Экскурсия (латын excursio серуендеу) жеке тұлғаның өзі уақытша болатын елдегі

(жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытта

көріп тамашалауы. Сөз тұлғасы орыс тіліне XIX ғасырда енген. Басында бұл сөз «әскери

шапшаңдық» деген мағынада қолданылып, кейін сөз мағынасы «серуенге шығу», «жорық»,

саяхаттау деген ұғымға ауысқан.[1] «Экскурсия» (excursio) латын тілінен аударғанда

«серуендеу» деген мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі

(жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа

барып көруі.

Экскурсияның мазмұны зерттеу нысанына (табиғат, музей, өндіріс, тарихи оқиғалар

болған орын, т.б.) байланысты. Тақырыбы бойынша мәдени-тарихи, ғыл. жаратылыстану,

өндірістік, өлкетану, т.б. Экскурсиялар болады. Экскурсия оқу жүйесіне байланысты

мектептерде жиі қолданылады. Мұндай жағдайларда Экскурсия оқушылардың ой-өрісін

кеңейтуге бейімдейтін оқу-бағдарламалық және мектептен тыс Экскурсиялар болып бөлінеді.

Экскурсия негізіне оның ақпараттық бөлімі, коршаған ортамен байланысы, ғылыми мәні,

адамдардың бір-бірімен байланысы, оның идеялығы сияқты спектлерді қарастырады.

Ең алғашқы түсінігін 1882 жылы В. Даль береді «ЭКСКУРСИЯ – серуен, бір нәрсе

іздеп шығұ, шөп жинау т.б.». Кіші совет энциклопедиясында (1913 ж. т. 10) былай

түсіндіріледі: «ЭКСКУРСИЯ – бір жерге көбінесе ғылыми немесе білім алу мақсатымен топпен шығу, өндіріс орны, совхоз, мұражай т.б.».

білімді арттыру мақсаты пайда болды. Төрбие жұмысын арттыру, оны тиімді қылуында,

экскурсиялар мөдени-ағарту жұмысының бір туріне айналды.

Барлық берілген экскурсия жайлы анықтамалардың бәрі өз кезеңіндегі идеологияны,

сол уақытқа сай көзқарастарды, экскурсияға жүктеген міндеттерді қөрсетеді.

Экскурсияның даму жолы оның негізінің өзгеруіне байланысты. Басында экскурсия

практикалық міндеттерді іске асыратын серуен болып табылатын, мысалы шипалы шөп іздеу,

жинау. Кейінірек оның алдында өлкетану мұражайларға экспонат табу сияқты ғылыми

міндеттер пайда болды,

Өзінің білімін жоғарлатуда, жаңа формаларды іздестіруде экскурсиялар алдында жалпы

білімді арттыру мақсаты пайда болды. Төрбие жұмысын арттыру, оны тиімді қылуында,

экскурсиялар мөдени-ағарту жұмысының бір туріне айналды.

«Экскурсия» (excursio) латын тілінен аударғанда «серуендеу» деген мағынаны

білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды

танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі.

Бұл пән оқу үрдісіне Батыс Еуропа және Ресей оқытушылары арқылы ХVIII-ХІХғғ

енгізілген. 1910 жылы оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету үшінМәскеуде «Орталық

экскурсиялық комиссия» құрылды. Совет өкіметі экскурсияны оқу үрдісіне ең қажет элемент

ретінде қарастырды. 1918 жылы Мәскеуде «Оқушылардың орталық экскурсиялық бюросы»

құрылды. Экскурсиялар туризмнің мәдени-танымдық түрі және құрама бөлігі ретінде 1920-30

жылдарда қарқынмен өрлей бастады. 1928 жылы «Советский турист» АҚ құрылды, 1930 жылы

«Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін қоғамы» (ОПТЭ) болып өзгертілді.

Көптеген қалаларда «Норкомпросаның» эксурсиялық-туристік орталықтары ашылды. 1936

жылдан бастап туризм және экскурсияны дамыту төрағалығы ВЦСПС-ке өткізілді.

Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Кеңестер Одағында педагогика, өлкетану,

мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды. Өткен ғасырларда оқу-білім беру

ісінің белгілі мамандары экскурсияны оқу процесінің белсенді түрі ретінде санаған. Экскурсия

бастапқы кезде мектептегі белгілі бір пәндердің бағдарламаларына енгізіліп, табиғатқа шығу,

айналамен танысу сипатында өткізілген. Кейін оқу экскурсияларымен қатар оқудан тыс

экскурсиялар да жолға қойыла бастаған. Бірақ мұндай экскурсияларға алғашында тек ауқатты

адамдардың ғана шамасы келген. Олар сол кезде Қырымға, Кавказға, шетел курорттарына

саяхат жасаған.Экскурсия кезінде танымдық білім алу мақсатын XVIII ғасырдағы алдыңғы

қатардағы прогрессивті адамдар қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып, қаржы

мәселелерін ірі демеушілер арқылы шешкен.

Экскурсия — білім алудың негізгі формасы. Экскурсиялардың түрлі қоғамдық

формацияда да, мемлекеттің түрлі кезеңдерінде де өзіндік орны болған. Сондықтан экскурсия

өткізген уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша жүйеленген. Экскурсияның тарихи,

кәсіптік, табиғи, архитектуралық, әдеби және т.б.бірнеше түрлері бар. Алғашқы экскурсиялар

өткен ғасырлардың қоғамдық өмірімен танысуға қызығушылықтан жүзеге асқан. Бұл сол

кезеңде діни, әулие жерлерге қажылық жасау сапары арқылы көрініп отырды.

Ұйымдастырушылық және ақпараттық бөлімі. Экскурсияның негізгі бөлімі: тақырыпшылар

және олардан құралған сұрақтар: экскурсия қортындысы және мазмұны. Экскурсияның

жіктелуі. Жіктелудің негізгі ұстанымы. Мазмұны бойынша: шолу. Тақырыптық.

Қатысушылардың санымен құрамына байланысты. Өткізулу орнына байланысты. Қозғалыс

түріне байланысты. Өткізу формасына байланысты. Тақырыптық экскурсиялардың бөлінуі

тарихи, табиғаттану, әдеби, архитектуралық, өндірістік-экономикалық, діни. Ішкі тақырыптық

экскурсиялардың үдемділігін анықтау, оларға сипаттасы, экскурсиялық қызыметтін

тұтынушылық сұранысы.

Экскурсиялық істің қалыптасуы, дамуы мен өрлеуі музейлердің тарихымен тікелей

астасып жатыр. Экскурсияның шығуына себепшілік танытқан өткен ғасырлардың қоғамдық

өмірі десе де болады. Бұл бірінші кезекте біркатар қалаларда музейлердің ашылуынан да

байқалады, Қазақстан аумағында тұңғыш рет музейдің ашылуын 1831 жылдан бастаған жөн.

түрде атқарып келген. Экскурсиятанудың пон ретінде дамуына Кеңес Одағы тұсында мамандар

көп еңбек етті. Оның дамуы педагогика, өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз

байланысты болды. Республиканың нақты шекаралары межеленген 1925 жылдарға дейін Кеңес

үкіметі Қазақстанда тағы бірнеше музейлер ұйымдастырып, музей ісін дамытуды жолға койды.

Мысалы, 1919 жылы Костанайда, 1920 жылы Шымкентте, Оралда, Көкшетауда, 1923 жылы

Ақмолада, Петропавлда музейлер ашылып, халыққа кызмет көрсете бастады. Сонымен қатар

түрлі коғамдар, одақтар, мысалы, 1918 жылы Мәскеуде «Оқушылар экскурсиялық бюросының

орталығы» кұрылды.

Экскурсиялар туризмнің медени-танымдық түрі әрі кұрама бөлігі ретінде 20-

жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында өрлей бастады. Бұл кездері «саяси-ағарту

жұмыстарына» көп көңіл бөлінді. 1926 жылғы Саяси-ағарту кеңесінің IV съезінің шешімі

бойынша, музей экскурсиялары маркстік-лениндік методология шеңберінде жүргізілуі тиіс

болды. Ендігі кезекте «бүқаралық саяси-ағарту жұмыстары» атты термин негізінде музей

кызметі, соның ішінде экскурсиялық іс жандана түсті.

1928 жылы «Кеңес турисі» атты АҚ құрылды, ол 1930 жылы «Бүкілкеңестік

пролетарлық туризм және экскурсияның еркін қоғамы» болып өзгертілді. Көптеген қалаларда

Халық ағарту комисариатының эксурсиялық-туристік орталықтары ашылды. 1936 жылдан

бастап туризм және экскурсияны дамыту ісі орталықтандырылды.
Теорияның өмірмен байланысы.

Экскурсия материалдары өмірмен, шындықпен,

шаруашылық және мәдени құрылыстың тәжірибесімен, Ресейде болатын өзгерістермен

байланыстырылуы тиіс. Нақты материалды баяндау тарихи және басқа да процестердің

негізінде жатқан заңдарды ескере отырып қорытындылармен және қорытындылармен

сүйемелденуі тиіс.

Белгілі бір қиындықтар қазіргі заманғы материалмен байланыстыру кезінде пайда

болады. Баяндалатын тақырыпқа қарамастан, экскурсиядағы өткені мен бүгіні бір-бірімен

байланыстырылатынын ескеру қажет.

Экскурсиялардағы қазіргі замандылықты сипаттайтын Материал үш аспектіде көрініс

табады: бірінші аспект - экскурсияның барлық тақырыбы толығымен қазіргі заман оқиғаларына

арналған ("Калуга салынуда", "қаланы қайта жаңартудың басты жоспары іс-әрекетте"); екінші

аспект - қазіргі заманғы экскурсияның бір бөлігі, бір немесе бірнеше подтем. Бұл нысан қала,

аудан бойынша шолу экскурсиясына тән ("Мурманск - Заполярья астанасы"), ("біздің

Раменский өлкесі"). Экскурсияда өткен (Тарих), Қазіргі (қазіргі заман) және қаланың, ауданның

болашағы (болашақ) көрсетіледі. Экскурсияның бір бөлігі заманауи көрсетілімге берілген.

Соңында, үшінші аспект - экскурсия тарихи оқиғаларды, тарих ескерткіштерін көрсетуге

арналған. Бүгінгі күнмен байланыс өткен оқиғалар (кейде көп ғасырлық ескіру) қазіргі заман

тұрғысынан, ғылым жетістіктерінің негізінде бағаланатынын білдіреді. Пікірлер мен

қорытындылар бүгінгі күннің басым көзқарастарын ескереді. Мысалы, экскурсиялар

"Декабристы Иркутскіде" беріледі және келесі бағалау: "Орыстар дворяндар-революционеры

көтерді желтоқсанда 1825 жылғы көтеріліс қарсы орналасқан және крепостничества...

Декабристердің қозғалысы Ресейдегі революционерлердің бірінші Қарулы өнер көрсетуі

болды...".

Экскурсияның тиімділігі материалдың қаншалықты түсінікті жазылуына, оның

мазмұны бойынша осы аудитория үшін қаншалықты қолжетімді болуына байланысты.

Материал аудиторияның дайындығын, оның жалпы білім деңгейін, өмірлік тәжірибесін ескере

отырып баяндалуға тиіс.

Экскурсиялық материалдың сенімділігі сонымен қатар: тақырыпты ашатын аса

маңызды фактілерді іріктеумен; сенімді салыстыруларды пайдаланумен; дәлелдемелерді шебер

іріктеумен; беделді дереккөздерге сілтемелермен, оқиғаның қатысушылары мен куәгерлерінің

естеліктерімен; фотосуреттерді, түпнұсқа құжаттардың, карталардың, схемалардың

көшірмелерін көрсетумен қамтамасыз етіледі.

Әрбір экскурсия үшін білім хабарламасының сенімді тоны тән. Болжамдар, нұсқалар,

нұсқалар негізгі тақырыпты ғылыми деректер негізінде ашуды өзгертпеуі керек. Полемиялық

үрдістер экскурсиялық материалды қабылдауға зиян келтіреді. Өнер тарихшысы А. В.

Бакушинский музейлік экскурсиялар әдістемесін әзірлей отырып, экскурсияға сыни-

полемиялық үрдістерді енгізуге қарсы сөз сөйлейді. Мұндай тәсіл экскурсанттардың күш-

жігерін және назарын шашып, мақсатына өте сирек жетеді. Экскурсияға қойылатын басты

талап-экскурсанттарға хабарланатын фактілердің шынайылығы,шынайылығы. Бұл тақырыпқа

назар аударады, оны қабылдау үшін негіз болады.

Ақпарат функциясы. Өз тақырыбына сәйкес Экскурсия білімнің нақты бөлімі бойынша

ақпаратты қамтиды: тарих ғылымының, медицинаның, биологияның жетістіктері;

археологтардың ашылуы; шаруашылық және мәдени құрылыстағы өнертабыстар, жетістіктер.

Газет, радио, теледидар, лекция, экскурсия сияқты маңызды ақпарат құралдарынан жоғары

көрнекілікпен ерекшеленеді. Экскурсиядағы ақпараттардың басым бөлігі нысандардың

көрсетілуімен расталады. Экскурсияларда ақпараттың болуы экскурсовод тақырыптан ауытқи

отырып, халықаралық өмірдің соңғы оқиғалары туралы хабарлама жасауы тиіс дегенді

білдірмейді. Экскурсияны өткізудің негізі бекітілген мәтін болып табылады. Егер әңгіме

төтенше маңызды хабарлар туралы болмаса, тақырыптық экскурсияның мазмұнын таңертеңгі