша пайдалануды немесе өрт сөндіруде жеміске жету үшін оларды шешуші бағытта шоғырландыруды талап ететін өрт сөндірудің кез келген іс-әрекеттер жүргізудің маңызды қағидасынан туындайды.

3. Күштер мен құралдар қалай енгізіледі және алда тұрған әскери қимылдар барысында оларды басқарудың қандай түрін қолдану жоспарланады? Бұл сұрақтың жауабы алдыңғы сұрақтармен тығыз байланысты. Ол ӨСЖ-нің басты идеясына өрт сөндіру бөлімшелерінің тиісті топтары мен әрекеттер тәсілдерінің материалдық түрінде жүзеге асқандай болады.

Әскери қимылдар жоспарының ең орынды мазмұны осындай. Оны екінші дәрежелі іс-шаралармен жүктемеген жөн, өйткені оны бағыныштағы командирлерге түсіну қиын болады. Сонымен қатар, мазмұнды қысқартып нашарлатпау керек, мысалы, өртте шешуші бағытты анықтаумен ғана шектелмеу керек, өйткені ол ӨСЖ-нің негізгі идеясын бағынышты тұлғаларға жеткізу үшін жеткіліксіз болады.

Өрт сөндіру бөлімшелердің әскери міндеттері өрт сөндіру шешімінде белгіленген жоспарға қатал түрде сәйкес анықталу тиіс. «Әскери міндет» деген терминнің мәні өртті қалай сөндіру қажет анықтамамен айқындалады. Ол әскери қимылдар мәнінен шығады. Бірақ бұл әскери қимылдар әрдайым уақыт пен кеңістік аясында жүргізілетіндіктен, «әскери міндет» деген түсініктің екінші құрамдас бөлігі дайындық мерзімдерін, орындау басын және аяғын, қимылдар орнын анықтау болып табылады.

Әскери міндеттің мазмұнына деген сондай ыңғайдың үлкен практикалық мәні бар. Ол бұл мазмұнды көптеген екінші дәрежелі іс-шаралардан босатуға мүмкіндік беріп, негізделген шешім қабылдау, кейін оны орындаушыларға жеткізу мен түсіндіру процесін жылдамдатуға мүмкіндік береді.

Сондай тәсіл әскери міндеттерді және басқа да өрт сөндіру элементтерін анықтауда да қажет. Егерде өрт сөндіру бойынша әскери міндеттермен шешімнің мына элементі – бөлімшелердің өзара әрекеттесу негіздері тығыз байланысты маңызды жайтты қосымша ескерсе, ондай тәсіл тек қажетті емес, мүмкін де болу мүмкін. Шешімнің бұл екі элементін бөлудің шартты сипаты бар. ӨСЖ бөлімшелердің әскери міндеттерін анықтап, яғни, бағыныштағы бөлімшелер қандай өрт, қайда және қашан сөндіруге тиіс екенін анықтап, олардың өзара әрекеттесу негіздерін жасайды, өзара әрекеттесудің мәні бөлімшелердің мақсаттар (міндеттер), уақыт және орын бойынша күш пен құралдарды үйлестіру. Бірақ бөлімшелер өзара тығыз әрекеттесуге қол жеткізу үшін олардың әскери міндеттер шешуін анықтау ғана жеткіліксіз екенін өрт сөндіру тәжірибесі көрсетті. Одан басқа, бағынышты бөлімшелер жалпы міндетті шешу кезінде жеке міндеттерін орындау тәсілдерін көрсетіп, анықтауымен қатар өзара көмек көрсету және олардың қимылдарында айқын келісушілік қамтамасыз етілу тиіс.

Әртүрлі буындардағы және әскери қимылдар түріндегі сондай қимылдар тәсілдерінің нақтылау деңгейі, әріне, көптеген факторларға тәуелді болады, олар – міндеттің сипаты, уақыттың бары, жер жағдайы, дайындық деңгейі, бағынышты тұлғалар тәжірибесі және т.б. Өмірдегі түрлі жағдайларда жарамды және бірдей нұсқа беру мүмкін де емес, тиімді де емес. Бірақ, түрлі өрттерді жемісті сөндіру кезіндегі ӨСЖ-нің жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, бұл деңгейдің ақылды шегі болу тиіс.

ӨСЖ бөлімшелердің өзара әрекеттесу тәртібін анықтау шешімін ықыласпен және шығармашылық тұрғыдан орындау тиіс. Біріншіден, ол өрт сөндіру бөлімшелері жаттыққан және бір ағза сияқты жұмыс істейтіндей деңгейге жету тиіс. Бірақ, қандай да ӨСЖ қажеті болмаған жағдайда және өзінің нақты мүмкіндіктерін ескермей, бағынышты командирлердің өз учаскелеріндегі «ішкі істері» болып табылатын бөлімшелердің барлық әрекеттер тәсілдерін егжей-тегжейлі өз анықтауға ұмтылғаны дұрыс емес. Ол тәсілдерді бағынышты командирлер өздері анықтай алады, өйткені ескерілетін жағдайды олар егжей-тегжейлі біледі.

Бұл жағдайдың қамсыздандыру түрлері мен басқаруды ұйымдастыру бойынша міндеттерге де қатысты. Мұнда біртұтастық пен басқарудың орталықтандыру принциптерін басқару органдарының қызметкерлері мен бағынышты командирлердің дербестігі, бастамасымен және шығармашылығымен үйлесімді байланыстыру қажет, олар бастыққа қарайлап, өздерінің қимылдар тәсілдеріне нұсқау күтіге үйретпей.

Жоғарыда тұрған бастықтар жағынан бағынышты командирлердің дербестігі, бастамасы мен шығармашылығын үйлесімді байланыстыру өрт сөндіру күзеті қызметінің барлық салаларындағы қазіргі басқарудың негізгі даму тенденциялардың бірі болып табылатынын атап өткен жөк. Ағымдағы істердің көпшілігі жоғарыда тұрған инстанциялардың назарын ірі мәселелерден аударып әкетпеу үшін және төмендегі қызметкерлер олардың құзырына кіретін мәселелерді жедел түрде шешу үшін, басқару жүйесінің әр буыны өз ісімен айналысу тиіс.

Өртте күштер мен құрал-жабдықты басқарғанда, бұл талаптың орындалуы ӨСЖ мен оперативтік штабтың шығармашылық мүмкіндіктерін толық пайдалануға, бағынышты қызметкерлер арасында дұрыс психологиялық ахуал жасауға, ал ең бастысы - өрт сөндірудегі шешімдер негіздемелігін арттыруға, шешім қабылдауға және оны бағынышты тұлғаларға жеткізу уақытын қысқартып, оларға әскери қимылдар жасауға дайындалуға көбірек уақыт бөлуге және өз әскери міндеттерін жемісті орындауына мүмкіндік береді.